Notatki na bazie Podstawowych wiadomości o islamie (tom I)

1. WPROWADZENIE

1. Świat przed islamem

Pierwsza wzmianka o koczowniczym „ludzie Arabi” pochodzą z początku pierwszego tysiąclecia p.n.e. Dżahilijja: nazwa okresu przed objawieniem

Plemienny charakter religii Arabów: każde plemię miało swoich bogów, ale czczono też bogów wspólnych (np. mekkański kult Allat, Manat i Al-Uzzy w Al-Kaabie). Panteon bóstw i duchów utożsamianych z charakterystycznymi drzewami lub kamieniami. Męskie duchy dżinny i żeńskie duchy gule.

Powstanie islamu= tradycje Płw. Arabskiego + dziedzictwo całego Bliskiego Wschodu. Poza tym pewne tendencje zaczerpnięte z judaizmu (nakrywanie głowy podczas modlitwy, obrzezanie, instytucjonalizacja dobroczynności), chrześcijaństwa i zoroastrianizmu (składanie ofiar ze zwierząt, oczyszczenie przed modlitwą). Nawet sami muzułmanie uważali się za kontynuację (i naprawę błędów) judaizmu i chrześcijaństwa. Oryginalne są wezwania do modlitwy i kalendarz rytualny oparty na roku księżycowym bez lat przestępnych.

2. Mahomet i objawienie

Pełne imię Mahometa: Muhammad Ibn Abd Allah. Przydomki:

• rasul→ wysłannik Boga,

• nabi→ prorok,

• hatam an-nabijjin→ pieczęć proroków,

• nabi ummi→ kilka znaczeń: prorok, na którego wcześniej nie spłynęło objawienie; prorok niepiśmienny; prorok narodu.

Mahomet pochodził z rodu Qurajszytów w obrębie ubogiego Banu (plemienia) Haszim. Dziadek Proroka, Abd al-Muttalib, opiekował się świątynią Al-Kaaby i podobno to on odkopał studnię Zamzam. Dzięki niemu Banu Haszim zyskał ważną pozycję religijną.

Mahomet urodził się w Mekce w 570 r. Jego ojciec, Abd Allah, zmarł przed narodzinami syna, a matka, Amina, gdy Prorok miał sześć lat. Zajął się nim stryj, Abu Talib. Mahomet pracował przy karawanach kupieckich i wtedy miał okazję poznać wielu ludzi, w tym inne religie. Gdy ożenił się z bogatą wdową Hadidżą, rozpoczęło się objawienie. W 610 r. na górze Hira Mahometowi miał się ukazać anioł Dżibril, który nakazał recytację słów znanych dziś jako 96 sura Koranu. Objawienie trwało do śmierci Proroka w 632 r. Jeden z jego epizodów, „nocna podróż” albo „wniebowstąpienie”, miało składać się z cudownego przeniesienia do Jerozolimy oraz porwania do nieba, gdzie podyktowane zostały podstawowe rytuały muzułmańskie.

Krytyka pogaństwa, głoszenie równości wszystkich i rosnący wpływ Mahometa doprowadziły do ostrych ataków ze strony elity mekkańskiej i prześladowania rodzącej się religii. Aby ochronić wiernych, Mahomet wysłał ich najpierw do Etiopii, a potem do Jatribu (Medyny) i sam się tam przeniósł. To wydarzenie z roku 622 nazywa się hidżrą, a muzułmanie liczą od niego lata nowej ery. W Medynie Prorok rozwija i uściśla organizację społeczności. Koncepcja ummy: wszyscy wierzący w Allaha jako jedynego Boga stanowią grupę społeczną i nie liczy się już lojalność plemienna. Przejście do teokratycznego państwa feudalnego z religią uniwersalną. Pierwsza medyńska umma dzieliła się na emigrantów (którzy przybyli z Mekki) i pomocników (Medyńczyków, którzy dołączyli). Powstała Konstytucja Medyńska ustalająca stosunki między wszystkimi mieszkańcami miasta. Stawiała na zachowanie dawnych obyczajów i tradycyjnych praw, ale w przypadku niemożności osiągnięcia zgody dawała prawo rozstrzygnięcia Allahowi i Mahometowi, co stało się podstawą do zaciągania zwierzchności nad wszystkimi, którzy znaleźli się w obrębie siły islamu, także nie-Arabami.

Wg Konstytucji Medyńskiej, żydzi stanowili część ummy, ale w wyniku konfliktów z tymi, którzy nie uznawali Mahometa za mesjasza ani proroka, w drugim roku hidżry nastąpiło wygnanie judaistycznego Banu Qajnuqa, zwiększenie liczby modlitw do pięciu, nakaz zwracania się do Mekki (a nie Jerozolimy) w czasie modlitwy. W czwartym roku wygnano Banu an-Nadir, a w piątym wymordowano Banu Qurajza.

W drugim roku hidżry Mahomet zwyciężył karawany mekkańskie w bitwie nad Badrem. W kolejnym roku poniósł klęskę pod Uhudem i niebawem mekkańczycy oblegali Medynę. Zawarto pokój w Al-Hudajbijji. Na jego mocy w ósmym roku Mahomet wkroczył do Mekki i zajął ją bezkrwawo, wyrzucając co prawda posążki bóstw, ale przejmując dla islamu Kaabę. W wyniku bitwy pod Hunajem podporządkował plemiona arabskie. Przygotowywał starcie z Bizancjum.

W dziesiątym roku odbył hadżdż al-wada, czyli pielgrzymkę pożegnalną do Mekki, w czasie której ustalił zasadnicze rytuały pielgrzymowania.

1. Rozprzestrzenianie się islamu i skrót dziejów kalifatu

Czynniki sprzyjające podbojom arabskim:

• Odwieczna arabska wola walki i ekspansji - zamieniono walki międzyplemienne na podbój świata.

