Rozdział I Teoretyczne podstawy funkcjonowania przedsiębiorstw

1.1. Uwarunkowania powstania i rozwoju przedsiębiorstw

Przedsiębiorstwa - obok gospodarstw domowych i państwa - zaliczane są do podsta­wowych podmiotów gospodarki rynkowej. Powstały one, jako wytwory określonych proce­sów cywilizacyjnych i ukształtowały się w wyniku rozwoju potencjału wytwórczego oraz stosunków ekonomiczno-społecznych i polityczno-prawnych. Współczesne przedsiębiorstwa występują w zróżnicowanych formach i podlegają zmianom wynikającym z dynamicznych warunków gospodarowania, określonych przez turbulentne otoczenie.

Warunki gospodarowania współczesnych przedsiębiorstw diametralnie różnią się od tych, jakie miały one w momencie powstawania, jak również od tych jakie będą one miały w bliższej i dalszej przyszłości. Wiąże się to z dynamicznymi zmianami zachodzącymi w oto­czeniu przedsiębiorstw.

Powstanie i rozwój przedsiębiorstw związane są ściśle z rozwojem cywilizacyjnym. Periodyzacja rozwoju społecznego posiada bogatą literaturę. Na jej tle wizja rozwoju ludzkości Alrina Tofflera jest wyjątkowo prosta, logiczna i przekonywująca. A. Toffler uważa, że histo­ria ludzkości składa się z trzech podstawowych okresów

cywilizacyjnych a mianowicie¹:

• cywilizacji (epoki), agrarnej,

• cywilizacji (epoki) przemysłowej,

• cywilizacji (epoki) informacyjnej.

Wizja rozwoju społeczeństwa ludzkiego A. Tofflera jest ujęciem dynamicznym. Trzy epoki przyrównane zostały do fal, z których każda kolejna zmywa wcześniejszą. Pozyskiwa­nie energii zajmowało szczególne miejsce w rozwoju i funkcjonowaniu każdej cywilizacji. W rozwoju systemów energetycznych, jak w zwierciadle odbija się historia cywilizacji. Roz­wój tego sytemu przeszedł dwie fale i jest na początku trzeciej fali. System energetyczny pierwszej fali oparty był na źródłach energii odnawialnej. Społeczeństwa agrarne czerpały energię z „żywych baterii" tj. z mięśni ludzkich i zwierzęcych, a także ze słońca, wiatru i wo­dy. Podstawowym źródłem energii społeczeństwa drugiej fali były kopalne paliwa nieodna­wialne. Uzupełniające źródła to energia jądrowa i energia odnawialna. Wraz z rozwojem trze­ciej fali rosło będzie w życiu człowieka znaczenie i wykorzystanie energii odnawialnej.

Wizję rozwoju cywilizacyjnego A. Toffler analizuje w trzech sferach. Każda fala miała swoją technosferę i towarzyszącą jej socjosferę i infosferę. Każda z tych sfer odgrywała ważną rolę w rozwoju cywilizacyjnym i nie mogła istnieć bez pozostałych. Technosfera sta­nowi podstawę tworzenia dóbr (i usług) określa potencjał wytwórczy. Socjosfera jest wyra­zem społecznej strony procesów wytwórczych i za pomocą bardzo wielu powiązanych ze sobą organizacji przydziela jednostkom różne role do spełnienia w funkcjonującym systemie społeczno-gospodarczym. Infosfera wyraża sposoby komunikowania się jednostek i organi­zacji. Splata się ona nierozerwalnie z technosferą i socjosferą, służy im obu, przyczyniając się do zintegrowania procesów wytwórczych z prywatnymi zachowaniami obywateli.

Amerykańscy badacze przemian cywilizacyjnych Tofflerowie przyjmują, że cywilizacja agrarna rozpoczęła się około 8000 lat p.n.e. i niepodzielnie dominowała na świecie aż do lat 1650 - 1750 n.e. Następną była cywilizacja przemysłowa, a okres jej szczytowego rozwoju przypada w Stanach Zjednoczonych na połowę lat 50. XX wieku. W tym okresie rozpoczęła się cywilizacja informacyjna, której początek wiąże się z pojawieniem się szeregu innowa­cji, a przede wszystkim ze zmianami w strukturze zatrudnienia, polegającymi na tym, że po raz pierwszy pracownicy umysłowi w USA przewyższyli liczebnie robotników.

Podane daty pojawienia się określonych epok mają charakter umowny i orientacyjny. W poszczególnych krajach współczesnego świata występują wszystkie trzy typy społeczeństw, tj. agrarne, przemysłowe i informacyjne, z tym, że jedno z nich ma pozycję dominującą.

Przejście od epoki agrarnej do przemysłowej stworzyło warunki do powstania i rozwoju przedsiębiorstw. Natomiast przejście od epoki przemysłowej do informacyjnej w sposób za­sadniczy modyfikuje warunki działania przedsiębiorstw. Rozwój epoki informacyjnej to ko­lejne zmiany warunków działania przedsiębiorstw wynikających ze zmian w otoczeniu.

