Zdarzenia prawne - zdarzenia wywołujące określone skutki prawne.

Działania prawne - zdarzenia prawne zależne od ludzkiej woli.

Czyny niedozwolone - działania prawne niezgodne z obowiązującym prawem. Skutki, jakie prawo wiąże z tymi czynami, powstają niezależnie, a nawet wbrew woli działającego.

Czynności prawne (akty prawne) - działania prawne zgodne z obowiązującym prawem.

Czynność prawna to oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Jest to czynność konwencjonalna. Sposób jej dokonania, formę i skutki określa prawo. W zależności od czynności podmiot mógł w mniejszym lub większym zakresie określać jej skutki w granicach przyjętej konwencji. Czynność prawna, aby być skuteczna nie mogła być niezgodna z prawem, omijać go, lub być niezgodna z dobrymi obyczajami.

PODZIAŁ CZYNNOŚCI PRAWNYCH

→ Czynności formalne i nieformalne

Czynności formalne to czynności, w których oświadczenie woli musiało być złożone w ściśle określonej formie. Uchybienie tej formie powodowało nieważność czynności.

W prawie archaicznym przeważały takie czynności. Nazywano je negotia stricti iuris i wywodziły się z ius civile.

• czynności przy użyciu wagi i spiżu (per aes et libram): mancipatio (najstarsza forma kupna-sprzedaży), nexum (pożyczka), solutio per aes et libram (akt umorzenia zobowiązania), fiducia cum creditore contracta (rzeczowa forma zabezpieczenia wierzytelności);

• in iure cessio, czyli pozorny proces windykacyjny za pomocą którego przenoszono wobec urzędnika określone prawa materialne lub niematerialne;

• zobowiązania słowne - sponsio, a następnie stipulatio.

Charakterystyczna dla tych czynności była forma słowna. Forma pisemna upowszechniła się pod wpływem praw hellenistycznych.

Czynności nieformalne to czynności, w których wymagany był konsensus, a nie odpowiedniej forma - kontrakty konsensualne. Oświadczenie woli mogło być nawet wyrażone w sposób dorozumiany - per facta concludentia (np. spłacenie długów spadkowych oznaczało przyjęcie spadku). Czynności te powstawały pod wpływem kontaktów z peregrynami, a ochronę uzyskiwały dzięki działalności pretora.

→ Czynności jednostronne i dwustronne

Czynności jednostronne to czynności do dokonania, których wystarczy oświadczenie woli jednej strony, np. sporządzenie testamentu, porzucenie rzeczy, zawłaszczenie.

Czynności dwustronne wymagają zgodnego oświadczenia woli dwóch stron, np. stypulacja, kupno-sprzedaż, pożyczka.

Wszystkie umowy mają charakter dwustronny, ale skutek mogą mieć jednostronnie (np. pożyczka) lub dwustronnie zobowiązujący (kupno-sprzedaż).

→ Czynności między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci (mortis causa).

Czynności między żyjącymi (inter vivos) wywołują skutki prawne za życia stron, np. kupno-sprzedaż.

W czynnościach na wypadek śmierci (mortis causa) skutki następują dopiero po śmierci osoby dokonującej czynności, np. legatum.

→ Czynności rozporządzające i zobowiązujące

Czynności rozporządzające powodują bezpośrednią, natychmiastową zmianę w majątku osoby dokonującej czynności, np. ustanowienie prawa na rzeczy cudzej, zrzeczenie się wierzytelności, przeniesienie własności.

Czynności zobowiązujące nie powodują zmiany w majątku osoby dokonującej czynności, a jedynie rodzą zobowiązanie do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej, np. przyrzeczenie posagu w formie stypulacji lub spełnienia innego świadczenia (np. mandatum).

Umowa kupna-sprzedaży w klasycznym prawie rzymskim nie przenosiła własności, a jedynie rodziła zobowiązanie do wydania rzeczy.

→ Czynności odpłatne i nieodpłatne (pod tytułem darmym)

Czynności odpłatne polegają na tym, że na ich podstawie obie strony uzyskują wzajemne korzyści majątkowe, np. w kupnie-sprzedaży kupujący dostaje towar, a sprzedający pieniądze.

Czynności nieodpłatne (pod tytułem darmym) zachodzi, gdy tylko jedna strona odnosi korzyści majątkowe, np. commodatum, darowizna, depositum, mutuum, mandatum, negotiorum gestio.

W prawie rzymskim nie było specjalnej czynności prawnej do dokonywania darowizn. Można było dokonać ich za pomocą mancypacji lub tradycji. Prawo jednak niechętnie traktowało darowizny, starając się je ograniczać. W 204 r p.n.e. uchwalono lex Cincia (zakazująca darowizn ponad jakąś wartość na rzecz osób spoza rodziny). Była to jednak lex imperfecta. Darowizny między małżonkami były zakazane.

→ Czynności przyczynowe (kauzalne) i czynności abstrakcyjne (oderwane)

Czynności przyczynowe (kauzalne) - ważność tych czynności uzależniona była od przyczyny ich dokonania (causa), czyli celu gospodarczego, chronionego przez prawo, nie zaś motywu, którym kierowały się strony.

Typową czynnością kauzalną była traditio - przeniesienie własności na skutek nieformalnego wydania rzeczy następowało tylko wtedy, kiedy istniała iusta causa traditionis. Causa musiała być również zgodna z prawem.

Czynności abstrakcyjne (oderwane) - ważne są niezależnie od istnienia causa, czyli są „oderwane” od przyczyny ich zawarcia. Do czynności tych zaliczamy czynności formalne. Ich zaskarżalność zależała tylko od dochowania odpowiedniej formy.

Typową czynnością abstrakcyjną była stipulatio, ponieważ samo wypowiedzenie określonych słów powodowało, w razie niewykonania przyrzeczenia, możność wytoczenia skargi.

Causa donandi - chęć obdarowania kogoś;

Causa obligandi vel acquirendi - chęć nabycia prawa lub korzyści majątkowych;

Causa solvendi - chęć umorzenia istniejącego długu.

Póki causa nie była wyeksponowana w stipulatio, traktowano stipulatio jako czynność abstrakcyjną. Abstrakcyjność stipulatio niosła ze sobą niebezpieczeństwo nadużyć ze strony wierzyciela. Dłużnikowi mógł przyjść z pomocą pretor udzielając exceptio doli. Dopiero na przełomie II/III w n.e. konstytucje cesarskie wprowadziły exceptio non numerantae pecuniae (zarzut niewypłaconych pieniędzy). Był to środek obrony dogodniejszy dla dłużnika, gdyż przenoszono ciężar dowodu na wierzyciela. Ekscepcje te podważały abstrakcyjny charakter stypulacji.

→ Czynności fiducjarne

Czynności fiducjarne (powiernicze) oparte na fides odgrywały w prawie rzymskim dużą rolę. Polegały na tym, że strony przenosząc za pomocą mancipatio lub in iure cessio własność rzeczy, prawo lub władztwo nad osobą dodawały do tej czynności zastrzeżenie (nuncupatio, pactum fiduciae), iż nabywca zachowa się w określony sposób w stosunku do nabytej rzeczy, prawa lub osoby. Już ustawa XII tablic nakazywała, aby oświadczenie złożone podczas mancypacji obowiązywało strony. Pretor udzielał skargę o podwójną wartość rzeczy, jeśli nabywca nie zachował się zgodnie z przyjętym obowiązkiem (actio fiduciae)

• fiducia cum creditore contracta - poprzedniczka zastawu

• fiducia cum amico contracta - poprzedniczka depozytu i komodatu

• mancipatio familiae - zmierzała do osiągnięcia skutków testamentu

• coëmptio fiduciae causa - służyła kobiecie do zmiany niewygodnego tutora

• fiducjarna mancypacja osób alieni iuris była wykorzystywana przy dokonywaniu adoptio i emancipatio.

ELEMENTY CZYNNOŚCI PRAWNEJ

Essentialia negotii - istotna treści danej czynności prawne, która powodowała, że zaliczano daną czynność do tego, a nie innego typu, np. przy kontrakcie kupna-sprzedaży trzeba określić towar i cenę, w testamencie należy określić dziedzica. W prawie rzymskim nie było możliwości dowolnego kształtowania treści czynności prawnych. Prawo uznawało czynności typowe. Nie każda czynność ma niezbędną treść, np. stipulatio.

Naturalia negotii - postanowienia czynności prawnej wynikające z zasad słusznego, sprawiedliwego obrotu prawnego, które nie musiały być dokładnie określane, gdyż dorozumiewa się że z daną czynnością związane są tego rodzaju elementy (np. odpowiedzialność za wady fizyczne i prawne towaru przy kupnie-sprzedaży), które mogą być rozszerzane lub wyłączane przez strony.

Accidentalia negotii - dodatkowe, nietypowe postanowienia. Wyróżnia się spośród najczęściej dodawanych elementów: warunek (conditio), termin (dies), polecenie (modus).

→ Warunek (conditio) - to zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej. Czynność prawna zawarta z dodaniem warunku jest ważna od samego początku, ale jej skuteczność ograniczona jest w czasie.

Warunkiem nie było zdarzenie przeszłe i teraźniejsze ani zdarzenie niemożliwe do spełnienia (conditio impossibilis). Początkowo czynność uznawano za nieważną, gdy dodawano warunek niemożliwy (w tym również niezgodny z prawem lub o niemoralnej treści - conditio contra leges, conditio contra bones mores), ale pod wpływem szkoły sabiniańskiej uważano taki warunek za niedodany.

Nie można było dodawać warunków do czynności dawnego prawa, zwanych actus legitimi (macipatio, acceptilatio, in iure cessio, datio cognitoris).

Warunek dzielimy na:
zawieszający	rozwiązujący
dodanie tego warunku powoduje, że skutki czynności powstają dopiero po ziszczeniu się go.	dodanie tego warunku powoduje, że skutek czynności ustaje po ziszczeniu się go
np. dostaniesz podarek, jeśli szczęśliwie powrócisz z podróży	np. możesz korzystać z niewolnika, dopóki moja córka nie wyjdzie za mąż
	Uważa się, że warunek ten początkowo był niedopuszczalny, a osiągano go poprzez zawarcie czynności i dodanie do niej nieformalnego porozumienia (pactum).

Warunek dzielimy na:
potestatywny	kazualny	mieszany
gdy spełnienie tego warunku zależy od woli warunkowo uprawnionego	gdy spełnienie tego warunku nie zależy od woli warunkowo uprawnionego	gdy spełnienie tego warunku jest zależne częściowo od woli warunkowo uprawnionego, a częściowo nie
np. dam Ci 25 asów jeśli się nie ożenisz	np. dam Ci 25 asów, jeśli będzie zaraza	np. dostaniesz 25 asów, jeśli się pogodzisz się z Tytusem.
Podział ten nie jest sztywny, gdyż zależnie od sytuacji dany warunek może być potestatywny, kazualny lub mieszany.

Warunek dzielimy na:
dodatni	ujemny
polegają na zmianie dotychczasowego stanu rzeczy	polegają na utrzymaniu dotychczasowego stanu rzeczy
np. dostaniesz niewolnika, jeśli się ożenisz	np. dostaniesz niewolnika, jeśli się nie ożenisz

→ Termin (dies) - to zdarzenie przyszłe i zawsze pewne, od którego zależna jest skuteczność czynności prawnej.