• Jednoczącej idea ummy: po pierwsze zerwanie z ummą byłoby rozumiane jako odejście od islamu i Boga, po drugie istnienie ummy wprowadzało ostre rozgraniczenie między muzułmanami a niewiernymi. Obcy, nie należący do islamskiego plemienia, który chciał zostać muzułmaninem, musiał najpierw wejść w stosunek wierności wobec któregoś plemienia, ponieważ umma była ponad plemionami, a nie zamiast.

• Osłabienie Persji i Bizancjum wzajemnymi walkami + klęska Sasanidów w 629 r.

• Zlikwidowanie sił buforowych: Lahmidów zależnych od Persji i Gassanidów zależnych od Bizancjum.

• Sugestia i zachęta ze strony Mahometa: przygotowywanie wypraw na Bizancjum i Palestynę.

• Kryzys gospodarczy na obrzeżach Półwyspu Arabskiego.

• Przychylne traktowanie zdobywców przez wyczerpane wojną i podatkami ludy podbijane.

• Dużo wcześniejsze używanie języka arabskiego na terenach Syrii i Iraku.

• System podziału łupów korzystny dla walczących, a nie tylko dla władz + regularny żołd, obliczany w zależności od długości okresu służby + nadania ziemi.

• Obietnica nagrody w raju.

• Metoda sprawnej organizacji militarnej, stworzona przez kalifa Umara: osiedlanie wojsk wyłącznie w specjalnych obozach, nigdy zaś w zdobytych osiedlach i miastach.

Po śmierci Mahometa, gdy uporano się z riddą, buntem plemion arabskich, rozpoczęto tworzenie państwa muzułmańskiego. Po wyborze Abu Bakra na kalifa umma przekształcała się w kalifat - społeczność podległą władcy. Czterech pierwszych kalifów arraszidun (sprawiedliwych/ słusznie prowadzonych/ prawowiernych) było obieralnych. Kalifat rozumiano jako dziedzictwo i następstwo po proroku.

Do końca panowania Umara społeczeństwo dzieliło się na trzy następujące klasy:

• elita rządząca wywodząca się z osiadłej ludności Mekki, Medyny i At-Taifu;

• klasa średnia - plemiona z Saratu i Jemenu, które pozostały lojalne w okresie riddy albo były sprzymierzone z mekkańczykami;

• pozostałe plemiona arabskie, które się zbuntowały, a potem zostały podporządkowane (nie chciano ich początkowo włączyć do wojska z powodu zagrożenia buntem oraz braku zasług upoważniających do łupu).

Po pierwszej wojnie domowej (fitna, czyli zamieszanie) władzę przejął Qurajszycki ród Umajjadów (661-750). Za ich panowania Arabowie wtargnęli do Syrii, Palestyny, Mezopotamii i Egiptu. W 635 r. zdobyli Damaszek, w 637 pobili Persów pod Al-Qadisijją, doprowadzając do upadku Sasanidów. W latach czterdziestych podbili Egipt (645 r.: wejście na stałe do Aleksandrii) i całą Afrykę Północną (Maghreb), która stała się bazą wypadów na Płw. Iberyjski i do Czarnej Afryki. W Europie ich ekspansja uległa zahamowaniu dopiero po bitwie pod Poitiers (732 r.). Udali się też dalej na wschód, za rzekę Oksus, w stronę Indii i Chin. Pokonali w 751 r. Chińczyków nad rzeką Talas, ale nie dotarli z siłą zbrojną do Chin. Dopiero gdy skorzystali ze swych kolonii założonych w 711 r. w Indiach i wypłynęli za morza południowe, rozpoczęli w Chinach handel. Jedyną potęgą, która oparła się nawałnicy, było Bizancjum, gdzie Arabom udawały się tylko niewielkie wyprawy łupieżcze.

Skutkiem najazdów była akomodacja kultur w dwóch etapach:

1. arabizacja: zachodziła w okresie ekspansji i miała charakter odśrodkowy, chodziło o narzucenie władzy Arabów i ich języka;

2. islamizacja: proces tworzenia kultury muzułmańskiej o charakterze dośrodkowym, asymilacja elementów dziedzictwa cywilizacji niearabskich.

Fascynacja nieznanym życiem miejskim przyniosła tworzenie obiektów architektonicznych:

• Kopuła na Skale i Najdalszy Meczet w Jerozolimie,

• Meczet Umajjadów w Damaszku,

• kilkadziesiąt pałaców umajjadzkich na Pustyni Syryjskiej,

• przekształcenie Al-Kufy, Al-Basry i Al-Fustad z obozów wojskowych w miasta.

W czasie panowania drugiej dynastii, czyli Abbasydów (750-1258) nastąpiła intensyfikacja budowy państwa od wewnątrz. Był to okres ukształtowania się cywilizacji muzułmańskiej z prawdziwego zdarzenia. Dochodziło w tych czasach do procesów dezintegracyjnych: odpadania prowincji oraz przejmowania władzy w poszczególnych regionach przez drobniejsze dynastie (w tym utrzymanie się Umajjadów w Hiszpanii):

• Idrysydów w Maroku;

• Aghlabidów w Tunezji (800 r.);

• Tulunidów (868-905) oraz Ichszydydów (935-969) w Egipcie (na skutek usamodzielnienia namiestników);

• Tahirydów, Saffarydów (IX w.) i Samanidów (X w.) w Iranie.

W X w. irański szyicki ród Buwajhidów przejął prawie całkowicie świecką władzę kalifa i pozostawił mu jedynie zwierzchność nad muzułmanami. W tym samym okresie, za panowania słabego kalifa Al-Muqtadira, wyodrębniły się dwa konkurencyjne kalifaty: fatymidzki w Ifrikijji (od 910 do pokonania w 1171 przez Salah ad-Dina) i umajjadzki w Hiszpanii (929-1031).