Początek cywilizacji agrarnej (pierwsza fala) wiąże się z nastaniem osiadłego trybu ży­cia człowieka związanego z uprawą ziemi i pracą w domu na rzecz wspólnoty lub w celach handlowych. W epoce agrarnej dominowała gospodarka naturalna, oparta na wytwarzaniu produktów przeznaczonych do bezpośredniego zaspokojenia potrzeb producentów. Podstawą gospodarki naturalnej były zwyczaje i tradycja, a rutyna i przyzwyczajenia w stosowaniu me­tod produkcji i dystrybucji powodowały bardzo powolne zmiany w procesach gospodarowa­nia. W społeczeństwie pierwotnym, które było pierwszym etapem rozwoju epoki agrarnej, gospodarka naturalna była jedyną formą gospodarowania. W kolejnych etapach epoki agrar­nej, tj. w starożytności i średniowieczu, obok gospodarki naturalnej rozwijała się i nabierała coraz większego znaczenia gospodarka rynkowa. Szczególny wpływ na jej rozwój miały takie zjawiska, jak²:

-powstanie klasy kupieckiej,

-odkrycia geograficzne,

-umocnienie władzy państwowej,

-wzrost popytu na dobra (spowodowany głównie przyrostem pieniądza, bitego z metali

szlachetnych, przywożonych z krajów zamorskich).

Rewolucja przemysłowa spowodowała bardzo duże zmiany w technosferze, socjosferze i infosferze. Epoka industrialna charakteryzowała się między innymi powstaniem fa­brycznego systemu pracy i dużych rynków zbytu oraz masową produkcją, rozwojem transpor­tu i gospodarki rolnej. Według A. Tofflera funkcjonowanie cywilizacji przemysłowej opierało się na sześciu zasadach, a mianowicie: standaryzacji - ujednoliceniu (m.in. produktów, proce­dur, metod pracy, programów szkolnych itp.), specjalizacji (wzrost podziału pracy), synchro­nizacji, (działania wykonane w odpowiedniej kolejności i zgodnie z planem), koncentracji (osób w miastach i przedsiębiorstwach, kapitału w korporacjach), maksymalizacji (giganto­manii - kulcie wielkości, przedsięwzięć na ogromną skalę), centralizacji (np. informacji, kapi­tału, władzy).

Trzecia fala przyniosła cywilizację informacyjną a wraz z nią gwałtowne zmiany w technosferze, socjosferze i infosferze. Tempo i obszar tych zmian są tak rozległe i szyb­kie, że nie sposób je wszystkie omówić, a jedynie zwrócić uwagę na niektóre - zdaniem auto­rów - najważniejsze procesy i zjawiska kształtujące oblicze obecnego i przyszłego społeczeń­stwa. Fundamentalne znaczenie w rozwoju cywilizacyjnym odegrały zasoby wytwórcze, ja­kimi dysponowały poszczególne społeczności. Cywilizacja pierwszej fali była i jest związana z ziemią, drugiej fali z kapitałem, surowcami i siłą roboczą, a trzeciej fali z wiedzą i informa­cją, A. i H. Tofflerowie uważają, że „wiedza... jest jednym z najważniejszych zasobów ... a ... system wiedzy jest dla współczesnych firm środowiskiem bardziej nawet istotnym niż system bankowy, polityczny i energetyczny"³. Zmniejsza ona zapotrzebowanie na surowce, siłę ro­boczą, czas, przestrzeń i inne czynniki produkcyjne. Coraz powszechniejsze jest przekonanie, że w epoce informacyjnej tradycyjne czynniki produkcji, takie jak ziemia, praca i kapitał, stają się wtórne w stosunku do czynnika wiedzy.

Współczesny rozwój nauki w istotny sposób przyczynił się do zmiany ograniczoności tradycyjnych zasobów w sensie ich ogólnego potencjału, jakim dysponuje społeczeństwo. Jak pisze M. Kaku „zasób wiedzy podwaja się co 10 lat W ostatniej dekadzie zgromadzono wię­cej wiedzy niż w ciągu całej historii ludzkości"⁴. Coraz trafniejsze są prognozy rozwoju na­uki. Sprawdziła się prognoza sformułowana w 1965 roku przez Gordona Moore'a, że możli­wości obliczeniowe komputerów będą się podwajały co dwa łata. Od połowy lat 70. XX wie­ku nastąpiła w praktyce korekta tej prognozy. Podwojenie możliwości obliczeniowych kom­puterów następuje o 1,5 roku a Internetu co rok⁵.

Szczególne miejsce w budowie cywilizacji informacyjnej miał podbój kosmosu rozpo­częty przez Rosjan w 1957 r. wystrzeleniem sputnika. Od tego czasu nastąpiło przyspieszenie rywalizacji między ZSRR a USA w podboju kosmosu, której efektem było lądowanie czło­wieka na Księżycu, umieszczenie sondy telekomunikacyjnej na Marsie oraz stworzenie sys­temu łączności satelitarnej, w wyniku której dokonała się globalna rewolucja informacyjna. Zdaniem Tofflerów cywilizację trzeciej fali będą warunkowały takie globalne procesy i zja­wiska, jak:⁶

• poszukiwanie zróżnicowanych i odnawialnych źródeł energii,

• nowe metody produkcji,

• nowy typ rodziny, która przestanie być zamkniętą komórką rodzinną,

• pojawianie się nowych instytucji społecznych (które można nazwać elektroniczną wio­ską),

• radykalna zmiana sytemu edukacyjnego,

• zmiana form społecznego współdziałania,

• powstanie nowego kodeksu zachowań społecznych,

• zanik standaryzacji, synchronizacji i centralizacji,

• usunięcie koncentracji energii, pieniędzy i władzy.