Termin dzielimy na:
zawieszający (początkowy - dies a quo)	rozwiązujący (końcowy - dies ad quem)
gdy skuteczność czynności odsunięta jest w czasie do spełnienia się tego terminu	gdy skuteczność czynności ustaje po upływie tego terminu
Termin mógł być określony albo ścisłą datą kalendarzową albo przyszłym pewnym zdarzeniem (opady deszczu, śmierć osoby). Często były dodawane oba terminy, np. dostaniesz niewolnika od 1 marca do 15 maja. Za termin uważano też zdarzenia, które zajdą, jeśli nie zostanie zakłócony normalny bieg rzeczy, np. urodzenie dziecka przez kobietę w ciąży, osiągnięcie dojrzałości.

Actus legitimus - czynności do których nie można było dodać warunku ani terminu, np. emancipatio, accteptilatio, przyjęcie spadku, wybór niewolnika, ustanowienie opiekuna.

→ Polecenie (modus) - element czynności prawnej, nakładający na uprawnionego obowiązek określonego zachowania. Skuteczność czynności nie była w żaden sposób ograniczona, a przez długi czas nie przysługiwała skarga z powodu niewypełnienia polecenia, ale było traktowane jako obowiązek moralny. Dopiero w okresie późnego cesarstwa udzielono skargi o zwrot osiągniętych korzyści lub o wypełnienie polecenia.

OŚWIADCZENIE WOLI I JEGO WADY

Wypadki rozejścia się oświadczenia woli z wolą rzeczywistą. Niezgodność ta może być świadoma i celowa: gdy oświadczenie woli zachodzi nie na serio, symulacja i reservatio mentalis lub nieświadoma, np. w przypadku błędu i dolus.

• Oświadczenie woli nie na serio, np. na scenie, w żarcie (per iocum), w celach pokazowych (demonstrandi intellectus causa) nie wywoływało żadnych skutków prawnych.

• Symulacja (simulatio) - czynność pozorowana, ma miejsce wówczas gdy strony umawiają się, że dokonana czynność nie będzie wywoływać dla nich skutków prawnych albo będzie wywoływać inne skutki prawne. Czynność symulowana służyła obejściu prawa. Dopóki brano pod uwagę jedynie formę czynności, to ważność czynności symulowanej nie zmieniała się. Dopiero gdy zaczęto brać pod uwagę intencję stron, czynność symulowana była nieważna. Mogła natomiast utrzymać się ważność czynności ukrytej (dyssymulowanej), o ile była zgodna z prawem.

• Reservatio menatlis - jednostronnie zamierzona, nieujawniona niezgodność woli z oświadczeniem, polegająca na złożeniu oświadczenia bez zamiaru wywołania skutków prawnych, nie miała znaczenia, tzn. czynność prawna była ważna.

• Error to mylne wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości.

• Błąd mógł polegać na mylnym wyobrażeniu co do prawa (error iuris) albo jego nieznajomości (ignorantia iuris). Ignorantia iuris nocet. Wyjątkami od tej zasady byli minores, kobiety, żołnierze i rustici (tj. osoby, które ze względu na miejsce zamieszkania lub rodzaj zajęcia nie mogły znać prawa).

• Error facti, ignorantia facti czyli błąd, nieznajomość co do stanu faktycznego. Dopiero w przypadku czynności konsensualnych, error facti zaczynał nabierać znaczenia, gdyż świadczył o braku porozumienia stron (dyssensus). Ignorantia facti non nocet. Zasada ta była stosowana jeśli zaistnienie błędu dawało się usprawiedliwić i był na tyle istotny, że osoba nie dokonałaby czynności, nie będąc w błędzie.

• Dolus (podstęp) - gdy strona dokonywała czynności prawnej pod wpływem podstępnych zachowań i fałszywych informacji strony przeciwnej. Taka czynność prawna była wg ius civile ważna, ale prawo pretorskie dawało poszkodowanemu ochronę przed niekorzystnymi skutkami takiej czynności (exceptio doli, actio doli, restitutio in integrum)

• Metus (groźba) - gdy ktoś dokonywał czynności prawnej pod wpływem uzasadnionej obawy spowodowanej bezprawną groźbą inne osoby. Taka czynność prawna była wg ius civile ważna, ale prawo pretorskie dawało poszkodowanemu ochronę analogiczną jak przy dolus.

MODYFIKACJA NIEWAŻNEJ CZYNNOŚCI PRAWNEJ

Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere (Paulus)

„To co od początku było wadliwe, nie może być uzdrowione przez sam upływ czasu”.

Konwersja aktu prawnego to wstawienie w miejsce nieważnej czynności prawnej innej czynności zmierzającej do podobnych skutków prawnych, np. konwersja legatu per vindicationem w per damnationem, testamentu w kodycyl, acceptilaio w pactum de non petendo.

Konwalidacja (konwalescencja) czynności prawnej to np. zabroniona darowizna między małżonkami stawała się skuteczna po śmierci darczyńcy.

Czynność prawna stawała się ważna w momencie jej zatwierdzenie przez osobę jej dokonującą lub przez inną osobę, co zwano ratihabitio, np. zatwierdzenie czynności przez pupila, kiedy ten doszedł do dojrzałości.

SKUTKI ZDARZEŃ PRAWNYCH

Skutkiem zdarzeń prawnych jest powstanie, wygaśnięcie lub zmiana stosunku prawnego.

1. Nabycie pierwotne zachodzi wtedy, gdy nie wywodzi się ich z praw poprzednika, np. zawłaszczenie dzikiego zwierzęcia czy zasiedzenie.

2. Nabycie pochodne następuje wtedy, gdy wywodzi się je z praw poprzednika, np. przy mancipatio, czy traditio. Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet (Ulpian) „Nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw niż sam posiada”

• Nabycie pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna) zachodzi wtedy, gdy za pomocą jakiejś czynności wydobywa się jedno wyodrębnione uprawnienie (co nie rzutuje na inne uprawnienia zbywcy).

• Nabycie pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) zachodzi wtedy, gdy za pomocą jednej czynności prawnej nabywa się ogół praw i obowiązków, jakie przysługiwały poprzednikowi, np. spadkobranie, a także wg Gaiusa nabycie majątku osoby adrogowanej, oraz żony wchodzącej pod manus męża, jeśli była wcześniej osoba sui iuris oraz nabycie majątku upadłego dłużnika jako bonorum emptor.

Pochodne nabycie praw może mieć charakter:

1. Translatywny - jeśli jakieś uprawnienie przechodzi w całości bez zmian z jednej osoby na drugą, np. sprzedaż rzeczy.

2. Konstytutywny - gdy nabywca uzyskuje nowe prawo, dotychczas niewyodrębnione z ogółu uprawnień jakie miał do danej rzeczy zbywca, np. ustanowienie służebności, prawo emfituezy.

ZASTĘPSTWO

Naturalnymi zastępcami pater familias byli niewolnicy i osoby alieni iuris. Odpowiadało to współczesnej konstrukcji zastępstwa bezpośredniego.

Wolne osoby spoza familia nie mogły nabywać niczego dla pater familias. Jednak już od II w p.n.e. zaczęto przyjmować, że zarządca majątku (procurator omnium bonorum) lub opiekun (tutor) mogą nabywać posiadanie dla osoby, a następnie również własność (w drodze zasiedzenia). Pod koniec okresu klasycznego (albo za Justyniana) możliwość ta została rozszerzona na wszystkich wolnych zastępców.

Zastępstwo pośrednie polegało na tym, że osoba spoza familia dokonywała pewnej czynności prawnej, a następnie w drodze odrębnej czynności prawnej przenosiła jej własność na osobę zastępowaną. Stosowano to już od II w p.n.e. Zastępcami pośrednimi byli mandatariusz, nogotiorum gestor oraz procurator.

Za osoby, które nie mogły podejmować czynności prawnej działał tutor bądź curator jako zastępca pośredni, a w niektórych sytuacjach (np. nabycie posiadania) pełnili funkcję zastępców bezpośrednich.

G. 1,8: Omne autem ius quo utimur, vel ad perones

pertinet vel ad res vel ad actiones.

Et prius videamus de personis.

OSOBY FIZYCZNE

Wolni - niewolnicy

Gaius dokonując podziału na wolnych i niewolników, nie pisze już o drugich w części dotyczącej osób, gdyż w Rzymie niewolnik był traktowany jako rzecz (instrumentum vocale). Niewolnicy podlegali władzy swych właścicieli, a władza ta wywodziła się z ius gentium.

→ Powstanie niewoli

Niewolnikiem (servus) stawało się albo na skutek urodzenia w niewoli albo popadnięcia w niewolę. Początkowo niewolnikami byli jeńcy wojenni, zachowani przy życiu (servare). W czasach archaicznych niewolnikiem stawał się również niewypłacalny dłużnik na skutek sprzedania go poza teren Rzymu (trans Tiberium), a także osoby porwane przez korsarzy. W czasach Cesarstwa skazanie na śmierć, walkę ze zwierzętami lub pracę w kopalni powodowało utratę wolności.

Od II-III w. n.e. w przypadku urodzenia przez niewolnicę dziecka, stawało się ono wolne, jeśli niewolnica, choć przez chwilę była wolna podczas ciąży (tendencja popierania wolności - favor libertatis)

→ Sytuacja prawna niewolników

Sytuacja społeczno-ekonomiczna była różna, to sytuacja prawna była taka sama bez względu na miejsce i właściciela (I. 1,3,4: … in servorum condicione nulla differentia est).

W świetle prawa niewolnik nie mógł posiadać żadnych praw, ani majątku. Jednak już od III-II w p.n.e. właściciele często powierzali swoim niewolnikom peculium (pecus - bydło). Taki majątek powierzony w zarząd niewolnikowi pozostawał jednak wciąż własnością właściciela niewolnika i mógł być mu w każdym momencie zabrany. W praktyce często zdarzało się, że właściciel obiecywał niewolnikowi wyzwolenie, jeśli ten powiększy peculium.

Odpowiedzialność za długi kontraktowe niewolnika. Właściciel jednak nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika. Niewolnik odpowiadał sam za zobowiązania naturalne. Takie rygorystyczne unormowanie tej sytuacji w ius civile powodowało, że nikt nie chciał zawierać umów z niewolnikami, by nie narażać się na straty, a właściciela nie mógł wysługiwać się niewolnikiem.

Pretor udzielił przeciw właścicielowi skargi z zobowiązań kontraktowych niewolnika, ale tylko w wyliczonych przypadkach:

• actio de peculio - właściciel odpowiadał do wysokości peculium, mógł jednak najpierw potrącić swoje wierzytelności (tzw. prawo dedukcji), a dopiero potem spłacać wierzycieli w kolejności zgłoszeń.

• actio tributoria - w przypadku ustanowienia peculium na cele handlowe, właściciel musiał podzielić (tribuere) peculim pomiędzy wierzycieli, bez możliwości pokrycia własnych wierzytelności w drodze dedukcji.

• actio quod iussu - w przypadku czynności prawnych zawartych na polecenie właściciela (iussum), właściciel odpowiadał do pełnej wartości zobowiązania.

• actio de in rem verso - jeśli w wyniku zawartej czynności prawnej powiększył się majątek właściciela, odpowiadała on do wysokości przysporzenia.

• actio exercitoria - za zobowiązania niewolnika, ustanowionego kapitanem statku (magister navis) odpowiadał właściciela (exercitor) w pełnej wysokości, o ile zobowiązanie mieściło się w granicach ustanowienia (praepositio), czyli było związane z powierzoną niewolnikowi działalnością.