Dynastia Salaha ad-Dina, Ajjubidzi, rządzili niemal do czasu podbojów mongolskich. Tuż przed nimi zastąpili ich tureccy mamelucy. Świat islamu podzielił się na mongolski Irak i Iran oraz mamelucki Egipt i Syrię. W Afryce Północnej rządzili Almorawidzi (1056-1147) i Almohadzi (1130-1269). Ostatnimi muzułmańskimi władcami Hiszpanii byli Nasrydzi (1230-1492). Od tamtej pory świat islamu był światem Turków i Mongołów.

Turcy Osmańscy z Azji Mniejszej pokonali Bizancjum w roku 1453, a potem odtworzyli niemal w całości klasyczne imperium muzułmańskie (oprócz Iranu, który zachował niezależność dzięki tureckiej dynastii Safawidów i wprowadził szyizm jako oficjalną religię). Natomiast od 1525 r. w Indiach kształtuje się imperium Wielkich Mogołów, czyli dynastii sturczonych Mongołów.

2. Źródła

1. Koran

Księga, uważana przez muzułmanów za świętą i zawierającą treści objawiane Mahometowi przez anioła Dżibrila w latach 610-632, a zebrane i opracowane ostatecznie w ponad czterdzieści lat po jego śmierci. To, że Koran nie powstawał przez wieki, jak np. Biblia, powodowało, że w jego obrębie nie mogły znaleźć się modyfikacje konieczne do przystosowywania przekazu religijnego do realiów i potrzeb społeczności. Stąd ogromne znaczenie literatury egzegetycznej i prawniczej.

1. Nazwy Koranu

• Podstawowa nazwa, czyli Al-Quran, pochodzi od rdzenia qr oznaczającego recytację. ale dziś oznacza już wyłącznie świętą księgę.

• Powszechnie dodaje się w nazwie przymiotnik „szlachetny”→ Al-Quran al-Karim.

• Koranie mówi się, po prostu „Księga”, dodając rodzajnik określony→ Al-Kitab.

• Należy rozgraniczać słowo quran od terminu mushaf, które oznacza tekst Koranu zebrany i dostępny ludziom w odróżnieniu od umm al-kitab, czyli niebiańskiego pierwowzoru wszystkich objawień, najprawdziwszego słowa Bożego niezależnego od konkretnego odbioru przez człowieka.

• Nazwa Al-Furqan oznacza wybawienie albo ratunek, ale skojarzono ją także z rdzeniem prq („oddzielać”) i uznano, iż chodzi o rozróżnienie prawdy od fałszu.

• W tradycji skojarzono z Koranem również wyrazy pospolite: dikr hakim (mądre napomnienie), kalam (mowa), qawl (słowo), al-hadim (prowadząca) i kilkadziesiąt innych.

1. Chronologia powstania tekstu koranicznego

Zasadniczo dzieli się Koran na 86 sur mekkańskich (wcześniejsze, objawione w latach 610-622) i 28 medyńskich (późniejsze, objawione w latach 622-632). Różnią się one stylem i treścią, gdyż sury z Mekki mówią więcej o prawdach wiary, jedynym Bogu czy wizjach eschatologicznych, zaś sury z Medyny odpowiadają na potrzebę zorganizowania społeczności i zawierają prawo, zasady moralne, wskazówki dotyczące stylu życia, regulacje dziedziczenia, małżeństwa, rozwodu i sprawowania władzy, jak również porządku modlitwy.

Pierwszą surą przekazaną Prorokowi była sura 96, a z pewnością pierwszych pięć wersów. Wg tradycji ich objawienie nastąpiło na górze Hira w Nocy Przeznaczenia, czyli 27 ramadana 610 r. Powstawanie sur mekkańskich dzieli się na trzy podokresy:

• 610-615→ sury poetyckie, natchnione, emocjonalne, o niepełnych zdaniach i rymach (np. sura 91 „Słońce”).

• 615-620→ sury spokojniejsze, refleksyjne, skupiające się na jedyności Boga (tawhid) (np. sura 18 „Grota”).

• 620-622→ przejście do narracji (np. sura Yusuf).

Należy pamiętać, że nie są to ścisłe ani pewne podziały. W wielu surach medyńskich istnieją fragmenty mekkańskie i na odwrót.

1. Gromadzenie tekstu koranicznego

W VII w. nie istniała jeszcze wśród Arabów tradycja literatury pisanej, a i sam Mahomet był niepiśmienny, zatem naturalne było, iż Koran istnieje w postaci ustnej. Gdy jednak umierało coraz więcej towarzyszy Proroka, dostrzeżono potrzebę spisania Koranu. Wg tradycji stało się tak na polecenie Abu Bakra dane w 633 roku Zajdowi Ibn Tabita, a inspirowane przez Umara.

Obok oficjalnego tekstu, przechowywanego kolejno przez Abu Bakra, Umara i Hafsę, istniały inne redakcje, różniące się liczbą sur i wersetów, a zatem w 650 r. z inicjatywy kalifa Usmana ujednolicono Koran, aby stworzyć tekst receptywny. Opracowania dokonała komisja specjalistów, a kalif postarał się o zgodę społeczności muzułmańskiej. Sprzeciw wobec Kodeksu Usmana zgłaszali szyici, którzy twierdzili, iż usunięto pewne fragmenty (np. mówiące o Alim).

Furtkami do odmiennych wariantów interpretacji były: brak wokalizacji, brak znaków diakrytycznych, brak precyzyjnego podziału na wersety.

2. Podział tekstu

114 sur ułożonych od najdłuższej do najkrótszej (z wyjątkiem pierwszej sury Al-Fatiha), podzielonych na wersety (aja).

Sporną kwestią jest liczba ajatów. Wg różnych szkół recytacji waha się od 6000 do 6225, m.in. dlatego, iż nie ma zgodności, czy traktować basmalę („W imię Boga miłosiernego, litościwego”) jako werset.

3. Podziały praktyczne w Koranie

Wynikają z konieczności recytowania Księgi i uczenia się jej na pamięć. Najpopularniejsze pomysły:

• siedem manzal dla wyrecytowania całego Koranu w ciągu tygodnia;

• trzydzieści dżuzów dla wyrecytowania całego Koranu w ciągu miesiąca księżycowego;

• dalszy podział dżuzów→ na pół (tak powstało 60 hizbów) i każdego hizbu na ćwiartki (tak powstało 240 rubów).