Wraz z rozwojem cywilizacji informacyjnej następuje przyspieszenie procesów globali-zacyjnych, w wymiarze rozprzestrzeniania się i pogłębiania - we wszystkich obszarach życia społeczno-gospodarczego. Dużą dynamikę globalizacji upatruje się w trzech procesach okre­ślanych jako jej motory, a mianowicie: liberalizacji, prywatyzacji i deregulacji⁷.

Powstanie i rozwój cywilizacji informacyjnej przyczyniły się do spadku znaczenia ryn­ku narodowego i roli państwa, a wzrostu znaczenia rynku globalnego i instytucji ponadnaro­dowych. Zmienna była rola państwa w oddziaływaniu na przedsiębiorstwa jako podstawowe podmioty gospodarcze. W końcowej fazie cywilizacji przemysłowej dominowała zarówno w teorii, jak również praktyce gospodarczej doktryna interwencjonizmu państwowego sfor­mułowana przez J.M. Keynesa⁸. Należy podkreślić, że obok klasycznego interwencjonizmu państwowego wywodzącego się z teorii keynesowskiej, w XX wieku realizowana była wizja państwa etatystycznego.

Trzecia fala wymusiła uwzględnienie nowych uwarunkowań jakie pojawiły się w go­spodarce, takich jak: przyspieszenie wzrostu inflacji, przejście do płynnych kursów waluto­wych, zwiększone uzależnienie gospodarki poszczególnych krajów od wpływów zewnętrz­nych oraz zastosowania gospodarek etatystycznych przyczyniły się do ograniczenia lub odej­ścia od doktryny interwencjonalizmu państwowego. W wyniku badań i dyskusji powstały nowe koncepcje ekonomiczne, które formułowały tezę, że polityka ingerencji państwa w ży­cie gospodarcze jest mało skuteczna, ale kosztowna i prowadzi do szeregu zjawiska negatyw­nych, deformujących procesy rozwojowe. Zwolennicy nowych teorii wskazywali na koniecz­ność zwrócenia szczególnej uwagi na rozwiązania długofalowe a nie doraźne.

Nowe teorie ekonomiczne znalazły zastosowanie w polityce gospodarczej. W pierwszej kolejności w postaci Reaganomiki⁹ w Stanach Zjednoczonych i Taczeryzmu w Anglii a na­stępnie w innych krajach. W wyniku tych zmian gospodarka amerykańska poprawiła swoją konkurencyjność a Anglia z „chorego" kraju Europy Zachodniej przekształciła się w kraj o dużej stabilności gospodarczej i możliwościach rozwojowych. Można stwierdzić, że dwie dekady XX wieku i pierwsze lata XXI w. to systematyczne odchodzenie od interwencjonali­zmu państwowego i powrót do liberalizmu. Trudno powiedzieć czy ten proces będzie konty­nuowany. Wątpliwości te wynikają z dwóch faktów. Po pierwsze - kryzys 2001 roku na ryn­ku internetowym oraz w 2007 r. na rynku mieszkaniowym w Stanach Zjednoczonych i zwią­zane z nimi perturbacje na rynku finansowym wzmocniły argumenty zwolenników interwen­cjonizmu. Po drugie - praktyka gospodarcza udowodniła, że gospodarka liberalna nie jest bezwzględnym warunkiem rozwoju kraju i funkcjonujących w nich przedsiębiorstw. Świad­czy o tym dotychczasowy i przewidywany rozwój Chin i Rosji¹⁰. Trudno gospodarki tych krajów zaliczyć do liberalnych.

Liberalizacja gospodarki - obok globalizacji i nowej rewolucji technologicznej, opartej na wyspecjalizowanej wiedzy - to podstawowe cechy charakteryzujące początek społeczeń­stwa informacyjnego. Zjawiska te kształtują i będą kształtowały sposoby zachowania wszyst­kich podmiotów gospodarczych w tym również przedsiębiorstw. I tak np. w obliczu nowych rodzajów konkurencji czy warunków panujących w otoczeniu mogą powstawać i zanikać całe gałęzie wytwórczości lub typy organizacji¹¹. W literaturze podkreśla się, że „najważniejszym zagadnieniem dla zrozumienia powodzenia lub niepowodzenia firmy jest kwestia dostosowa­nia jej zdolności do stających przed nią wyzwań"¹². Wyzwania te narzucone są przedsiębior­stwu przez otoczenie, czyli pochodzą z zewnątrz. Cechą charakterystyczną współczesnych wyzwań rozwojowych jest wysoka dynamika ich zmian. Określa się, że przedsiębiorstwa funkcjonują w burzliwym środowisku, a warunkiem koniecznym do ich przetrwania i rozwoju jest szybkie i sprawne dostosowanie się funkcjonowania przedsiębiorstwa do zmian otocze­nia. A zmiany te są szybkie i będą coraz szybsze wraz z rozwojem cywilizacji informacyjnej. T. Friedman uważa, że „około 2000 roku wkroczyliśmy w zupełnie nową epokę Globalizację 3.0. Dzięki niej świat się skurczył z małego do mikroskopijnego, a jednocześnie się spłaszczył. I tak jak siłą sprawczą Globalizacji 1.0 - było globalizowanie się krajów, Globalizacji 2.0 - globalizowanie się firm, tak Globalizację 3.0 napędzają i nadają jej wyjątkowy charakter możliwości kooperowania na skalę globalną stworzone jednostkom"¹³.