• actio institutoria - za zobowiązania niewolnika, ustanowionego kierownikiem przedsiębiorstwa handlowego (institutor), o ile zaciągnięte zobowiązanie mieściło się w granicach ustanowienia (praepositio), właściciel odpowiadał do pełnej wysokości.

Taką samą odpowiedzialność ponosił pater familias za czynności dokonane przez osoby alieni iuris. Skargi te w średniowieczu nazwano actiones adiecticiae qualitatis.

Odpowiedzialność za delikty (delicta - przestępstwa prawa cywilnego) popełnione przez niewolników. W wyniku skargi z właściwego deliktu poszkodowany mógł otrzymać wyrok zasądzający właściciela niewolnika. Od tej odpowiedzialności właściciel mógł się uwolnić poprzez noxae datio, czyli wydanie sprawcy poszkodowanemu w drodze mancypacji. Ten sam rodzaj odpowiedzialności (odpowiedzialności noksalnej) ponosił pater familias za osoby alieni iuris.

Prawdopodobnie w prawie archaicznym poszkodowany dochodził wydania sprawcy, by dokonać na nim przewidzianej prawem kary, a właściciel mógł uwolnić się od tego poprzez zapłacenie pewnej kwoty. W prawie późniejszym nastąpiło odwrócenie sytuacji.

Odpowiedzialność noksalna podążała za sprawcą czynu, tzn. odpowiadał ten właściciel, który był dzierżycielem władzy w momencie litis contestatio, a nie w chwili popełnienia czynu. Niewolnik wyzwolony odpowiadał sam, a w przypadku sprzedaży niewolnika zbywca odpowiadał za wadę „towaru”, jeśli nie powiadomił nabywcy o grożącej mu odpowiedzialności noksalnej.

Odpowiedzialność za przestępstwa prawa publicznego (crimina publica) niewolnik ponosił sam. Tak samo osoby alieni iuris.

Contubernium (małżeństwo pomiędzy niewolnikami) nie rodziło żadnych skutków prawnych. Dzieci zrodzone z takiego związku nie były spokrewnione ani z matką ani z ojcem, ani miedzy sobą. Były własnością właściciela matki. Dopiero w prawie klasycznym przyjęto, że takie pokrewieństwo się liczy przy ocenie możności zawarcia związku po wyzwoleniu. Prawo justyniańskie przyjęło ten rodzaj pokrewieństwa jako podstawę dziedziczenia.

Prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis) miał właściciela nad niewolnikami. Jednak konstytucje cesarskie starały się ingerować w tą władzę, np. zakaz prostytuowania niewolnic, zakaz oddania niewolnika bez przyczyny do walki z dzikimi zwierzętami, czy nakaz odsprzedania niewolnika w przypadku nadmiernej i niemożliwej do zniesienia surowości.

→ Wyzwolenie niewolnika

Wolni dzielą się na wolnourodzonych (ingenuus), czyli tych, którzy urodzili się wolni (liberi) oraz na wyzwoleńców (libertinus), czyli niewolników, którzy otrzymali wolność. Sytuacja prawna iwyzowleńców była różna. Od czasów Augusta zależało czy wyzwoleniec stawał się obywatelem rzymskim (cives Romani) czy Latynami (Latini) czy tzw. peregrini dediticii.

Formalne sposoby wyzwolenia (wedle ius civile) prowadziły do uzyskania obywatelstwa rzymskiego. Należały do nich: manumissio testamento, censu lub vindicta.

• manumissio testamentaria directa - właściciel mógł obdarować niewolnika wolnością w testamencie lub czyniąc go swoim dziedzicem. Niewolnik stawał się wolny od momentu objęcia spadku przez dziedzica lub od momentu śmierci wyzwalającego. Patronem takiego wyzwoleńca był zmarły właściciel. Ten rodzaj wyzwolenia był znany już w okresie Ustawy XII tablic.

• manumissio testamentaria indirecta - w okresie pryncypatu można było wyzwolić niewolnika w sposób powierniczy przez fideikomis wolności (fideicomissum libertatis lub manumissio fideocomissaria). Testator kierował do swego dziedzica prośbę, by ten wyzwolił niewolnika wchodzącego w skład spadku, będącego własnością spadkobiercy albo cudzego. Wtedy dziedzic musiał wykupić tamtego niewolnika i obdarować go wolnością. Patronem takiego wyzwoleńca był spadkobierca lub legatariusz.

→ wyzwolenie dokonane w testamencie mogło zawierać warunek, po spełnieniu którego wyzwolony stawał się wolny (statuliber). Już Ustawa XII Tablic przewidywała w takich sytuacjach ochronę.

• manumissio censu - właściciel mógł poprosić cenzora o dokonaniu wpisu na listę obywateli niewolnika podczas sporządzania spisu ludności. Sposób ten wyszedł z użycia w początkach pryncypatu.

• manumissio vindicta - właściciel niewolnika szedł z nim do pretora i tam przeprowadzał postępowanie oparte na procedurze in iure cessio. Powodem w tym pozornym procesie windykacyjnej (vindicatio in libertatem) był adsertor libertatis („obrońca wolności”), który kładąc rękę (laskę) na ramieniu niewolnika, stwierdzał, że człowiek ten jest wolny. Właściciel nie zgłaszał sprzeciwu lub przytakiwał, po czym pretor dokonywał addictio. Z chwila jej ogłoszenia niewolnik otrzymywał wolność. Ta forma wyzwolenia znana była już w okresie Ustawy XII tablic.

• manumissio in ecclesia - wyzwolenie dokonane w kościele wobec biskupa i wiernych gminy. Ta forma wyzwolenia znana była w okresie poklasycznym.

Nieformalne sposoby wyzwolenia, np. w gronie przyjaciół (inter amicos), przez napisanie listu (per epistulam), przez posadzenie niewolnika przy uczcie biesiadnej (per mensam), dawały niewolnikowi tylko faktyczną, a nie prawną wolność. Taki wyzwoleniec mógł być przywrócony do niewoli w każdym momencie przez właściciela (vindicatio in servitutem). Wyzwoleniec mógł prosić o pomoc pretora, która zależała od jego dobrej woli (wyzwoleniec pretorski).

Dopiero lex Iunia ustabilizowała sytuację wyzwoleńców nieformalnych (lub wyzwoleńców niemających 30 lat). Według niej wyzwoleńcy ci stawali się Latynami juniańskimi. Za życia uważani byli za osoby wolne, ale po śmierci ich majątek przypadał byłym właścicielom (nie mogli sporządzać testamentu). Nie mogli również nabywać niczego w drodze testamentu.

Latyn mógł przejść do kręgu cives w określonych sytuacjach:

• jeżeli udowodnił, że pojął za żonę Latynkę lub obywatelkę rzymską i miał z nią jednoroczne dziecko. W takim wypadku obywatelstwo dostawał on, jego żona i ich dziecko. Gdy Latyn umarł przed przeprowadzeniem odpowiedniego dowodu, mogła przeprowadzić go matka, uzyskując wraz z dzieckiem status obywatela.

• jeżeli odbył kilkuletnią służbę (6-letnią wg. lex Visellia, 3-letnią wg. jakiegoś senatus consulta) wojskową w straży miejskiej w Rzymie.

• jeżeli dostarczał przez 6 lat statku o określonej pojemności do przewożenia zboża z Egiptu do Rzymu

• jeżeli poświęcił co najmniej połowę swojego majątku (200 tyś sesterców) na wybudowanie domu w Rzymie

• jeżeli prowadził w Rzymie młyn mielący określoną ilość zboża przez 3 lata.

Najgorszą sytuację mieli peregrini dediticii. Do tej kategorii należały osoby, które przed wyzwoleniem były krępowane w celu ukarania lub, którym wypalono piętno czy torturowano, oraz ci, którzy walczyli na arenie z dzikimi zwierzętami. Oni nigdy nie mogli stać się obywatelami rzymskimi, a nawet nie mogli przebywać w Rzymie ani 100 km od niego (wtedy stawali się na nowo niewolnikami). Nie mogli też sporządzać testamentu.

Sytuacja prawna Latini Iuniani i peregrini dediticii została zrównana konstytucjami Justyniana.

→ Ustawodawstwo Augusta

Liczne wyzwolenia rodziły następujące niebezpieczeństwa:

• zmajoryzowania ludności rzymsko-italskiej przez ludność obcą etnicznie i kulturowo;

• utraty bezpłatnej siły roboczej;

• postania dużej liczny osób podatnych na przekupstwa, żywionych na koszt państwa (plebs frumentaria)

Miały temu przeciwdziałać dwie ustawy Augusta:

• Lex Fufia Canina (2 r p.n.e.) - odnosiła się do wyzwoleń w testamencie, ograniczyła ich liczbę w zależności od stanu posiadania właściciela. Bez ograniczeń można było wyzwolić tylko 2. Im więcej miał niewolników pan, tym mniejszy był ułamek liczby niewolników, którzy mogli być wyzwoleni. Nie można było wyzwolić więcej niż 100. Ustawa ta została uchylona przez Justyniana.

• Lex Aelia Sentia (4 r n.e.) - ustawa ta zawierała ograniczenia dotyczące wieku wyzwalającego I wyzwalanego. W przypadku, gdy wyzwalający miał mniej niż 20 lat i/lub niewolnik miał mniej niż 30 lat należało wyzwolić zwołując wcześniej specjalne consilium i ze słusznej przyczyny, a potem dopiero za pomocą manumissio vindicta. Nie ważne były wyzwolenia dokonane na szkodę wierzycielu lub patrona osoby wyzwalającej. Niewolnicy skazani za pewne przestępstwa uzyskiwali status peregrini dediticii. Z postanowień tej ustawy Justynian utrzymał jedynie zakaz wyzwolenia na szkodę wierzyciela.

→ Sytuacja prawna wyzwoleńców

• Ograniczenia w prawie publicznym;

• Zakaz zawierania związków z osobami stanu senatorskiego;

• Prawo patronatu - patronem był zawsze wyzwalający:

• Wyzwoleniec miał obowiązek wykonywać określone usługi (dona, munera), do których zobowiązał się jeszcze przed wyzwoleniem.

• Na wyzwoleńcu ciążył obowiązek alimentacyjny wobec patrona.

• Wyzwoleniec musiał również okazywać patronowi posłuszeństwo i szacunek - nie mógł pozywać go bez zgody patrona, a skarg infamujących nie mógł w ogóle wytaczać przeciw patronowi.

• Patron dziedziczył po wyzwoleńcu - pierwotnie, gdy nie zostawił testamentu albo sui heredes. Lex Papia Poppaea (ustawodawstwo Augusta) przyznawało patronowi prawo do takie części majątku wyzwoleńca (jeżeli posiadał on majątek powyżej 100 tyś sesterców) jaki miały jego dzieci, niezależnie od istnienia testamentu. Uprawnienie to patron tracił, gdy wyzwoleniec miał troje dzieci.

• Patron mógł karcić wyzwoleńca, a w przypadku rażącej niewdzięczności mógł (do III w p.n.e.) odwołać wyzwolenie (revocatio in servitutem ingranti liberti).

• Patron miał obowiązek obrony wyzwoleńca, np. w sądzie i karmienia go, jeśli tego nie dopełnił od konstytucji Marka Aureliusza tracił prawo patronatu.