1. Nazwy sur

Tytuły sur nie stanowią części tekstu koranicznego, ponieważ zostały dodane już po opracowaniu Kodeksu Usmana. Najprawdopodobniej zaistniały już w połowie VIII w., ale do rękopisów weszły nie wcześniej niż w wieku X.

Istniało wiele lokalnych wersji tytułów, a niektórzy sprzeciwiali się ich umieszczaniu przy tekście. Choć jedne nazwy są bardziej popularne niż inne, do dziś wiele sur ma po kilka tytułów w zależności od regionu, a w tradycji utrzymują się również określenia opisowe, np. dla sury 2 „Namiot Koranu”, a dla 36 „Serce Koranu”.

2. Litery fawatih

29 sur Koranu pochodzących z późnego okresu mekkańskiego rozpoczyna się tajemniczymi, niepowiązanymi w słowa, literami. Jest to ogółem czternaście liter w kombinacjach liczących od dwóch do pięciu na surę. Pojawiły się rozmaite hipotezy i interpretacje:

• skróty całych fraz;

• mistyczne imiona;

• zapis liczbowy;

• sygnały przygotowujące Mahometa na przyjęcie objawienia;

• notatki pierwszych redaktorów Koranu (np. dla oznaczenia wersji).

1. Język Koranu

Sam Koran stwierdza, że jego treści były objawiane w języku arabskim. Mógł to być język Qurajszytów, jednak nie wiadomo, jaką odmianą arabskiego posługiwano się w ówczesnej Mekce, a poza tym język Koranu jest zbyt podobny do poezji staroarabskiej, by być odmianą lokalną. Mogła to być lingua franca tamtych czasów, lecz nie wydaje się prawdopodobne, by utworzenie wspólnego języka poprzedzało skonsolidowanie kultury.

Najpewniej przyjąć, że w okresie kształtowania się Księgi ustalono normę językową arabskiego wraz z fleksją, a następnie podporządkowano jej zarówno Koran, jak i poezję okresu dżahilijja.

2. Notacja tekstu koranicznego

Koran spisano pismem bez samogłosek i znaków diakrytycznych.

Kropkowanie wprowadzono już po zamknięciu Kodeksu Usmana - albo w roku 702 z inicjatywy Al-Hadżdżadża Ibn Yusufa, albo w latach 90. VIII w. przez Al-Halila Ahmada.

Wprowadzenie oznaczeń samogłoskowych przypisuje się Abu al-Aswadowi ad-Dualemu z Al-Basry (zm. 688), legendarnemu twórcy gramatyki arabskiej.

3. Styl

Jest zależny od przekazywanej treści. Najbardziej charakterystyczną cechą jest nieciągłość narracji - wiele zdań niepełnych, niedokończonych. Zdecydowanie poetycki charakter, uniemożliwiający odbiór dosłowny. Z punktu widzenia struktury formalnej: proza poetycka, zrytmizowana, z powtarzającymi się jednolitymi rymami.

W przypadku fragmentów prawnych często „sucha” proza. Rzadkie elementy narracji, np. sura Yusuf.

Czasem prezentacja w formie dialogu albo przekazu do wyraźnego odbiorcy. Bóg przemawia w pierwszej osobie albo przytaczane są Jego słowa w trzeciej osobie.

4. Zasady recytacji Koranu (tilawa)

Recytowanie Koranu jest czymś różnym zarówno od zwykłego czytania, jak i od śpiewu czy wykonywania poezji (Mahomet potępił poetów, a wygłaszaniu Koranu nigdy nie towarzyszył akompaniament).

Po ustaleniu wokalizacji, gdy liczba możliwych sposobów czytania tekstu zmniejszyła się, pozostało siedem stylów recytacji (qiraat), które opisał Ibn Mudżahid (zm. 936) w dziele Księga siódemki dotycząca stylów recytacji, uznając za reprezentatywnych siedmiu lektorów z VIII w. Owe style czy szkoły reprezentowane były przez najważniejsze miasta imperium muzułmańskiego (Medynę, Al-Basrę, Al-Kufę i Damaszek). Później dodano jeszcze trzy style recytacji, a następnie kolejne cztery.

Różnice w recytacji miewają wpływ na znaczenie tekstu, co może prowadzić do różnic w obrzędach.

5. Idea idżazu

Idżaz oznacza „cudowność” albo „nienaśladowalność” Koranu. Teoria ta ukształtowała się w X w. i mówiła, że Koran to doskonałe artystycznie dzieło Bożej mądrości. Mahomet nie mógł go stworzyć, bo przecież był niepiśmienny. Nikt też nie mógłby podać informacji na temat świata pozadoczesnego, bo nie ma do niego wglądu. Ponadto Koran jest przecież wieczny, a nie stworzony.

Istniały trzy interpretacje idżazu:

• skoro Księga jest nienaśladowalna, ludzie nie są w stanie stosować podobnego języka ani wyprowadzać z Koranu norm retorycznych;

• Koran może być wzorcem dla ludzi w sensie wywodzenia ogólnych zasad pięknego stylu;

• ładny styl nie ma nic wspólnego z nienaśladowalnością.

W X i XI w. dzieła poświęcone idżazowi pisali: Ar-Rummani, Al-Hattabi; Al-Baqillani oraz Abd al-Qahir al-Dżurdżani.

1. Koran odwieczny i Koran stworzony

Kontrowersja wokół tej kwestii powstała w wieku VIII. Zastanawiano się, co to znaczy, iż Koran jest słowem Bożym: czy jest wypowiedzią Boga istniejącą od zawsze, czy też stworzoną ponieważ wypowiedzianą.