W literaturze podkreśla się, że „w przedsiębiorstwie XXI wieku ... umiejętności mene­dżerskie XX wieku też będą ważne, ale nie najważniejsze. O tym czy firma będzie przeciętna, czy odniesie globalny sukces, będą w coraz większym stopniu decydowały umiejętności za­rządzania relacjami z klientami, dostawcami, a przede wszystkim z innymi firmami"¹⁴. Wzrost znaczenia umiejętności przedsiębiorstwa do współpracy z innymi podmiotami obser­wuje się pod koniec lat XX wieku. Wyraża się to w przesunięciu części procesów bizneso­wych (tj. produkcyjnych lub usługowych) do innych firm krajowych (tzw. outsourcing) lub zagranicznych (tzw. offshoring). Powstały i rozwijają się dynamicznie inne formy współpra­cy, wśród których wymienić można samoorganizujące się sieci ekspertów lub firm zwane również sieciowymi organizacjami wirtualnymi (tzw. networking) czy nowe formy importu zaopatrzeniowego realizowane przez wielkie sieci handlowe polegające na integracji syste­mów dostawców z systemami odbiorców (tzw. strategie sourcingowe)¹⁵. Stwierdzenie, że nastąpiła „śmierć odległości" i „śmierć czasu"¹⁶ oraz, że obecnie tworzone jest społeczeństwo homo sapiens globalis¹⁷ właściwie oddaje istotę zmian jakie dokonały się w otoczeniu przed­siębiorstw w końcu XX wieku i na początku XXI wieku.

1.2. Przedsiębiorstwo jako system otwarty

W ujęciu systemowym gospodarkę można traktować jako zespół podsystemów wzajem­nie z sobą powiązanych i oddziaływujących na siebie. Następnie poszczególne podsystemy można traktować jako systemy, w ramach których funkcjonują również podsystemy itd. Sto­pień ogólności czy szczegółowości określonego systemu zależy od celów jakie są stawiane prowadzonej analizie zjawisk i procesów gospodarczych. W tym ujęciu gospodarkę światową traktujemy jako system o najwyższym stopniu uogólnienia. W jej ramach w zależności od przyjętego kryterium można wyodrębniać różne podsystemy (systemy) w tym również przed­siębiorstwo jako system gospodarczy. Przedsiębiorstwo ujmujemy jako system¹⁸ otwarty, ponieważ bezwzględnym warunkiem jego funkcjonowania są jego kontakty z otoczeniem. Można wskazać na kilka podstawowych cech przedsiębiorstwa jako systemu otwartego:

1. Przedsiębiorstwo jako system otwarty składa się z wielu wzajemnie powiązanych i sko­relowanych podsystemów.

2. Przedsiębiorstwo funkcjonuje w określonym otoczeniu. Każde przedsiębiorstwo ma swoje odróżniające się otoczenie.

3. Między otoczeniem a poszczególnymi podsystemami przedsiębiorstwa zachodzą okre­ślone związki, zależności i ciągłe interakcje.

4. Przedsiębiorstwo pobiera z otoczenia określone zasoby niezbędne do prowadzenia dzia­łalności gospodarczej (produkcyjnej lub usługowej). Następnie zasoby te w wyniku pro­cesów produkcyjnych (usługowych) podlegają przekształceniu w inne zasoby, które w formie towarów lub usług trafiają na rynek, czyli do otoczenia.

5. Warunkiem funkcjonowania przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej jest bezwzględne przestrzeganie zasady: wartość zasobów na wyjściu, czyli efekty działalności przedsię­biorstwa, musi być większa od wartości nakładów (zasobów) n a wejściu. Schemat przedsiębiorstwa jako sytemu otwartego oraz jego powiązania z otoczeniem

przedstawiono na schemacie 1. 1.

Schemat 1.1. Ideowy schemat przedsiębiorstwa jako systemu otwartego

Źródło: Opracowanie własne

Związki przedsiębiorstwa i jego podsystemów z otoczeniem są złożone, wielowątkowe i wielopłaszczyznowe. Szerzej związki te zostaną omówione w dalszych częściach pracy. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na kilka aspektów tych powiązań.

Rola i znaczenie poszczególnych podsystemów i ich wpływ na funkcjonowanie przed­siębiorstw podlegała ciągłym zmianom. W okresie orientacji produkcyjnej dominującą rolę na funkcjonowanie przedsiębiorstwa wywierał podsystem produkcji. Doceniając rolę tego pod­systemu można zauważyć, że współcześnie rola tego podsystemu straciła na znaczeniu w po­równaniu do okresu poprzedniego. Współcześnie podsystemy innowacji, jakości czy strategii w dominującym zakresie określają możliwości rozwojowe i konkurencyjne współczesnych przedsiębiorstw. W przyszłości - obok tych systemów - decydujący wpływ na efektywne funkcjonowanie przedsiębiorstw będą miały takie podsystemy jak podsystem kooperacji i współpracy z dostawcami i klientami, organizacyjno-informacyjny (jak również inne wy­mienione w schemacie), podsystem wiedzy i edukacji.