• Prawo patronatu gasło na skutek dopuszczenia się przez patrona w stosunku do wyzwoleńca przestępstwa zagrożonego kara śmierci.

• W prawie archaicznym patron, który oszukał wyzwoleńca stawał się przeklęty (sacer), czyli osoba wyjęta spod prawa, którą każdy mógł zabić.

• W okresie cesarstwa wyzwoleniec mógł uzyskać od cesarza natalium restitutio, czyli uznanie za wolnourodzonego.

• Dzieci wyzwoleńca stawały się osobami wolno urodzonymi.

→ Osoby in mancipatio i stany podobne

• personae in mancipatio - osoby będące pod władzą pater familias w wyniku mancypacji. Były to osoby wolne, odsprzedane przez swego zwierzchnika familijnego w celu uzyskania korzyści materialnych albo na skutek noxae datio. Ich sytuacja prawna była bliższa alieni iuris niż niewolników.

• addictus - dłużnik oddany wierzycielowi na skutek postępowania per manus iniectionem, aż do odpracowania zasądzonej kwoty.

• redemptus ab hostibus - człowiek wykupiony z niewoli za cudze pieniądze, aż do czasu uiszczenia kwoty wykupu.

• liber homo bona fide serviens - osoba wolna, która w dobrej wierze służyła u rzekomego pana jako niewolnik.

• colonus - czyli osoba wolna, lecz przywiązana do ziemi, której nie wolno jej było opuszczać (glebae adscriptus). Taka forma występowała w prawie poklasycznym.

Obywatele rzymscy - nieobywatele

W Rzymie obowiązywała zasada personalności prawa, co powodowało niechętne dawanie obywatelstwa.

Obywatelem rzymskim stawało się poprzez urodzenie z iustum matrimonium. Dziecko pozamałżeńskie nabywało obywatelstwo, jeśli miała je matka w chwili urodzenia dziecka. Także wyzwoleniec formalny stawał się obywatelem, a wyzwoleniec nieformalny mógł stać się obywatelem po spełnieniu określonych warunków. Latyni (mieszkańcy Latium, zwani Latini prisci, veteres) dostawali obywatelstwo przez samo osiedlenie się w Rzymie.

Obywatelstwo nadawały w IV-III w p.n.e. zgromadzenia ludowe całym grupom bądź ludom zawsze w formie uchwalenia odrębnej ustawy. Nadania indywidualne dostawały osoby za bohaterskie czyny. Czasem uprawnienie do nadania obywatelstwa zgromadzenia delegowały na wodzów, senat lub triumwirów. W czasach cesarstwa obywatelstwo nadawał cesarz.

Lex Iulia et Plautia Papiria (90-89 r p.n.e.) uchwalona po tzw. wojnie ze sprzymierzeńcami, którzy domagali się nadania obywatelstwa rzymskiego. Wszyscy, którzy złożyli broń w ciągu 60 dni zostali obywatelami rzymskimi. Spis ludności dokonany w 86 r p.n.e. wykazał że było 463 tyś. cives Romani.

Constitutio Antoniniana (212 r n.e.) - cesarz Karakala zrównał wszystkich mieszkańców Imperium Romanum. Było to nadanie obywatelstwa wszystkim mieszkańcom imperium, z wyjątkiem peregrini dediticii. Edykt ten wieńczył proces romanizacji imperium i przekształcenia Rzymu z miasta-państwa w jednolite państwo terytorialne.

Oprócz obywateli rzymskich osobami wolnymi byli też Latyni, którzy mieli ius commercii (prawo do uczestniczenia w obrocie gospodarczym, chronione przez rzymski porządek prawny) i ius conubii (prawo zawierania iustum matrimonium). Mogli posługiwać się swoim ius latini, bardzo zbliżonym do ius civile. Latynami o zbliżonym położeniu byli Latyni osiadli w koloni założonej na prawie latyńskim (Latini coloniarii) oraz Latini Iuniani. Latini coloniarii nie mieli ius conubii ale mieli ius commercii.

Peregrini, czyli cudzoziemcy posługiwali się swoim prawem lub też ius gentium. Niektórzy peregrini otrzymywali ius conubii i ius commercii. Cudzoziemcy będący wrogami wojennymi nie mieli żadnych praw.

Osoby sui iuris i alieni iuris.

Sui iuris - osoby nie podlegające niczyjej władzy w rodzinie. Alieni iuris - osoby podlegle władzy zwierzchnika familijnego (pater familias), któremu podlegała cała familia. Początkowo nie było rozróżnienia na władzę nad rzeczami i osobami, więc jeśli ktoś naruszał władzę pater familias spotykało się to z ochroną prawną za pomocą actiones in rem. Już w okresie ustawy XII tablic można było zauważyć zróżnicowanie tej władzy, na władze nad rzeczami i władzę nad osobami.

Władza pater familias pierwotnie zwała się manus (ręka). Ale już wcześnie wyodrębniły się zróżnicowania władzy w stosunku do różnych członków rodziny.

• patria potestas - władza nad dziećmi.

• manus - władza nad żoną, jeśli ta pozostawała pod jego władzą (zasada w prawie archaicznym, wyjątek od czasów pryncypatu)

• dominica potestas - władza nad niewolnikami (nazwa z późniejszego prawa)

• personae in mancipatio.

→ Pokrewieństwo

Pokrewieństwo agnacyjne (agnatio) - wynika z podległości władzy tego samego przodka. W najstarszym prawie rzymskim cala struktura opierała się na podległości władzy pater familias. Spokrewnione ze sobą były osoby będące pod władzą tego samego zwierzchnika aktualnie lub przed jego śmiercią. Pokrewieństwo mogło powstać jedynie ze strony ojca, gdyż tylko on mógł być dzierżycielem władzy w rodzinie. Dzieci kontynuowały rodzinę ojca, a nie matki. Jeśli dziecko nie wchodziło pod władzę ojca, to od urodzenia było osoba sui iuris i nie miało żadnych krewnych agnacyjnych. Pokrewieństwo agnacyjne mogło powstać również poprzez przysposobienie lub conventio in manum.

Na skutek śmierci pater familias, osoby alieni iuris bezpośrednio mu podlegające stawały się osobami alieni iuris, niezależnie od płci. Wnuki jednak przechodziły pod władze ojca. Kobiety nie mogły być naczelnikami rodziny - na nich zaczynała się i kończyła rodzina. Osoby, które wyszły spod władzy pater familia na skutek emancipatio, traciły pokrewieństwo agnacyjne z całą dotychczasową rodziną.

Pokrewieństwo kognacyjne (cognatio) - krewnymi względem siebie są osoby, w których żyłach płynie krew wspólnych przodków. Sposób obliczania stopni pokrewieństwa jest aktualny do dziś. Spokrewnione w linii prostej (linea recta) są osoby, które bezpośrednio lub pośrednio od drugiej osoby. Spokrewnione w linii bocznej (linea transversa vel obliqua) są osoby, które nie pochodzą jedna od drugiej, ale mają wspólnego przodka. W linii proste są krewni wstępni (ascendenci): rodzice, dziadkowie, pradziadkowie itd., a krewni zstępni (descendenci) to dzieci, wnukowie, prawnukowie, zarówno w linii męskiej jak i żeńskiej. Stopień pokrewieństwa w obydwu liniach oblicza się według liczby urodzeń (quot generationes, tot gradus).

Powinowactwo (adfinitas) to stosunek powstały w wyniku zawarcia małżeństwa między jednym z małżonków a krewnymi drugiego. Stopni powinowactwa Rzymianie nie obliczali.

→ Zdolność prawna

Zdolność prawna do zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Zdolność prawną w prawie prywatnym miały wyłącznie osoby sui iuris, oraz synowie alieni iuris mający peculium castrense (a także quasi castrense i peculium adventicium). Zdolności prawnej w prawie prywatnym nie mieli niewolnicy, nieobywatele i osoby alieni iuris.

Zdolność prawna w prawie prywatnym zależała od trzech status: libertitas, civitatis i familiae. Zdolność ta nie zależała ani od wieku ani od płci.

W przypadku dziecka poczętego, ale nienarodzonego (nasciturus) prawo zastrzegało możliwość nabycia przez nie pewnych uprawnień (szczególnie prawo spadkowe). Oznaką urodzenia dziecka żywego, był w/g Prokulianów krzyk dziecka, a w/g Sabinianów jakakolwiek oznaka życia. Prawo justyniańskie przyjęło pogląd Sabinianów. Na podstawie źródeł prawa rzymskiego została stworzona później zasada nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur - dziecko poczęte, uważane jest za już narodzone ilekroć chodzi o jego korzyść. Dla ochrony dziecka poczętego ustanawiano specjalnego kuratora - curator ventris.

Za panowania Augusta został wprowadzony nakaz zgłoszenia do rejestru dziecka zrodzonego z iustum matrimonium - professio, a później także dziecka naturalnego - testatio.

Zdolność prawną można było stracić na skutek utraty dotychczasowego status. Taką zmianę Rzymianie nazywali capitis deminutio (uszczuplenie praw). Capitis deminutio maxima następowało gdy ktoś tracił obywatelstwo i wolność, np. na skutek wyroku w procesie karnym, gdy kobieta współżyła z cudzym niewolnikiem bez zgody jego właściciela (a później nawet za zgodą), na skutek popadnięcia w niewolę u wrogów.

W przypadku popadnięcia w niewolę u wrogów stosowano dwie instytucje:

• ius postliminii - prawo powrotu (limen - granica) obywatel rzymski, który wrócił z niewoli u wrogów odzyskiwał wszelkie prawa, które miał przed popadnięciem w niewolę, z wyjątkiem posiadania i małżeństwa.

• fictio legis Corneliae - od I w p.n.e., jeśli obywatel zmarł w niewoli u wrogów, to uważano, go jakby zmarł w momencie dostania się do niewoli jako osoba wolna. Chodziło głównie o zachowanie ważności jego testamentu.

Capitis deminutio media zachodziło przy utracie obywatelstwa przy zachowaniu wolności, np. na skutek wygnania na wyspę, lub ukarania interdyktem aqua et igni.

Capitis deminutio minima następowało, wtedy gdy przy zachowaniu obywatelstwa i wolności, zmieniało się pozycję w rodzinie na skutek adrogatio, conventio in manum, oddania in mancipatio lub zwolnienie z mancipium, a także adoptio, emancipatio i diffarreatio.

OSOBY PRAWNE

Rzymianie nigdy nie nazwali osoby prawnej, ale z wielu regulacji prawnych można wysnuć wniosek o jej właściwościach. Według Gaiusa „Tym, których uznaje się za ciało zbiorowe, jak stowarzyszenia, spółki czy inne zbiorowości o tej nazwie, na wzór Rzeczpospolitej, przysługują rzeczy wspólne, wspólna kasa i prowadzący zarząd lub inaczej syndyk, przez którego, jak w Rzeczypospolitej, dokonuje się wszelkich czynności, których trzeba dokonać we wspólnym interesie”.

→ wyodrębniony majątek

→ samodzielny budżet

→ zarządca dokonujący czynności w imieniu i na rzecz organizacji jako całości.