Mutazylici, jako racjonaliści, stwierdzili, iż przypisywanie czemukolwiek odwieczności takiej, jaka przynależy Bogu, jest popełnieniem szirku. Na przeciwnym stanowisku stali hanbalici, zwolennicy Ahmada Ibn Hanbala.

W wieku IX w spór wmieszał się kalif Al-Mamun i stanął po stronie mutazylickiej. Powołał też komisję, której zadaniem było naciskać na teologów, aby uznawali tezę o Koranie stworzonym. Ibn Hanbal został wtrącony do więzienia. Rozstrzygnięcie było nietrwałe. Za kalifa Al-Mutawakkila powrócono do tezy o Koranie odwiecznym.

2. Komentowanie Koranu

Imperium muzułmańskie było państwem obejmującym wszystkie aspekty życia obywateli, a jednocześnie jego prawo było oparte na księdze świętej, której nie zamierzano rozszerzać. To zrodziło potrzebę interpretacji. Podzielono wersety koraniczne na muhkamat (pewne, solidne) i mutaszabihat (wątpliwe). Te drugie tym bardziej wymagały zabiegów interpretacyjnych.

Można wyróżnić pięć typów egzegezy: midraszową (na podstawie zewnętrznych wobec tekstu legend i opowieści, głównie sunny), halachiczną (dotyczącą prawnej strony tekstu), językową, retoryczną i alegoryczną. Oczywiście każdy fragment Koranu można poddać wyjaśnieniu kilkoma metodami.

W tradycji arabskiej wyróżniono inne sposoby egzegezy. Najpierw tafsir i tawil. Pierwszy z nich to dostarczanie świadectw na temat Proroka, czym zajmowali się jego towarzysze, a drugi oznaczał pracę uczonych nad analizą Koranu. W X w. Al-Maturidi dał inne rozróżnienie komentarzy koranicznych: zahir (oczywiste) i batin (rzeczywiste).

Wg tradycji pierwszym komentatorem był uczony kuzyn Proroka, Ibn al-Abbas. Jego Tafsir zachował się tylko w cytatach. Metodą Ibn al-Abbasa było po prostu wyjaśnianie znaczeń trudnych słów, którym towarzyszą cytaty z poezji arabskiej. Przykładami wczesnych, powstałych w VIII w., pełnych i zachowanych komentarzy są: Tafsir Mudżahida Ibn Dżabra al-Makkiego oraz Księga objawienia Az-Zuhriego.

Językoznawstwo i komentowanie Koranu miały na siebie wzajemny wpływ. Pewne komentarze mają nawet wyraźny charakter językoznawczy, np. Znaczenia Koranu Al-Farra, Metaforyka Koranu Abu Ubajdy i Wokalizacja Koranu An-Nahhasa.

Największą popularnością cieszyły się komentarze ogólne, podejmujące wiele kwestii interpretacyjnych, rozrastające się zazwyczaj w wiele tomów. Ciekawym przykładem jest kursoryczny (czyli idący werset po wersecie) komentarz At-Tabariego (zm. 923 r.) Księga gromadząca objaśnienia dotyczące egzegezy Koranu, ponieważ korzysta z ogromnej ilości źródeł i dąży do uniknięcia rozdźwięków w gminie muzułmańskiej. Metodę At-Tabariego zaczęło wykorzystywać wielu egzegetów. Wokół problemu wolnej woli człowieka koncentruje się powstałe na początku XIII w. Klucze do tamtego świata Fahr ad-Dina ar-Raziego.

Poszczególne nurty teologiczne i ugrupowania tworzyły swoje komentarze.

• Najsłynniejsza interpretacja mutazylicka to XII-wieczne Dzieło odkrywające prawdy objawienia i źródła wypowiedzi w zakresie różnych aspektów egzegezy Az-Zamahszariego.

• Jeśli chodzi o szyizm, to choć pierwszym imamom przypisuje się pewne komentarze, nie zachowały się one. Znamy za to choćby Tafsir Al-Qummiego czy Objaśnienie Abu Dżafara At-Tusiego.

• Autorem zajdyckiego komentarza Odkrywanie Wszechmogącego, łączące dwie sztuki: przekazywanie i rozumienie w zakresie tafsiru jest Muhammad Ibn Ali asz-Szawkani (zm. 1834 r.).

• Jednym z pierwszych komentarzy sufickich jest Tafsir Sahla At-Tustariego (zm. 896 r.). W XI w. powstały Szczegóły wskazówek Al-Quszajriego, a Ibn Al-Arabiemu z Andaluzji (zm. 1240 r.) przypisuje się Prawdy Koranu.

Z komentarzy koranicznych wyłoniła się dziedzina wiedzy zwana ulum al-Quran, która ma zapewnić dokładne rozumienie językowe tekstu Koranu oraz wskazanie sposobów jego poprawnego odtwarzania.

1. Tradycja

Słowo sunna znaczy „droga, ścieżka” i określa zbiór wiadomości dotyczących życia i postępowania Mahometa, w tym zapis jego słów. Poszczególne opowieści określa się słowem hadis. Szyici wzbogacili sunnę proroka o tradycje imamów, zwane ahbar. Ogromne znaczenie sunny wynika z jej zastosowania w prawie muzułmańskim. Mówi się, że sunna interpretuje Koran.

1. Zakończenie proroctwa.

Sunna proroka nie powstałaby, gdyby nie wiara w to, iż na Mahomecie zakończyły się cykle prorocze i był on ostatnim prorokiem Allaha, co wyraża się w metaforze „pieczęć proroków”. Początkowo jednak rozumiano pieczęć jako potwierdzenie objawienia, a nie jego zakończenie. Sam Mahomet nigdy nie stwierdził, iż po nim nie będzie żadnego proroka.

Powodem ukształtowania idei zakończenia proroctwa mogła być obawa o konflikty i rozpad młodej religii po śmierci Mahometa, gdyby miała ona być oparta przede wszystkim na charyzmacie prorockim. Z tego powodu Abu Bakr ukrócił nowe ruchy profetyczne (np. wokół osoby Musajlimy). Jako że zwolennicy kontynuacji proroctwa nie dali za wygraną, w obręb szyizmu weszła koncepcja mahdiego, czyli zbawcy-mesjasza, który przyniesie światu sprawiedliwość.