W epoce społeczeństwa informacyjnego zmiany zachodzące w otoczeniu zewnętrznym przedsiębiorstwa są bardzo szybkie i bardzo burzliwe. Przedsiębiorstwo musi się do nich do­stosowywać poprzez ciągłe zmiany mające na celu przezwyciężenie pojawiających się zagro­żeń i formułowanie nowych oryginalnych rozwiązań¹⁹.

W literaturze podkreśla się, że wraz z rozwojem cywilizacyjnym rośnie siła oddziały­wania otoczenia na przedsiębiorstwo. R.W. Griffin ilustruje znaczenie otoczenia dla przedsię­biorstwa przykładem pływaka i rzeki²⁰. Przedsiębiorstwo to pływak a otoczenie jest rzeką.

W przeszłości otoczenie było stabilne, czyli rzeka płynęła leniwie, a pokonanie jej przez pły­waka nie nastręczało większych problemów. Współczesne otoczenie jest bardzo dynamiczne i bardzo burzliwe, czyli rzeka ma wartki nurt, w jej korycie znajdują się liczne głazy i niebez­pieczne wiry. Przepłynięcie takiej rzeki jest trudne i wymaga dokładnego rozpoznania topo­grafii zagrożeń.

Immanentną cechą przedsiębiorstwa jako systemu, jest to, że występuje w mim czynnik, który syntetyzuje rozproszone elementy i tworzy z nich system. W przedsiębiorstwie czynni­kiem syntetyzującym jego elementy niezbędne dla jego funkcjonowania jest przedsiębiorca. To on gromadzi niezbędny kapitał do uruchomienia przedsiębiorstwa, zakupuje niezbędne zasoby dla funkcjonowania firmy, kupuje wynalazki, wdraża innowacje, znajduje klientów, dokonuje uzgodnień z władzami samorządowym i co jest najważniejsze ponosi ryzyko pro­wadzonej działalności, a wyraża się ono w uzyskiwaniu zysku lub straty.

1.3. Przedsiębiorca i przedsiębiorczość

W języku potocznym przedsiębiorcą jest ktoś, kto podejmuje jakieś przedsięwzięcie w calach zarobkowych²¹. W Stanach Zjednoczonych przedsiębiorcę (entrepreneur) definiuje się jako tego, kto zakłada własne przedsiębiorstwo. W strefie niemieckojęzycznej przedsię­biorca (Unternehmer) to ktoś, kto jest jednocześnie właścicielem i kierownikiem przedsię­biorstwa, w odróżnieniu od kogoś, kto jest tylko szefem dla pracowników²². Polski kodeks handlowy z roku 1934 używa dla takiej osoby określenia „kupiec" -jako odpowiednik praw­ny przedsiębiorcy w sensie ekonomicznym²³.

Pojęcie przedsiębiorcy do literatury ekonomicznej wprowadzili dwaj francuscy ekono­miści - R. Cantillon oraz J.B. Say. R. Cantillon (koło 1755 roku) za przedsiębiorcę uważał tego, kto skłonny jest kupować po cenie pewnej, dla odsprzedaży po cenie niepewnej²⁴.

W.G. Nickels uważa, że przedsiębiorcę powinny charakteryzować następujące cechy osobowościowe²':

• dojrzałość w kierowaniu sobą

• wiara we własne siły,

• orientacja na działanie,

• energia,

• liczenie się z ryzykiem.

Do tych pięciu cech należy jeszcze dodać skłonność do innowacji.

Wyodrębnienie się przedsiębiorców jako grupy społecznej nastąpiło wraz z pojawie­niem się ery industrialnej. W pierwszej fazie tej ery przedsiębiorca-właściciel zarządzał swoją fabryką Wraz z rozwojem ery industrialnej i skomplikowaniem procesów gospodarczych wystąpiło zjawisko oddzielenia funkcji własności od funkcji zarządzania. Doprowadziło to do pojawienia się kadry menedżerskiej, która przejęła w firmie funkcje zarządzania. W tej sytu­acji kto inny jest właścicielem, a kto inny zarządza firmą. Wysoko opłacana kadra menedżer­ska robiła i robi wszystko, by umacniać swoją władzę i osiągać korzyści płacowe i pozapła­cowe. W tej sytuacji rodzi się pytanie: „Kim są współcześni przedsiębiorcy?"

Odpowiadając na to pytanie, jedni autorzy stwierdzają, że przedsiębiorcą może być je­dynie właściciel czynników produkcji, a nie najemny menedżer, choćby wypełniał on funkcje przedsiębiorcy. Motywem przedsiębiorczości, zmuszającym przedsiębiorcę do działania, jest chęć osiągnięcia możliwie największych zysków, ale nie w celu zaspokojenia potrzeb kon­sumpcyjnych, ale stworzenia prywatnego królestwa czy dynastii przemysłowej na wzór pa­nów feudalnych. Motyw ten jest ściśle związany z prawem własności, ponieważ tylko on gwarantuje prywatną własność wyniku finansowego przedsiębiorczych działań. Menedżero­wie natomiast działają kierując się innymi pobudkami, takimi jak wysokie wynagrodzenie, prestiż społeczny, samorealizacja²⁶.