Choć ustawa XII tablic wprowadzała swobodę stowarzyszeń, to w początkach pryncypatu zniesiono tą swobodę. Lex Iulia de collegiis (za Augusta lub Cezara) wprowadzała zasadę koncesji senatu dla stowarzyszeń, których statuty przewidywały zgromadzenia członków. Później w miejsce senatu zezwolenia udzielał cesarz. Faktycznie lex Iulia ograniczyła nie tylko wolność stowarzyszeń, ale także zgromadzeń.

W razie przestępnego działania syndyka można było wystąpić z actio doli przeciwko niemu, a ze skarga o bezpodstawne wzbogacenie się przeciwko osobie prawnej.

Rodzaje osób prawnych:

• aerarium populi Romani (Populus Romanus; res publicae populi Romani) - sporne jest czy był uważany za osobę prawną. Skarb państwa należący do narodu rzymskiego, mieścił się w świątyni Saturna, a zarządzany był przez kwestorów, a później praefecti, którzy działali jako zastępcy bezpośredni. Pewne akty prywatnoprawne były oceniane z punktu widzenia prawa publicznego.

• Fiscus - majątek państwowy pozostawiony do dyspozycji cesarza. Princeps był osoba prywatną wyposażoną we władzę publiczną. W części majątek ten podlegał prawu prywatnemu, z uwzględnieniem uprzywilejowania tej masy majątkowej. W imieniu fiscusa działali procuratores, hierarchicznie podporządkowani princepsowi. Do wyodrębnienia fiscus jako odrębnego majątku do swobodnej dyspozycji cesarza doszło prawdopodobnie za czasów Klaudiusza.

• od fiscus należy odróżnić patrimonium Caesaris - prywatny majątek cesarza.

• istniały oddzielne fisci jako skarby poszczególnych prowincji.

• gminy (municipia, civites, coloniae) - były wspólnotami obywatelskimi różnymi od civitas Romanorum, będącymi w pozycji uprzywilejowanej w stosunku do republiki, ale mające pewna autonomię. Municipia - dawne miasta, które weszły pod zwierzchnictwo Rzymu. Coloniae to kolonie zakładane przez Rzym na terenach podległych.

• stowarzyszenia (sodalitates, collegia, corpora, societas) - organizacje o charakterze stowarzyszeń istniejące od najdawniejszych czasów. Były to związki osób o tym samym zawodzie, o podobne sytuacji majątkowej (kasy zapomogowe), lub związane kultem religijnym (np. bractwa pogrzebowe). Do założenia stowarzyszenia potrzebne były minimalnie trzy osoby (tres faciunt collegium), ale już do istnienia wystarczyła jedna osoba.

• instytucje kościelne (ecclesiae) - uzyskują zdolność prawną w okresie chrześcijaństwa.

• fundacje dobroczynne (piae causae) - masy majątkowe przeznaczone na cele dobroczynne. Powstają od V-VI w n.e. pod wpływem doktryny chrześcijańskiej. Ich majątkiem zarządzał oeconomus. Sporne, czy uważane je za odrębne osoby prawne.

PRAWA NA RZECZY CUDZEJ (IURA IN RE ALIENA)

SŁUŻEBNOŚCI (SERVITUTES)

Służebności gruntowe (servitutes praediorum)

• związana z gruntem i przechodziła na każdoczesnego właściciela gruntu władnącego i służebnego

Służebność gruntów wiejskich (rusticorum)	Służebności gruntów miejskich (urbanorum)
przyczyniające się do polepszenia uprawy i nawadniania	związane z zabudową
iter - prawo przechodu pieszo lub konno actus - prawo przepędzania bydła i przejazdu wozem via = iter i actus aquae ductus - prawo doprowadzenia wody przez cudzy grunt aquae haustus - prawo czerpania wody pecoris ad aquam adpulsus - dopuszczenia bydła do wody ius pascendi - prawo wypasu calcis coquendae - wypalania wapna harenae fodiendae - kopania piasku	oneris ferendi - prawo oparcia budynku o ścianę sąsiada tigni immittendi - prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada stillicidi - prawo ścieków i okazu altius non tollendi - ograniczenie wysokości budynku sąsiada

Służebności osobiste (servitutes personarum)

• początkowo nie były służebnościami, tylko odrębnymi uprawnieniami. Dopiero Marcianus (II/III w n.e.) wprowadził takie rozróżnienie.

• przysługiwały indywidualnie oznaczonej osobie przez czas określony (maksymalnie dożywotnio), niezależnie od tego, kto był właścicielem rzeczy służebnej.

• Ususfructus (użytkowanie)

• prawo używania rzeczy z prawem do pobierania pożytków

• nie można było zbyć ani dziedziczyć, ale można było zrzec się na rzecz właściciela.

• można było przekazać np. w najem odpłatnie lub nieodpłatnie.

• rzeczy niezużywalne (nieruchomości i ruchomości, szczególnie niewolnicy)

• cautio usufructuaria - gwarancja oddania rzeczy w nienaruszonym stanie.

• quasi-ususfructus - od I w p.n.e. dopuszczono również by przedmiotem użytkowania był cały majątek → cautio gwarantująca zwrotu rzeczy tego samego rodzaju i ilości.

• Usus (używanie)

• uprawnienie do korzystania z cudzej rzeczy z prawem pobierania pożytków tylko na własne, codzienne potrzeby.

• nie mógł odstąpić wykonania ani przenieść na inną osobę.

• Habitatio (prawo mieszkania w cudzym budynku)

• zauważano różnice już w okresie klasycznym, choć wciąż odnoszono do tego uprawnienia przepisy dotyczące ususfructus lub usus, ale dopiero za Justyniana zostało wyodrębnione jako oddzielne prawo.

• Operae servorum et animalium (korzystanie z cudzego niewolnika lub zwierzęcia)

• wyodrębnione w prawie justyniańskim.

Ustanowienie służebności

• konstytutywny sposób przeniesienia prawa

• w okresie przed klasycznym posługiwano się in iure cessio (dla służebności gruntowych wiejskich - też mancipatio)

• można było w ustanowić w legacie windykacyjnym

• na gruntach prowincjonalnych ustanawiano poprzez nieformalne umowy z zastrzeżeniem kary w razie niemożności wykonania

• służebności można było zasiedzieć, ale lex Scribonia pod koniec republiki zakazała tego. Odżyło jednak w prawie poklasycznym i potwierdzone w prawie justyniańskim.

Wygaśnięcie służebności

• w wyniku zniszczenia rzeczy obciążonej

• przez zbieg z prawem własności

• przez zrzeczenie się

• długie nie wykonania (non usus)

Ochrona służebności

• Vindicatio servitutis lub actio confessoria → actio in rem, skuteczna erga omnes kierowana przeciwko osobie uniemożliwiającej wykonanie służebności (najczęściej przeciwko właścicielowi)

Zasady dotyczące służebności

• Służebność nie może polegać na działaniu → wyjątek - utrzymanie ściany, o którą opierał się budynek sąsiedni.

• Nie może istnieć służebność na służebności → przedmiotem tylko rzeczy materialne

• Służebność należy wykonywać oględnie

• Nie można mieć służebności na własnej rzeczy

• Powinna przynosić gruntowi władnącemu trwałe korzyści → np. nie można ustanowić służebności zbiornika wysychającego latem.

ZASTAW

• realne zabezpieczenie wierzytelności

Fiducia

• nie było prawem na rzeczy cudzej

• dłużnik za pomocą fiducia cum creditore contracta przenosił własność rzeczy na wierzyciela

• by zabezpieczyć dłużnika wprowadzono pastum fiduciae - nieformalne porozumienie, zobowiązujące zastawnika do remancypacji rzeczy, po wypełnieniu świadczenia. W razie niewypełnienia skarga o charakterze deliktowym. W końcu republiki powstało powództwo cywilne infamujące - actio fiduciae directa

• zanikła w okresie poklasycznym, a justyniańskim zastąpiona słowem pignus lub hipotheca.

Zastaw ręczny (pignus)

• powstał w okresie wczesnej republiki

• za skutek kontraktu realnego, zastawca przenosił na zastawnika detencję

• niewygodne dla obu stron

• wierzyciel nie mógł używać rzeczy (furtum usus), a jako detentor miał jedynie ochronę interdyktalną

• dłużnik był pozbawiony rzeczy (furtum rei suae)

Zastaw umowny (pignus conventum, hipotheca)

• powstała od II w p.n.e.

• początkowo miała zastosowanie w przypadku inwentarza, należącego do dzierżyciela ziemi.

• z biegiem czasu rozszerzono na inne stosunki obligacyjne

• hipoteka powstała w Grecji i przez Egipt została recypowana ze zmianami do systemu rzymskiego prawa:

• zastaw jawny w Grecji → zastaw niejawny - Rzym

• tylko nieruchomości w Grecji → też ruchomości - Rzym

• Pierwsza forma zastawu jako prawa na rzeczy cudzej.

• Był prawem akcesoryjnym (dodatkowym) - nie mógł istnieć bez wierzytelności, jaką zabezpieczał.

Ustanowienie zastawu

• nieformalna umowa, w przypadku zastawu ręcznego należało wydać rzecz.

• czasem ustanawiany milcząco - na podstawie zwyczaju lub przepisu prawa → np. wydzierżawiający na owocach dzierżawcy, wynajmujący na rzeczach wniesionych do mieszkania, pupil na majątku tutora, żona na majątku męża, oraz sądowy, ustanowiony przez sędziego.

Wygaśnięcie zastawu

• w chwili wygaśnięcia zobowiązania, które zabezpieczał → zaspokojenie musiało być całkowite

• 239 r n.e. - pignus Gordianum - nawet po zapłaceniu wierzytelności, wierzyciel mógł zostawić zastaw tytułem innych, niespłaconych zastawów.

• gdy wierzyciel zrealizował prawo zastawu (sprzedał rzecz zastawioną), zrzekł się go, nabył na własność lub gdy rzecz uległa zniszczeniu.

Przedmiot zastawu

• rzeczy materialne - ruchomości i nieruchomości

• w okresie cesarstwa - hipoteka generalna - na całym majątku → zaczęto ustanawiać na rzeczach niematerialnych, a nawet na samym zastawie - podzastaw.

Realizacja zastawu

• używanie i pobieranie pożytków możliwe tylko w drodze dodatkowej umowy - pactum antichreticum

• w razie niespłacenia zobowiązania zastawnik mógł zrealizować zastaw

• sposób ustalały strony w umowie

• najbardziej ryzykowna dla dłużnika - lex commissoria - klauzula przepadku - w razie zwłoki dłużnika, na zastawnika przechodzi własność rzeczy. Zakazana przez Konstantyna Wielkiego w 326 r n.e.

• We wczesnej republice strony zawierały umowę o sprzedaży rzeczy (pactum de vendendo). W okresie klasycznym uważano, że nawet w braku takiej umowy wierzyciel może sprzedać rzecz, a nadwyżkę oddać dłużnikowi.

• Lex commissoria i pactum de vendendo - zastaw ręczny i umowny.

• W przypadku hipoteki trzeba było wejść w posiadanie rzeczy - interdictum Salvianum, ale dotyczył tylko inwentarza dzierżawcy. → od I w p.n.e. powstała actio Serviana skuteczna erga omnes, wydzierżawiający żądał wydania inwentarza. Na wzór tej skargi zaczęto udzielać również w innych przypadkach zastawu skarg - actio Serviana utilis, actio quasi Serviana, vindicatio pignoris, actio pignoretica in rem, actio hipothecaria.