Również Umajjadzi, chcąc wzmocnić swoją pozycję, przyłożyli rękę do koncepcji zakończenia proroctwa. Al-Walid II wprowadził ideę dwóch er: ery proroków (która rozpoczęła się w czasach prehistorycznych i zakończyła sukcesem Mahometa, gdy objawienie pozbawione błędów zostało wreszcie w pełni przyjęte, więc nie potrzeba już więcej proroków) oraz ery kalifów (którzy w imieniu Allaha zarządzają spadkiem po prorokach i mają dopilnować, by stosowana była sunna, władza, prawa i kary koraniczne). Te konstatacje stały się czynnikiem rozwoju i uniwersalizacji islamu: skoro Mahomet był ostatnim prorokiem, był posłany tak naprawdę do całej ludzkości.

Zarządzenie Al-Walida miało daleko idące implikacje: kalifowie zostali niemal zrównani z prorokami; ludzie mieli być posłuszni kalifom pod groźbą kary w świecie ziemskim i wiecznym, gdyż kalifowie, tak samo jak prorocy, są wykonawcami woli Bożej. Mimo to stało się nieco inaczej: nadanie misji Mahometa najwyższej rangi spowodowało konieczność poszukiwania intelektualnych pamiątek po Proroku, czyli jednym słowem sunny. Umacniało to pozycję alimów (uczonych) w stosunku do kalifów.

2. Kształtowanie się tradycji Mahometa.

W wyniku gwałtownego rozwoju państwa muzułmańskiego pojawiła się potrzeba przeobrażenia prawa. Trochę czerpano z wzorców lokalnych, trochę z prawodawstwa bizantyjskiego i perskiego. Ponadto władcy i urzędnicy różnych szczebli wydawali mnóstwo doraźnych zarządzeń. Wkrótce również tradycja Proroka weszła do prawodawstwa, lecz była nieuporządkowana i służyła raczej jako casusy. To spowodowało ogrom przepisów i chaos. Prawo tworzono na różnych szczeblach, rodziły się skonfliktowane szkoły prawnicze, maksymalnie utrudniona była centralizacja władzy. Abbasydzi postanowili położyć temu kres.

Trudno w to uwierzyć, ale reforma miała charakter spontaniczny. Wyszła od Asz-Szafiego, prawnika z przełomu VIII i IX w., który zaproponował sposób klasyfikacji nie do obalenia w świecie islamu: nadać bezwzględną wartość jedynie regulacjom prawnym pochodzącym od Proroka, a resztę uznać za drugorzędne. Liczba przepisów drastycznie się skurczyła, a prawodawcza samowola funkcjonariuszy administracji została ograniczona. Minusem tego rozwiązania była niewystarczająca ilość materiału. W tamtych czasach znano niewiele potwierdzonych słów i czynów Mahometa, więc wiele potrzeb biurokracji imperium pozostawało otwartych. W tym właśnie momencie nastał boom na hadisy. Zaczęły się gorączkowe poszukiwania, a za nimi poszły nowe metody krytyki hadisów.

3. Struktura hadisu

Hadis to nie tylko „naga” wypowiedź Proroka czy relacja z jego czynu, ale też automatycznie wskazanie na jego autentyczność, na osobę, od której pochodzi. A zatem każdy z nich dzieli się na:

matn („powierzchnia, grzbiet”)→ słowa Mahometa albo relacja o nim;

isnad („podpora”)→ znajdujący się na początku hadisu łańcuch przekazicieli.

4. Metody opracowywania tradycji

W IX w. wyodrębnił się nowy zawód: muhaddis, czyli „tradycjonista”. Zajmowali się oni gromadzeniem i krytyką hadisów: ustalaniem stopnia autentyczności i wiarygodności oraz analizą i klasyfikacją. Najpierw odszukano w dawnych szkołach prawa przepisów poświadczonych autorytetem Proroka, a następnie wyruszono na cały muzułmański świat celem poszukiwania.

Szybko zrezygnowano z układania hadisów wg isnadu i zaczęto je klasyfikować tematycznie. Za autorytatywne uchodzi sześć zbiorów: pięć z IX w. i jeden z X. Oczywiście podlegały one komentarzom. Mniej uznane, ale bardzo ważne, są zbiory hadisów stworzone przez poszczególne szkoły prawnicze i ugrupowania religijne. Aby hadis był zaakceptowany, musiano uznać zarówno jego pochodzenie, jak i treść, jednak z czasem więcej wagi przykładano do isnadu, co doprowadziło do powstania nowej dziedziny wiedzy: dżarh wa-tadil adala, czyli „rozcinanie i ustalanie prawości przekazicieli”. Trzeba było posiadać wiedzę historyczną, a przede wszystkim sprawdzać genealogie i biografie. Powstały specjalne słowniki biograficzne autorytetów i towarzyszy Proroka oraz dzieła zawierające analizę imion przekazicieli.

W końcu, gdy niektóre hadisy rozpoznano jako zmyślone dla doraźnych potrzeb, powstały wyraźne kryteria klasyfikacji. Jedne z nich skupiały się na strukturze isnadu (czy powołuje się bezpośrednio na towarzyszy Mahometa, czy łańcuch przekazicieli jest gdzieś przerwany, czy wymienia się pełne nazwiska wszystkich itp.), a inne na sposobie przekazywania (ile osób przekazywało hadis, czy pochodzi on z kilku niezależnych źródeł itd.). Połączenie kategorii formalnych i merytorycznych dało podział na trzy kategorie:

• sahih (zdrowy)→ w isnadzie nie ma żadnej niedoskonałości, a treść nie budzi wątpliwości;

• hasan (dobry)→ istnieją jakieś zarzuty co do isnadu i/lub treści;

• da'if (słaby)→ wysuwa się poważne zastrzeżenia zarówno wobec treści, jak i linii przekazywania.