Inni autorzy zwracają natomiast uwagę na następujące fakty²⁷:

• menedżerowie w spółkach akcyjnych z rozproszoną własnością w niektórych przypad­kach weszli w obszar przedsiębiorczych decyzji, nigdy jednak nie weszli w ten obszar całkowicie i na dłuższy okres, gdyż byłoby to sprzeczne z interesem właścicieli;

• opłacani menedżerowie, pomimo największych swoich wpływów, nigdy nie będą mieli prawa do dysponowania zyskiem, gdyż przysługuje ono tylko przedsiębiorcy;

• menedżerowie, mimo faktycznej władzy, nigdy nie założyli firmy, a tylko nią kierują są wynajmowani i mogą być usunięci; definicja przedsiębiorcy uwzględniająca kryte­rium „założenia firmy" pozwala zatem odróżnić funkcję przedsiębiorcy od funkcji zwią­zanej z zarządzaniem firmą.

Zarówno jedni, jak i drudzy autorzy podkreślają że konsekwencje nadmiernego od­dzielenia własności od zarządzania należy traktować negatywnie. Obecnie przeciwdziała się temu poprzez system nagród i premii wypłacanych menedżerom w formie akcji i udziałów przedsiębiorstwa. Przeciwdziałanie temu zjawisku jest próbą restytucji motywów przedsiębiorcy-właściciela do podejmowania przedsiębiorczych działań. Obecnie czysta separacja zarządzania i własności jest coraz rzadsza. Negatywne skutki oddzielenia własności od za­rządzania stają się mocno widoczne w funkcjonowaniu przedsiębiorstw państwowych. Strategia tych przedsiębiorstw ogranicza się do działań imitacyjnych, tj. naśladownictwa do­konanych już kombinacji czynników produkcji, natomiast motywacja opiera się na stosowa­niu bodźców płacowych oraz próbie sztucznego ich powiązania z wynikami firmy, a także na oddziaływaniu pozapłacowym (wpływ konkurencji, groźba utraty pracy itd.).

Brak wpływu tradycyjnego motywu prywatnej własności na wynik finansowy powodu­je, że w firmie państwowej nie można traktować menedżera jako przedsiębiorcy, co wyjaśnia niską efektywność przedsiębiorstw państwowych oraz konieczność ich prywatyzacji²⁸.

Spośród funkcji przedsiębiorcy T. Gruszecki akcentuje przede wszystkim²⁹:

• ponoszenie ryzyka i działanie w warunkach niepewności,

• wprowadzanie innowacji,

• śledzenie zmian i dostosowanie.

Historycznie funkcja ponoszenia ryzyka była jedną z pierwszych przypisaną przedsię­biorcy. W tym sensie rozumiał ją R. Cantillon, określając przedsiębiorcę jako kogoś, kto ma­jąc wizję przedsięwzięcia i świadomość ryzyka podejmuje jednak działania dla osiągnięcia zysku. Aspekt ten podkreślał też F. Knight stwierdzając, że zysk przedsiębiorcy jest rekom­pensatą za ponoszenie ryzyka i niepewności.

Inne teorie za najważniejszą funkcję przedsiębiorcy przyjmują wprowadzanie innowacji. Stanowisko takie reprezentował J. Schumpeter. Uważał on, że przez nowe kombinacje czynników produkcji, nowe wyroby, sposoby dystrybucji, organizacji produkcji dóbr czy usług, przedsiębiorca innowator osiąga zysk nadzwyczajny dopóty, dopóki innowacja się nie upo­wszechni. Pogląd ten podzielał także P.F. Drucker stwierdzając, że nie jest przedsiębiorcą ten, kto „nie tworzy ani nowego sposobu zaspokojenia potrzeby, ani nowego popytu"³⁰.

Trzecia grupa teorii akcentuje głównie funkcje śledzenia zmian i uruchamiania pro­cesów dostosowawczych. W warunkach konkurencyjnej gospodarki chodzi o zmiany cen i wykorzystanie pojawiających się okazji. Szybkość i elastyczność działania przedsiębiorców przywraca równowagę na rynku. Taka interpretacja funkcji pokrywa się z tradycyjnym uję­ciem funkcji przedsiębiorczych.

Te trzy grupy funkcji przedsiębiorcy oznaczają przyjęcie różnych modeli zachowań fir­my, co prowadzi do budowy teorii firmy, wychodzących z różnych przesłanek³¹.