Wielość zastawów

• początkowo lepsza sytuacja tego zastawnika który miał rzecz

• w okresie klasycznym - wszyscy zastawnicy mieli równe prawa

• w okresie późnoklasycznym - prior temtore, potior iure. → pierwszy realizował swój zastaw, a dalsi w kolejności zastawów dostawali nadwyżkę. Można było zaspokoić „wyżej stojących” - ius offerendi et succedendi)

EMFITEUZA (Emphyteusis)

• już w okresie republiki - ius perpetuum - wieczysta dzierżawa, która trwała do czasu, aż uprawniony płacił czynsz (vectigal). Był detentorem chronionym interdyktami, a w przypadku utraty posiadania pretor udzielał mu skargi in rem o wydanie rzeczy.

• w okresie cesarstwa we wschodnich prowincjach ziemie należące do cesarza oddawano w długoterminową dzierżawę zobowiązująca do uprawy ziemi. Później tez na gruntach prywatnych.

• w V w n.e. ius perpetuum zlało się z emfiteuzą w ius emphyteuticum. W 480 cesarz Zenon postanowił, że umowa oddania gruntu na podstawie ius emphyteuticum jest odrębnym prawem na rzeczy cudzej, a nie kupnem ani najmem.

• Uprawnienia:

• dziedziczna (ab intestato i ex testamento)

• zbywalna → konieczność zawiadomienia właściciela, który miał prawo pierwokupu, a jeśli nie skorzystał dostawał 2% ceny (laudemium)

• dowolna eksploatacja, nawet ze zmianą przeznaczenia rzeczy, byle bez pogorszenia jej wartości.

• mógł wykonywać osobiście lub pośrednio

• własność owoców z chwilą oddzielenia.

• Ochrona taka jak właściciela

• actiones utiles - skargi analogiczne do skarg właściciela

• interdykty posesoryjne, choć był detentorem

• Wygaśnięcie

• niepłacenie czynszu (przez 3 lata)

• pogorszenie wartości gruntu

• niezawiadomienie o sprzedaży

• zlania się z prawem własności

• stała się punktem wyjścia dla konstrukcji własności podzielonej.

SUPERFICIES

• od okresu republiki odstępowano pod zabudowę grunty publiczne za minimalny, corocznie płacony czynsz (solarium)

• od pryncypatu również grunty prywatne

• wybudowany budynek zgodnie z zasadą stawał się własnością właściciela gruntu i tylko jemu przysługiwała ochrono

• superficiariusz w zamian za czynsz mógł korzystać z mieszkania, podnajmować je, przekazywać na wypadek śmierci, bez konieczności powiadomienia właściciela i bez prawa pierwokupu dla właściciela.

• przysługiwała mu ochrona z interdictum de superficiebus skutecznego erga omnes.

• w prawie justyniańskim uzyskał skargę in rem, wzorowaną na skardze właściciela → od tej chwili superficies stała się w pełni prawem na rzeczy cudzej.

PRAWO SPADKOWE

I. ZASADY OGÓLNE

Teorie o pochodzeniu spadkobrania:

1. spadkobierca wstępował w suwerenną władzę nad grupą rodzinną lub rodową. Testament byłby wskazaniem zastępcy naczelnika rodu. (P. Bonfante)

2. dziedziczenie testamentowe ukształtowało się jako konsekwencja przyznania osobie prywatnej swobody testowania, dopuszczając możliwość przekazania majątku osobie spoza rodziny. Jest to okres ustawy XII tablic. (S. Perozzi).

Succedere - zając miejsce poprzednio zajmowane przez inną osobę lub rzecz, a w szczególności wstąpić w miejsce lub prawo zmarłego (in ius defuncti).

Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius quod defunctus habuerit - dziedziczenie jest niczym innym jak następstwem ogólnym w sytuację prawną, którą miał zmarły. (D. 50, 17, 62) Successio mortis causa ex iure civili.

Dziedziczenie - wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawno - majątkowych po zmarłym. Dziedziczenie jest następstwem ogólnym - successio universalis (sukcesja uniwersalna). Przy następstwie ogólnym obejmuje dziedzic wszystkie wierzytelności i długi spadkodawcy, które tworzą jedność majątkową i przechodzą na niego w całości. Dziedziców może być kilku - na każdego z nich przypada wtedy pewna oznaczona lub równa część spadku. Każdy z współdziedziców (coheredes) staje się w zakresie swojej części ogólnym następcą spadkodawcy.

• dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed beztestamentowym (wykluczanie się wzajemne tych rodzajów dziedziczenia.

• spadek zlewa się z majątkiem dziedzica - nowa całość majątkowa - dziedzic odpowiada własnym majakiem za długi spadkowe.

Spadek - cały majątek zmarłego, wszystkie jego stosunki majątkowe. Spadek obejmuje wszystkie stosunki prawne o wartości majątkowej - wierzytelności, długi, prawa rzeczowe. W momencie śmierci gasły jedynie uprawnienia wynikające z prawa rodzinnego (patria potestas, tutela, manus) oraz uprawnienia czysto osobiste (wierzytelności z niektórych deliktów dochodzone z pomocą actiones vindictam spirantes), służebności osobiste oraz zobowiązania uiszczenia kary z tytułu popełnionego deliktu. W prawie archaicznym na spadkobiercę przechodziły też prawa i obowiązki sakralne (sacra familiaria).

Heres - successor mortis causa ex iure civili.

Bonorum possessio - dziedziczenie lub spadek wedle prawa pretorskiego. Przekazane przez pretora posiadanie majątku spadkowego osobie będącej w miejscu heredes (heredes loco). Pretor traktował pewne osoby jak heredes i chronił je (czasem nawet przed heredes).

Geneza powstania bonorum posesssio to kwestia sporna. Według jednym powstała ze względu na to, iż tytuł heres otrzymywały jedynie osoby będące pod władzą spadkodawcy, a dalsi krewni otrzymywali tylko majątek (familiam habeto) i musieli prosić pretora o wprowadzenie ich w posiadanie majątku. (iuris civilis adiuvandi gratia). Druga koncepcja głosi, że bonorum possesio ze względu na spory miedzy dziedzicami, którzy pretendowali do spadku na podstawie ius civile. Wtedy pretor dawał posiadanie stronie, która miała największe szanse na wygraną. Według trzeciej koncepcji bonorum possessio powstała ze względu na częste występowanie hereditas iacens (spadek leżący), którym jednak należało zarządzać. W takich przypadkach pretor udzielał bonorum possessio osobom, które zasługiwały na takie uwzględnienie (np. emancypowany syn). - iuris civilis supplendi gratia.

• bonorum possessor nie był sukcesorem uniwersalnym.

• był posiadaczem poszczególnych rzeczy spadkowych, które mógł zasiedzieć (usucapio pro herede)

• chronił go pretor udzielając interdictum quorum bonorum oraz skargi z zastosowaniem fikcji.

• w okresie poklasycznym zaciera się różnica między heredes a bonorum possessorem.

Bonorum possesio cum re - ostateczna

Bonorum possesio sine re - tymczasowa - gdy bonorum possessor musiał ustąpić wobec heres.

Bonorum possessor - successor mortis causa ex iure pretorio.

Związki między dziedziczeniem pretorskim a cywilnym

• adiuvandi iuris civilis gratia - gdy bonorum possessio udzielone było heres.

• supplendi iuris civilis gratia - gdy bonorum possessio udzielone było komuś spoza kręgu sui heredes, w razie ich braku.

• corrigendi iuris civilis gratia - gdy bonorum possessor udzielone było komuś spoza heres, nawet gdy oni występowali (np. dla emancypowanego syna)

II. DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE

Testament

• jest to jednostronne, odwołalne, osobiście złożone rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, zawierające ustanowienie dziedzica.

• czynność abstrakcyjna.

• niewymagana zgoda dziedzica.

• wola testatora mogła być zmieniona w każdej chwili.

• swoboda testowania → wszystkie ograniczenia podjęte dobrowolnie przez testatora nie są dla niego wiążące. Umowa dotycząca dziedziczenia była nieważna, bo była contra bonos mores.

• Przy dziedziczeniu odróżnia się dwa momenty: chwilę powołania do spadku (delatio) i chwilę nabycia spadku (acquistio hereditatis).

• Testament musiał zawierać hereditias institutio - ustanowienie dziedzica

• w języku łacińskim w formie rozkazującej, w pierwszych słowach testamentu. Zmieniło się to dopiero w okresie poklasycznym, Wtedy też nie było konieczności zachowania kolejności.

• szkoła prokuliańska uważała, że ustanowienie tutora może poprzedzać ustanowienie dziedzica.

• dziedzic musiał być wyraźnie wskazany (nominatim) - po imieniu lub innym jednoznacznym określeniem → dlatego nie można było ustanowić dziedzicem osób prawnych aż do okresu poklasycznego.

• dziedzic musiał być ustanowiony do całości spadku, a nie ex re certa (do określonych przedmiotów). Początkowo, jeśli ustanowiono dziedzica tylko do pewnych rzeczy (np. domu) taki testament uważano za nieważny. Z biegiem czasu praktyka (za Aquiliusa Gallusa) poszła jednak za utrzymaniem w mocy testamentu (favor testamenti), a wszelkie takie postanowienia traktowano jako niedodane. W prawie poklasycznym w przypadku ustanowienia większej liczny heredes traktowane taki postanowienia jako wskazówki przy podziale spadku na podstawie actio familie erciscundae. Wyjątki od tej zasady - testament żołnierski i tzw. dziedziczenie przeciwtestamentowe.

• Nie można było ustanowić dziedzica z dodaniem warunku lub terminu rozwiązującego → Semel heres semper heres.

• Można było ustanowić nasciturusa jako dziedzica.

• Dziedzica można było ustanowić pod warunkiem zawieszającym. → Substitutio vulgaris (substytucja pospolita) - ustanowienie kilku stopni dziedziczenia na wypadek, gdyby pierwszy (institutus) nie mógł przyjąć spadku. Zazwyczaj na końcu ustanawiano dziedzicem niewolnika, obdarzając go jednocześnie wolnością. Można było ustanowić jednego substytuta albo wielu dla jednego albo wielu dziedziców.

• Substitutio pipillaris - ustanowienie substytuta dla niedojrzałego dziecka. W razie jego śmierci substytut stawał się dziedzicem. → causa Curiana - I w p.n.e. Sceavola vs. retor Crassus - ustanowienie substytuta dla nasciturusa, który nie przyszedł na świat (żona nie była w ciąży). Wygrała interpretacja retora, za utrzymaniem testamentu - wola testatora (favor testamenti) - pominięcie dziedziców ustawowych.

• Substitutio quasi pupillaris - gdy dziedzicem był chory umysłowo. Jego substytut otrzymywał spadek, jeśli dziedzic umarł nie wracając do władz umysłowych.

• Substitutio pupillaris i quasi pupillaris to jedyne przypadki ustanowienie spadkobiercy dla osoby trzeciej.

• cautio Muciana - Sceavola - sprawa legatu dla żony pod warunkiem potestatywnym ujemnym (stwierdzenie o jego spełnieniu możliwe dopiero po śmierci legatariuszki) - pozostanie we wdowieństwie. Można było otrzymać legat, jeśli przyrzekło się stypulacyjnie, że odda się przysporzenie w momencie działania sprzecznego z warunkiem. W drodze analogii stosowano również w przypadku dziedzica. Potwierdzone konstytucją Piusa.