Nauka o badaniu i klasyfikacji hadisów nazywa się ilm ar-riwaja („nauka o przekazywaniu”). Do najważniejszych dzieł z tego zakresu należy Księga poznania nauk hadisu Ibn Abd Allaha an-Najsaburiego.

Nawet wyrafinowane metody nie mogły dać ochrony przed fałszywymi hadisami. Należy jednak odpowiednio rozumieć owo fałszerstwo: nie jako intencje, lecz skutki działania autorów, którzy dokonali konstrukcji historii dla dobra społeczności.

1. Tematyka tradycji.

Tradycje dotyczą zarówno problemów życia muzułmanów, jak i wydarzeń z życia Proroka, które mogą służyć za podstawę reinterpretacji prawniczej. Szczególne znaczenie mają hadisy cytujące słowa Boga (hadis ilahi).

Zagadnienia zawarte w hadisach:

1. Dogmaty islamu: jedynobóstwo, wiara w proroków, wiara w księgi święte, wiara w zmartwychwstanie, sąd ostateczny, raj i piekło.

2. Obowiązki religijne: warunki wykonywania obowiązków (zamiar, czystość rytualna), modlitwa, jałmużna, post, pielgrzymka.

3. Społeczeństwo islamu:

1. gospodarka→ handel, interesy, zawieranie kontraktów, rolnictwo, rzemiosło, różne zawody;

2. rodzina→ małżeństwo, rozwód, dziedziczenie;

3. stosunki społeczne→ władza, wojna, sądownictwo, klasy społeczne, niewolnicy;

4. nauka i nauczanie.

4. Obyczaje: życie codzienne, jedzenie i picie, ubiór, zdrowie.

5. Ludzie i charaktery: dobre wychowanie, przymioty charakteru, asceza.

6. Ocena współczesnych.

3. Główne zasady wiary

Islam to poddanie się Bogu lub woli Bożej, zaś iman to szerszy termin oznaczający wiarę. Szar jest działem nauki muzułmańskiej, który łączy (pojęte w naszym rozumieniu) teologię i prawo, a zatem jego przedmiotem są prawdy wiary i obowiązki wierzącego.

1. Dogmaty islamu

Podstawę imanu stanowi pięć dogmatów, czyli wiara w:

1. jednego i jedynego Boga;

2. anioły;

3. święte pisma: Torę, Ewangelie, Koran;

4. wysłanników Boga - od Adama do Mahometa;

5. dzień sądu ostatecznego, raj, piekło, qada i qadar.

Tych, którzy nie uznaliby czegokolwiek z powyższych, uważa się za nieposiadających prawdziwej wiary. Wszystkie owe dogmaty pochodzą w sposób jasny z Koranu, ale rozwinęły się w tradycji.

1. Bóg

Wszystkie muzułmańskie dogmaty są pochodnymi specyficznej koncepcji Boga. Bóg jest jeden i jedyny, a przy tym całkowicie transcendentny oraz do nikogo i niczego niepodobny. Idea Boga jest abstrakcyjna, niewyrażalna w kategoriach ludzkich doznań.

Słowo allah pochodzi od starosemickiego rdzenia `l, który rozwinął się w arabskim w ilah, będące rzeczownikiem pospolitym „bóg”. Następnie, w wyniku podkreślania jedyności Boga, wyraz ilah zlepił się z przedimkiem określonym al, co dało imię własne Allah, niemające liczby mnogiej.

Pozytywne sformułowanie monoteizmu i transcendencji Boga ma potwierdzenie w negacji politeizmu. Największym grzechem dla muzułmanina jest szirk, czyli bałwochwalstwo lub dodawanie Allahowi wspólników bądź pośredników. Poza tym, skoro Allah nie jest podobny do człowieka ani do zwierzęcia, odmawia się Mu wszelkich cech fizycznych oraz implikacji cielesności, np. zmęczenia. Jedyne uprawnione określenia Boga mają charakter psychiczny, jak np. 99 pięknych imion, z których większość występuje w Koranie, choć i tu spierano się, czy są to tylko nazwy Boga, czy też prawdziwe Jego cechy. W każdym razie ich powtarzanie stało się rodzajem rytuału modlitewnego: „różańca” zwanego sabha oraz litanii sufickiej (dikr).

2. Aniołowie

1. Dobre duchy

W języku arabskim anioł nazywa się malak, co zostało zapożyczone z hebrajskiego i wyraża ideę posyłania. Koran nazywa ich sługami Boga, ibad Allah. Mają swe funkcje w niebie i na ziemi, są „najwyższymi dostojnikami”.

W niebie ich zadaniem jest nieustanne wychwalanie Boga oraz ochranianie murów niebiańskich przed podsłuchującymi dżinnami i szatanami. Będą potrzebni przy sądzie ostatecznym, aby dźwigać tron Boga, otwierać księgi z zapisanymi uczynkami ludzi oraz wykonywać wyrok Allaha.

Tylko niektórzy aniołowie są posłańcami od Boga do ludzi. Na ziemi mają ochraniać ludzi i znajdować się nieustannie blisko nich. Aniołowie wspierają ludzi w trudnych sytuacjach i zapisują ich uczynki. Są istotami rozumnymi, ale bezcielesnymi, stworzonymi ze światła. Być może mają płeć albo mogą się przejawiać ludziom jako męskie bądź żeńskie. W angelologii muzułmańskiej wywody uczonych łączą się z podaniami ludowymi. Najważniejsze są myśli Al-Gazalego zawarte w Ożywieniu nauk religii oraz Niszy świateł, a także Cuda stworzeń Al-Qazwiniego.

Przybliżona systematyka aniołów:

1. Najbliżsi Bogu (muqarrabun).

1. Dżibril→ posyłany przez Boga do proroków; przyniósł Mahometowi objawienie; przyszedł do Mirjam, matki Isy (Jezusa); nazywany też naszym duchem, wiernym duchem i duchem świętości.