Reasumując, należy podkreślić, że niezbędnym czynnikiem tworzącym przedsiębior­stwo jest przedsiębiorca, który w ten sposób realizuje immanentną funkcję przedsiębiorcy. Przez rozbicie funkcji przedsiębiorcy, niektórzy autorzy próbują wyjaśnić istotę pojęć kiero­wanie i zarządzanie. Inni akcentująjako konsekwencję rozbicia fakt nadmiernego oddzielenia własności od zarządzania, jednocześnie podkreślając, że zjawisko to należy oceniać negatyw­nie, ponieważ prowadzi do zaniku motywu przedsiębiorcy właściciela oraz do podejmowania działań przedsiębiorczych. Wreszcie różne rozumienie przedsiębiorcy oraz jego funkcji jest podstawą budowy różnych teorii funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Każdego przedsiębiorcę charakteryzuje określone działanie przedsiębiorcze. Funkcją przedsiębiorczości jest zrywanie z tradycyjnymi sposobami produkowania i rozdzielania dóbr i usług. W gospodarce rynkowej przedsiębiorczość jest podstawową siłą napędową ludzkiej działalności, jest więc cenioną wartością. Tak rozumiana przedsiębiorczość jest wartością zarówno intelektualną jak i moralną. Jej intelektualny aspekt polega na odkrywaniu czegoś, co dotychczas było lekceważone, ale w pewnym sensie oryginalne. Moralny aspekt przedsię­biorczości polega na podejmowaniu wysiłku, pomysłowości i wytrwałości, niezbędnych do przetworzenia wizji w rzeczywistość³².

Przedsiębiorczość kształtowana jest tak przez uwarunkowania wewnętrzne (skłonność do ryzyka, wyznawany system wartości, osobowość i indywidualność, wyobraźnia, poszuki­wanie innowacyjnych rozwiązań), jak i uwarunkowania zewnętrzne (np.: polityczno-prawne, ekonomiczne, społeczno-kulturowe i inne). Pomiędzy tymi uwarunkowaniami istnieje ścisły związek, który wpływa na tworzenie się różnych typów przedsiębiorczości. W literaturze przedmiotu wyróżnia się więc przedsiębiorczość żywiołową ewolucyjną etyczną i systemo­wą'³.

Przedsiębiorczość żywiołowa występuje w okresach przełomu i związana jest z two­rzeniem się nowego ładu społeczno-ekonomicznego. Przykładem takiego przełomu może być kształtowanie się stosunków towarowo-pieniężnych w XIX wieku jako konsekwencja pierw­szej rewolucji przemysłowej albo okres transformacji gospodarczo-ustrojowej w byłych kra­jach socjalistycznych.

Przedsiębiorczość ewolucyjna wiąże się z tak zwanym amerykańskim stylem kariery od pucybuta do dyrektora. Warunkiem takiej kariery jest permanentna profesjonalizacja i awansowanie.

Przedsiębiorczość etyczna związana jest z aprobowanym systemem filozoficzno-religijnym w codziennym zachowaniu i działalności gospodarczej. Na gruncie europejskim twierdzi się, że etyka protestancka stworzyła warunki sprzyjające rozwojowi kultury przed­siębiorczej. W Japonii i Chinach taką rolę odegrała etyka konfucjańska.

Przedsiębiorczość systemowa wiąże się z rolą państwa jako stymulatora działań przed­siębiorczych. Państwo dzięki stosowanym ulgom, zachętom czy kredytom tworzy warunki dla rozwoju przedsiębiorczości w jak najszerszej skali, albo zniechęca do niej poprzez określone przepisy prawne i biurokratyczne.

Kończąc rozważania, należy zwrócić uwagę, że wzrost dobrobytu poszczególnych osób i całych społeczeństw zależy od stworzonego i kultywowanego „etosu" przedsiębiorczości. Kraje, które podniosły etos przedsiębiorczości do najwyższej rangi, zbudowały na tym swój dobrobyt narodowy. Za przykład może tu posłużyć wiele krajów europejskich czy azjatyc­kich.

Spadek etosu przedsiębiorczości w danym kraju może doprowadzić do zmniejszenia wzrostu gospodarczego, a nawet do kryzysu. T.L. Friedman uważa, że po II wojnie światowej społeczeństwo amerykańskie nie wykazuje, w porównaniu z okresem poprzednim, wysokiego poziomu przedsiębiorczości i innowacyjności. Uważa on nawet, że pod koniec XX wieku społeczeństwo amerykańskie zaczęło gnuśnieć i wchodzić w cichy kryzys .

1.4. Misja i ceie przedsiębiorstwa

Podstawą istnienia każdego przedsiębiorstwa jest określona koncepcja biznesu, która składa się z trzech ważnych elementów:

• funkcji, jaką podmiot chce spełnić na rynku (może się ona zmieniać ze względu na

zmianę potrzeb itp.),

• sposobu spełniania tej funkcji (należy ją rozumieć szeroko, łącznie z obsługą klienta

(odbiorcy),

• segmentu rynku, który określa obszar działania przedsiębiorstwa.

Elementy te rozpatrywane w czasie ulegają zmianie, ponieważ relacje między nimi są bardzo złożone, a to z kolei powoduje, że określenie biznesu nie jest proste. Pokonanie tych trudności staje się możliwe poprzez jednoznaczne opracowanie misji przedsiębiorstwa. Okre­śla ona bowiem koncepcyjne ramy biznesu, tworzy jego strukturę przez wyznaczanie wza­jemnych proporcji między jego elementami³⁵.

Misja przedsiębiorstwa wyrażając jego posłannictwo definiuje cel, dla którego przed­siębiorstwo zostało powołane oraz określa rolę, jaką ono pełni w danym środowisku. W tym sensie misja wiążę się z immanentnym celem przedsiębiorstwa, ale jej zakres jest szerszy.