• inne postanowienia w testamencie - wyzwolenie niewolników, cząstkowe przysporzenia (legaty i fideikomisy), powołanie opiekunów, darowizny na wypadek śmierci oraz rozmaite polecenia (modus).

• Lex Iulia de vicesima hereditatum z czasów Augusta wprowadziła podatek spadkowy - 5%.

Rodzaje testamentów:

Prawo XII tablic:

Dwa najstarsze testamenty publiczne:

1. Testament in comittis calatis - sporządzano go podobnie jak adrogację za pomocą dekretu (uchwała wzorowana na lex) comitia calata na wniosek pontificis maximi. Ponieważ wniosek był sporządzony przez kapłana miał on ogromny wpływ na sporządzenie testamentu. Testator musiał liczyć się z jego zdaniem, ponieważ mógł on odmówić postawienia wniosku na zgromadzeniu ludowym, które odbywało się dwa razy do roku.

2. Testament in procinctu - był testamentem żołnierza przed gotowym do boju wojskiem. Prawdopodobnie wyodrębnił się z testamentum comittis calatis. Zniknął za Sulli w I w p.n.e.

→ obu testamentów dokonywano po dokonaniu auspicii.

Czasy późniejsze:

1. Testamentum per aes et libram - testament prywatny. Testator dokonywał mancipatio familie polegającej na rozporządzeniu całym majątkiem na rzecz powiernika (familie emptor) wstępującego w miejsce spadkobiercy (heredis loco). W dołączonej do mancipatio ustnej nuncupatio testator jednostronnie rozporządzał, kto po jego śmierci otrzyma spadek.

• w późnej republice większego znaczenia nabrała nuncupatio.

• w praktyce rozporządzenia zawarte w nuncupatio ujmowano w formę pisemną tak dla lepszego dowodu, jak i dla zachowania woli testatora w tajemnicy. Ustna nuncupatio ograniczała się do oświadczenia świadkom, że sporządzony testament zawiera ostatnią wolę testatora (tabulae testamenti). Na sznurku wiążącym tabliczki dawali swoje pieczęcie 5 świadków, libripens i familie emptor.

• obok tego nadal pozostał testament ustny.

2. Testamenti iure praetorio factum - był on sporządzony pisemnie i opieczętowany pieczęciami siedmiu świadków (testamentum septem signis signatum). Opierając się na nim pretor udzielał bonorum possesio secudnum tabulas. Pierwotnie była ona sine re (edykt z I w. p.n.e.), gdyż spadkobierca pretorski przegrywał z heres, który wykazywał brak mancipatio. Od reskryptu Antoniusza Piusa pretorski spadkobierca uzyskał excetio doli i jego prawo było cum re. Testament pretorski znikł w okresie poklasycznym.

Testament w okresie poklasycznym:

1. Testament publiczny:

• testamentum apud acta conditum - testament przez oświadczenie do protokołu sądu lub władzy gminnej. Powstał na początku V w n.e.

• testamentum principi oblatum - testament przekazywany do kancelarii cesarskiej. Powstał na początku V w n.e.

• Testament prywatny:

• testamentum tripertitum - w okresie poklasycznym pisemny testament z siedmioma świadkami. Testator spisywał go sam lub go dyktował. Musiał być sporządzony jednym ciągiem (uno contextu). Testator powinien był wobec obecnych świadków oznaczyć go jako swój testament i podpisać (subscriptio). W tym samym dniu składali podpisy i pieczęcie świadkowie. Nie musieli znać treści testamentu. Justyniana określił go jako tripertitum, gdyż wywodził się od z trzech porządków: cywilnego (obecność świadków, uno contextu), pretorskiego (pieczęcie, liczba świadków), cesarskiego (podpisy). Do czasów Teodozjusza istniał też testament z 5 świadkami. Oba były do wyboru z testamentem ustnym (per nuncupationem). Później testator mógł sporządzić testament tylko w obecności 7 świadków, ustnie lub pisemnie.

• testamentum per holographam scriptam - własnoręczny testament pisemny. Nie był konieczny udział świadków. Testament ten powstał w 446 r. na mocy konstytucji cesarzy Teodozjusza II i Walentyniana III. Został przyjęty przez współczesne prawo.

• Testamenty szczególne

- o złagodzonej formie:

• testamentum ruri conditum - sporządzany na wsi. Wymóg jedynie 5 świadków.

• testamentum pestis tempore conditum - w czasie zarazy świadkowi nie musieli być obecni jednocześnie przy sporządzeniu testamentu.

• testamentum parentum inter liberi - specjalne uregulowane przysporzenie wstępnych dla zstępnych. Dokonywano go pisemnie, ale nie w formie testamentu.

- o zaostrzonej formie:

• dla niewidomych - konieczność obecności ósmego świadka, który musiał odczytać testament i podpisać razem z pozostałymi siedmioma.

• testamentum militis - zapoczątkował go Cezar, a ostatecznie ustalił Trajan. Za Justyniana mogli się go sporządzić jedynie żołnierze biorący udział w operacja wojskowych (in expeditionibus). Mógł być sporządzony w dowolnej formie. Dopuszczono możliwość jednoczesnego dziedziczenia testamentowego i beztestamentowego, możliwość istnienia kilku ważnych testamentów, ustanowienie spadkobiercy ex re certa oraz brak zachowku. Testament żołnierski był ważny najdalej do roku po zakończeniu służby (zwolnienie bez nagany).

Wydziedziczenie (exheredatio) i dziedziczenie przeciwtestamentowe

• dotyczyło ono najbliższych krewnych. Jeśli chciał wydziedziczyć dzieci musiał je wydziedziczyć w testamencie. Syna musiał wydziedziczyć nominatim, a wszystkich innych (córki, krewnych zstępnych, uxor in manu) mógł wydziedziczyć ogólnie (inter ceteros).

• Wydziedziczenia należało dokonać z użyciem wyrazów exheres esto lub exheredes sunto.

• Postumi sui (pogrobowiec - osoba urodzona po sporządzeniu testamentu lub po śmierci testatora) musiała być wydziedziczona nominatim, inaczej testament był nieważny. Panowała zasada „postumus rumpti testamentum” - „pogrobowiec niweczy testament”.

• wydziedziczenie nie wymagało uzasadnienia.

• Dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne - jeśli testator pominął zstępnych lub dokonał wydziedziczenia w niewłaściwy sposób.

• jeśli pominięcie dotyczyło syna - testament nieważny

• jeśli pominięcie dotyczyło innych - testament ważny, ale pominięci zstępni lub żona dochodzili do spadku kosztem dziedzica/ów. Jeśli spadkobiercami były osoby z kręgu sui heredes, pominięci dostawali ustawową część spadku. Jeśli spadkobiercami były heredes extranei, to pominięci otrzymywali ½ spadku → złamanie zasady „nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest”.

• Pretorskie dziedziczenie przeciwtestamentowe (successio contra tabulas) - pretorzy rozszerzyli krąg osób, które pater familias musiał wydziedziczyć. Poza osobami pozostającymi pod jego władzą, musiał wydziedziczyć wszystkie dzieci i ich potomstwo (a więc również te, które wyszły spod jego władzy). Justynian postanowił, że zarówno synowie jak i córki mają być wydziedziczani nominatim.

• pod koniec republiki - duża liczba wydziedziczeń na rzecz osób obcych → wydziedziczenie najbliższych krewnych na rzecz postronnych zaczęto traktować jako coś sprzecznego z naturalnym porządkiem rzeczy (contra officium pietatis), a takiego testatora traktowano jak osobę działającą w umysłowym zamroczeniu. Taki testament można było obalić i nazywano go testamentum inofficiosum. Początkowo heredes mógł wnieść heredatis petitio (skarga o oddanie majątku spadkowego). Pod koniec republiki stworzono skargę actio quorela inofficiosi testamenti, z którą przed sądem centumwiralnym, a potem w procesie extra ordinem mogła wystąpić w ciągu 5 lat osoba uprawniona do bonorum possesio ab intestato (a więc również emancypowany syn) → liberi (dzieci i dalsi zstępni w linii męskiej), parentes, brat i siostra (jeśli spadkobiercą była osoba niegodziwa - persona turpis). Te osoby mogły wystąpić z actio, jeśli ze spadku nie otrzymały nic (zapisu, darowizny post mortem, zachowku).

• Zachowek (pars legitima, portio debita) - do Justyniana ¼ części ustawowej spadku, potem 1/3 (dla dzieci, jeśli było ich więcej niż 4, wyjątkowo ½)

• Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne - jeśli doszło do obalenia testamentu z powodu nie otrzymania zachowku. W razie wniesienia quorela inofficiosi testamenti osoba poszkodowana otrzymywała całość swojego ustawowego udziału.

• Justynian - określił przypadki, w jakich ojciec może wydziedziczyć swoje dzieci oraz postanowił, że w razie nie otrzymania żadnych korzyści osoby z kręgu sui heredes mogły po wniesieniu skargi quorela inofficiosi testamenti otrzymać całą swoją część spadku, a w razie otrzymania jakiś korzyści, mniejszych od zachowku, mogli wnieść jedynie skargę actio ad supplendam legitimam - skargę o uzupełnienie zachowku.

Nieważność i nieskuteczność testamentu

• testamenti facti activa - zdolność do sporządzenia testamentu - dojrzała osoba sui iuris. Wyjątek - filius familias, jeśli miał peculium catrense, quasi castrense, adventicum.

• testamenti factio pasiva - zdolność bycia dziedzicem - każdy obywatel rzymski. Przysporzenie na rzecz alieni iuris dla pater familias, przysporzenie dla niewolnika - dla jego pana.

• Testament tracił moc, jeśli po jego sporządzeniu powiększała się liczba osób pozostających pod władza testującego.

• Testament stawał się nieskuteczny, jeśli dziedzic nie chciał lub nie mógł go przyjąć.

• Testament można było jedynie zmienić, a nie go odwołać. Dopiero za Justyniana można było odwołać testament bez sporządzenia nowego.

Ograniczenia swobody testowania

Lex Voconia (169 r p.n.e.)

• kobiety nie mogły być ustanowione w testamencie spadkobierczyniami przez członków najbogatszej klasy obywateli rzymskich z majątkiem co najmniej 100000 asów. Za pryncypatu zakaz wyszedł z użycia.

• ograniczenie w wysokości legatów przekazywanych przez członków najbogatszej klasy obywateli. Pojedynczy zapisobierca nie mógł dostać więcej niż spadkobierca/y. Dot. również donatio mortis causa.

• dziedziczenie beztestamentowe tylko przez siostry agnacyjne pochodzące od tego samego ojca. Matka i macocha tylko, jeśli była w manus męża.

Lex Falcidia (40 r p.n.e.)

• zapisy testamentowe mogły obciążyć spadek jedynie do ¾.

Portio debita - zachowek

Testujący nie mógł ograniczać swobody rozporządzania majątkiem przez spadkobiercę lub zapisobiercę. Mogli oni znieść współwłasność, rozporządzać inter vivos lub mortis causa, a substitutio była dopuszczalna w ograniczonym zakresie.

Kodycyl (codicilli)

• od czasów Augusta

• nieformalna prośba w liście skierowanym do dziedziców (testamentowych - codicilli testamentarii lub ustawowych - codicilli ab intestato).

• rożnego rodzaju nieformalne zapisy, z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia.

• w testamencie zamieszczano klauzulę kodycylarną, która pozwalała w przypadku nieważności testamentu, utrzymać go w mocy jako kodycyl.