2. Izra'il→ anioł śmierci (malak al-mawt).

3. Micha'il→ równy Dżibrilowi, strażnik sił przyrody.

4. Israfil→ będzie dął w trąbę w dniu zmartwychwstania.

2. Strażnicy piekła (zabanijja)→ jest ich dziewiętnastu i uchodzą za okrutnych; na czele stoi Malik, który oznajmia cierpiącym w piekle, że muszą tam pozostać.

3. Dwaj aniołowie stróżowie, Nakir i Mukar→ po pogrzebie przychodzą do zmarłych i sprawdzają ich wiarę.

4. Harut i Marut→ są przykładem pokusy i ostrzeżeniem przed nią; Koran mówi, że od nich można nauczyć się tego, co rozdziela męża od żony, zaś legenda mówi, iż zamiast nauczać ludzi na ziemi, uwiedli kobietę i zamordowali jej męża, za co Allah zesłał ich do Babilonu, gdzie potem uczyli magii.

1. Złe duchy.

Wg dogmatyki islamu istnieją również upadłe anioły, szatani, Iblis i dżinny. Związki między nimi nie są usystematyzowane i nawet sam Koran różnie ich traktuje.

Dżinny są kategorią istot odrębną od aniołów. Ich nazwa może pochodzić od słowa genius. Są one stworzone z ognia, posiadają rozum, przyjmują formy cielesne i umieją wykonywać ciężkie prace. W koncepcję dżinnów wdarły się wierzenia okresu dżahilijja i nadal żyją w folklorze. Początkowo dżinny zamieszkiwały ziemię, ale wojowały ze sobą, dlatego Bóg wysłał aniołów pod wodzą Iblisa, by ich rozsądzić.

Iblis sprowadził dżinny z powrotem do nieba, jednak potem stał się upadłym aniołem, gdyż nie chciał w swojej pysze oddać pokłonu człowiekowi. Sądził, że człowiek stworzony z gliny jest podlejszy od niego, stworzonego z ognia. Jego imię pochodzi od diabolos, ale tradycja muzułmańska wiąże go ze słowem ublisa, czyli „oczekiwać”. Określa się go też mianem asz-szajtan i aduww („wróg”). To on przemawiał przez węża do Ewy, przez co pierwsi ludzie oraz on sam zostali przegnani z raju. Od tamtej pory Iblis zajmuje się kuszeniem ludzi, a na końcu czasów będzie wtrącony do piekła razem z niewiernymi ludźmi.

Wg literatury ludowej szatani są potwornie brzydcy, mogą być obu płci, zamieszkują miejsca nieczyste, np. śmietniki i cmentarze, a także sprowadzają choroby. W czasie ramadanu są spętani i nie mogą działać. Ochroną przed nimi są koguty i egzorcyzmy. W niektórych legendach miesza się szatanów z dżinnami, uważając jednych za podkategorię drugich.

1. Święte (objawione) księgi

Koran, prócz samego siebie, wymienia z nazwy trzy księgi objawione: At-Tawrat (Torę albo całą Biblię hebrajską), Zabur (Psalmy Dawida) oraz Al-Indżil (Ewangelie). Są to ziemskie odpowiedniki umm al-kitab, archetypu świętej księgi, która znajduje się u Boga na chronionej tablicy. Te księgi nie są jednak równorzędne, gdyż uważa się, że Żydzi i chrześcijanie wypaczyli objawienie (zarówno przekształcając tekst, jak i błędnie go interpretując), a Koran naprawia wszystko i niesie nieskażoną prawdę. Szczególnie napiętnowane jest zafałszowanie proroctwa Isy, który był wysłannikiem, a nie istotą boską, a ponadto nie umarł na krzyżu.

2. Wysłannicy Boga i prorocy

Historia ludzkości w jej kontaktach z Bogiem to dzieje proroków, którzy przekazywali ludziom zasady wiary w Boga i ostrzegali przed grzechem, szczególnie wielobóstwem. Pojawiali się u wszystkich narodów. Pierwszym z nich był Adam, następni byli prorocy biblijni. Koran wymienia po imieniu Nuha, Luta, Ibrahima, Musę i Isę. Oczywiście ich życie i posłannictwo należy rozumieć inaczej niż w judaizmie i chrześcijaństwie, które popadły w błąd. Ibrahim jest uważany za pierwszego monoteistę, od którego pochodzi islam. Miał on złożyć w ofierze nie Ishaqa, lecz Isma'ila. Islam wylicza też proroków posłanych do plemion arabskich, np. Huda, Saliha, Szuajba i oczywiście Mahometa jako „pieczęć proroków”. Podstawową misją proroków było głoszenie monoteizmu, co wiązało się z powrotem ludzi do pierwotnej jedności.

3. Dzień sądu ostatecznego, raj i piekło

Muzułmanie postrzegają śmierć przede wszystkim jako coś nieuniknionego: dosięgnie ona każdego człowieka, niezależnie od tego, kim jest i gdzie będzie się znajdował. Jednak traktuje się ją jako zjawisko właściwie pozytywne: powrót do Boga (rudżu) i przejście (intiqal) do zaświatów. Bóg jako jedyny może ożywić (ihya) człowieka.

Człowieka sprowadza do Boga anioł śmierci, Izra'il, który wypytuje zmarłego o jego wiarę oraz oddziela duszę od ciała i prowadzi do nieba. Jeśli Bóg wybaczył grzechy zmarłego, dusza wróci kiedyś do ciała, a jeśli nie, będzie oczekiwać na męki piekielne. Co dzieje się z człowiekiem od śmierci do sądu ostatecznego, jest sprawą dyskusyjną.

Jednym z pełniejszych zbiorów rozważań i opowieści eschatologicznych jest XVI-wieczne dzieło Sprawy tamtego świata Abd ar-Rahmana at-Ta'alibiego.

9

---