Misja koncentruje działania pracowników firmy, rozproszonych terytorialnie lub na różnych szczeblach drabiny hierarchicznej, które zmierzają do osiągnięcia wspólnego celu. Jednoznaczne sformułowanie misji wymaga czasu (miesięcy, roku czy też dwóch) i jest ona kształtowana przez:

• historię przedsiębiorstwa

• preferencje i wizje kierownictwa lub właścicieli,

• środowisko, w którym przedsiębiorstwo działa,

• środki jakimi dysponuje itp.

Misja powinna podkreślać wartości, jakie przedsiębiorstwo ma do zaoferowania swoim klientom, zdefiniować zakres działania (rodzaj przemysłu, segment rynku czy teren geogra­ficzny) oraz ustalić główne metody postępowania³⁶.

Według P. Druckera misja powinna dać odpowiedź na następujące pytania³⁷:

na jakim polu działamy ?

• kim są nasi klienci?

• jakie wartości oferujemy naszym klientom?

• jakie są obecne perspektywy rozwoju naszego pola działania?

• jakie pola działania powinniśmy obrać na przyszłość?

„Misja firmy wtedy nabiera strategicznego znaczenia, gdy spełnia trzy wymogi: (!) wy­znacza kierunek i dotyczy przyszłości, (2) wyraża marzenia i wyzwania, które stają się udzia­łem pracowników, (3) proces jej realizacji jest wiarygodny"³⁸.

Zadaniem misji jest mobilizowanie i angażowanie kadry kierowniczej oraz załogi w re­alizację przyjętej koncepcji biznesu. Powinna ona scalać i orientować w jednym kierunku różnokierunkowe motywacje wszystkich pracowników przedsiębiorstwa, dlatego konieczne jest, by była zwięzła i syntetyczna.

Misja, tworząc tożsamość przedsiębiorstwa, jednocześnie daje podstawy do określenia jego strategii'⁵ . Posłannictwo przedsiębiorstwa wyrażone w misji znajduje swoją konkretyza­cję w jego celach. Należy podkreślić, że wyznaczenie celu działania to podstawowy atrybut każdego zorganizowanego działania⁴⁰. J.M. Bocheński dzielił je na cele immanentne i trans­cendentne .

Immanentnym celem głównym przedsiębiorstwa jako systemu jest tylko wyłącznie pro­dukcja towarów i usług.

Oprócz tego celu istnieją inne zewnętrzne cele przedsiębiorstwa (transcendentne), które mogą być zrealizowane dopiero po osiągnięciu celu immanentnego, pełniącego w przedsię­biorstwie ważną funkcję społeczną.

Jako system przedsiębiorstwo składa się z dynamicznych podsystemów, tworzonych przez grupy elementów, bądź ich przedstawicieli. x\4ogą to być właściciele kapitału zrzeszeni w spółkach akcyjnych, robotnicy zorganizowani w związki zawodowe czy odbiorcy tworzący własne porozumienia itp. Podsystemy te mają własne cele transcendentne. Właściciele kapita­łu dążą do uzyskania wysokich dywidend, robotnicy - do wysokich zarobków i dobrych wa­runków pracy. Klienci chcą tanich towarów, państwo czy gmina ~~ wysokich podatków. Gdy dywidenda będzie wysoka, ucierpią płace, przy wysokich zarobkach, towary nie będą tanie. Tanie towary i wysokie podatki obniżają dywidendę i zarobki. Wynika z tego, że przedsię­biorstwo jest systemem sprzecznych interesów. Zbyt wielkie korzyści dla jakiejkolwiek grupy elementów szkodzą interesom przedsiębiorstwa jako całości. Jeśli przedsiębiorstwo ma się rozwijać, to naturalne tendencje poszczególnych grup muszą być ograniczane.

Z tak zarysowanej struktury celów przedsiębiorstwa widać wyraźnie, jak ważna jest funkcja przedsiębiorcy, który odpowiada za całe przedsiębiorstwo i jeśli trzeba, to w sporze ze wszystkimi służy przedsiębiorstwu jako całości. Tak ogólnie zarysowaną strukturę celów można rozbić i rozbudować za pomocą różnorodnych wskaźników bądź jednoznacznych dy­rektyw.

W oparciu o powyższe wyróżnia się więc między innymi następujące cele transcendent­ne: zysk, sprzedaż, udział w rynku, wartość przedsiębiorstwa, przetrwanie firmy, utrzymaniedotychczasowego poziomu zatrudnienia, zadowolenie pracowników z warunków pracy i pła­cy, wpływy polityczne i społeczne⁴².

Przedstawiona struktura celów nie wyczerpuje wszystkich możliwości, wskazuje jednak na pluralizm celów przedsiębiorstwa, który bywa określany w literaturze wiązką celów.

Cele poszczególnych elementów (transcendentne) nie mogą być osiągnięte, jeśli przed­siębiorstwo nie osiągnie swojego celu głównego. Gdy nie będzie produkcji, nie będzie ani dywidend, ani zarobków, a to oznacza, że współzależność poszczególnych celów istniejących grup i celu ogólnego jest wpisana w sens istnienia przedsiębiorstwa⁴³.

---