• wyznaczeniu w nim spadkobiercy byli traktowaniu jak fideikomisariusze uniwersalni.

III. DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE/USTAWOWE (ab intestato)

• termin ten wiąże się z dziedziczeniem uregulowanym w ustawie XII tablic → najbardziej adekwatny termin to dziedziczenie beztestamentowe.

Dziedziczenie wg ustawy XII tablic.

• dziedziczyli tylko krewni agnacyjni

• I grupa - sui heredes - osoby będące w chwili śmierci pod władzą testatora, a w raz z jego śmiercią stające się sui iuris. Dzieci zrodzone z iustum matrimonium lub adoptowane lub adrogowanej oraz żona, jeśli była pod manus męża oraz dzieci zmarłego/emancypowanego syna. Dziedziczono według szczepów i głów - każde dziecko dostawało tyle samo (in capita). Wnuki dostawały część swego ojca (według szczepów - in stripes), a następnie dzieliły się między siebie po równo - zasada reprezentacji.

• II grupa - w braku sui heredes - najbliżsi krewni agnacyjni - proximi agnati, czyli te osoby, które poprzednio przebywały pod władzą wspólnego przodka i przebywałyby, gdyby wspólny przodek nadal żył - rodzeństwo i matka, jeśli była pod manus męża. Krewni tego samego stopnia dziedziczyli według głów, odsuwając krewnych dalszego stopnia. Krewny agnacyjny dziedziczył, jeśli żył w chwili śmierci spadkodawcy.

• Lex Viconia (169 r p.n.e.) - ograniczenie możliwości dziedziczenia przez kobiety. Dziedziczyły tylko siostry agnacyjne (consanquineae).

• III grupa - członkowie rodu - gentiles. Praktyka ta zanikła pod koniec republiki.

• po wyzwoleńcu (libertinus) dziedziczyły jego dzieci, jako sui heredes, a w razie ich braku patron. Tak samo po emancypowanym synu.

• po latynie juliańskim dziedziczył były właściciel.

• w razie nie przyjęcia spadku przez najbliższych krewnych agnacyjnych, nie oferowano go dalszym krewnym, gdyż powołanie to było jednorazowe. Spadek stawał się spadkiem leżącym i mógł być zasiedzony (usucapio pro herede). Od czasów Augusta hereditas iacens przypadała skarbowi państwa.

Dziedziczenie wg edyktu pretorskiego.

• okres republiki - pretor wprowadza nowy porządek dziedziczenia - działanie pretora iuris civilis corrigendi gratia. Dziedziczenie agnacyjno-kognacyjne. 4 klasy bonorum possesores:

• I klasa - unde liberi - wszystkie dzieci oraz dalsi zstępni w linii męskiej. Dziedziczenie według głów i szczepów. Wyjątek - emancypowany syn i jego dzieci - syn nie wykluczał swoich dzieci od spadku - nuova clausula Iuliani - ½ otrzymywał emancypowany syn, ½ jego dzieci.

• collatio bonorum - zaliczenie na dział spadkowy - emancypowany syn mógł ubiegać się o spadek, jeśli dokonał collatio bonorum. Przyrzeczenie emancypowanego syna (w formie stypulacji cautio de cenferendis bonis), ze podzieli się „czystym” swoim majątkiem z resztą dziedziców, która była alieni iuris. Podobne rozwiązanie w przypadku córki, która otrzymała posag - collatio dotis, oraz dziedzica, która za życia testatora otrzymała darowiznę - collatio donationis.

• II klasa - unde legitimi - krewni agnacyjni - dziedziczenie według ius civile.

• III klasa - unde cognati - wszyscy krewni kognacyjni (w linii męskiej jak i żeńskiej) do 6 stopnia pokrewieństwa - 7 jeśli były to wnuki rodzeństwa. Krewni bliżsi wykluczali dalszych, spadek dzielono według głów.

• IV klasa - unde vir et uxor - małżonkowie.

• dziedziczenie to dochodziło do skutku jeśli uprawniony zgłosił się do pretora.

• nie istniała zasada jednorazowego powołania - pretor proponował spadek kolejnym krewnym (successio ordinum et graduum), jeśli spadkobiercy z poprzedniej klasy nie złożyli w odpowiednim terminie wniosku o przyznanie bonorum possesio. Terminy - 100 dni, a dla rodziców i dzieci - 1 rok.

Zmiany w dziedziczeniu beztestamentowym w okresie pryncypatu

• ius trium liberorum - matka dziedziczyła po swoich dzieciach, jeśli nie wyprzedzały jej dzieci, ojciec lub bracia zmarłego (II klasa). Postanowienie cesarza Klaudiusza, potwierdzone w sc. Tertullianum (za Hadriana). Justynian przyznał ten przywilej każdej matce, a nie tylko mającej ius trium liberorum.

• Sc. Orfitianum z 178 r p.n.e. - wszystkie dzieci (również nieślubne) dziedziczą po matce przed wszystkimi krewnymi agnacyjnymi. Wnuki nie są powoływane.

Dziedziczenie według Nowel justyniańskich

• całkowite zniesienie pokrewieństwa agnacyjnego na rzecz kognacyjnego.

• I klasa - dzieci - liberi legitimi, a zamiast nieżyjących zstępnych ich dzieci. Jeśli nie było żadnych dzieci, wtedy 1/6 spadku po ojcu dostawały dzieci - liberi naturales, ale zrodzone z konkubinatu. Dziedziczyli według stripes.

• II klasa - wstępni i rodzeństwo zmarłego (in capita), oraz dzieci po zmarłych braciach i siostrach. Żyjący rodzice wykluczali dziadków, a w razie ich śmierci spadek dzielono in lineas - ½ dla wstępnych ojca, ½ wstępni matki.

• III klasa - rodzeństwo rodzone i przyrodnie - rodzone wykluczało przyrodnie. Rodzeństwo przyrodnie (i ich dzieci, ale nie wnukowie) dziedziczyło według głów i szczepów.

• IV klasa - krewni kognacyjni bez ograniczenia stopnia. Krewni bliżsi wykluczali dalszych.

• małżonkowie nadal dziedziczyli po sobie według dziedziczenia pretorskiego. Żona dziedziczyła po mężu dopiero, jeśli nie było żadnych krewnych kognacyjnych. Justynian (nowela 53 z 537 r. n.e.) przyznał ubogiej wdowie prawo do ¼ części spadku po mężu (kwarta ubogiej wdowy). Ale jeśli po ojcu dziedziczyło więcej niż troje dzieci, matka dziedziczyła na równi z nimi. Prawo to nie oznaczało powołania żony do spadku po mężu.

• Nowela 115 z 542 r n.e. - zakaz dla wstępnych pomijania lub wydziedziczania zstępnych bez zachowku. Można było tego dokonać w 14 przypadkach niewdzięczności. Dzieci też nie mogły wydziedziczać rodziców, jeśli nie zaszedł jeden z 8 przypadków.

IV. NABYCIE SPADKU I JEGO SKUTKI

Nabycie spadku

• heredes necessarii - liberi in potestate (mogli nie przyjąć spadku jeśli w testamencie zostali ustanowieniu ze słowami “si volet”) oraz niewolnik ustanowiony dziedzicem (servus cum libertate institutus)

• heredes voluntarii - heredes extranei → mogli złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku - repudiatio ereditatis.

3 sposoby nabycia spadku (Gaius):

1. cretio - najstarsze, formalne oświadczenie o przyjęciu spadku. Później konieczne tylko, jeśli życzył sobie tego testator → formułka ustanowienia dziedzica była heredis institutio cum cretione.

2. pro herede gestio - działanie za spadkobiercę

3. nuda voluntate - jakiekolwiek, nieformalne oświadczenie o przyjęciu spadku. Pretor mógł wyznaczyć określony termin (spatium deliberandi) w ciągu, którego spadkobierca powinien wyrazić wolę przyjęcia spadku.

• spadek musiała przyjąć osoba powołana. Trasmisio delationis zgodnie z zasadą hereditias delata et nondum adquisitia non transmittitur ad heres nie miała zastosowania, ale były wyjątki:

• transsmissio ex capite in integrum restutionis - pretor udzielał zgodny na przyjęcie spadku przez spadkobierców w wyjątkowych sytuacjach, szczególnie jeśli zmarły uprawniony wyjechał z Rzymu w sprawach państwowych.

• transsmissio Teodosiana - w razie śmierci spadkobiercy będącego zstępnym spadkodawcy, prawo do spadku przechodziło na jego dzieci.

• transsmissio Justiniana - jeśli spadkobierca wiedział o spadku, to do końca roku od kiedy się dowiedział, jego spadkobiercy mogli przyjąć spadek. Jeśli nie wiedział, rok biegł od jego śmierci.

• beztestamentowy heredes extraneus mógł jeszcze przed przyjęciem spadku odstąpić przed pretorem powołanie do spadku (in iure cessio hereditatis).

• każdy spadkobierca mógł sprzedać spadek - venditio hereditatis- sukcesja syngularna.

• caduca - jeśli spadku nie mógł nikt nabyć ze względu na incapacitas, to przypadał on aerarium, a później fiskusowi. Potem termin ten objął również bona vacantia (spadek nieobjęty) i bona ereptoria (spadek odebrany osobie niegodnej).

Sytuacja prawna spadkobiercy

• beneficium abstinendi - pod koniec republiki pretor w swoim edykcie zapowiedział, że jeśli heredes necessarii nie zaczęli się jeszcze zajmować spadkiem, mogą prosić o dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku. Przysługiwało tylko sui heredes.

• niewolnikowi pretor udzielał separatio bonorum - możliwość oddzielenia własnego majątku od spadku.

• beneficium separationis bonorum - w interesie wierzycieli spadkowych, w sytuacji gdy dziedzic był zadłużony. W okresie justyniańskim otrzymali to również wierzyciele dziedzica.

• jeśli spadkobiercą był minor do 25 lat i przyjął zadłużony spadek, mógł prosić pretora o restitutio in integrum - Lex Laetoria.

• Jeśli spadkobiercą był żołnierz za czasów cesarza Gordiana, odpowiadał za długi spadkowe tylko do wysokości spadku.

• beneficium inventarii - za Justyniana dziedzic mógł sporządzić inwentarz rzeczy spadkowych. Odpowiadał wtedy do wysokości zinwentaryzowanego majątku spadkowego.

Wielość dziedziców (coheredes)

• ius accrescendi - prawo przyrostu. Nie można go było wykluczyć. Obowiązywało w dziedziczeniu testamentowym i beztestamentowym.

• testator mógł wyznaczyć nierówne udziały, ale tylko w częściach ułamkowych, idealnych (pro indivisio).

• każdy z coheredes stawał się współwłaścicielem rzeczy spadkowych i mógł dowolnie rozporządzać swoją częścią.

• często kontynuowano jedność majątku spadkowego - consorcium ercto non cito.

• współwłasność można było podzielić umownie lub sądowo - actio familie erciscundae.

Ochrona spadkobiercy

• Hereditas petitio - służyła o odzyskanie całego majątku spadkowego przez heres. Actio in rem, skuteczne erga omnes.

• okres procesu legislacyjnego - legis actio sacramento in rem - przeciwko temu, kto rościł sobie prawo do spadku (possesor pro herede)

• okres procesu formułkowego - hereditas petitio - również przeciwko temu, kto kwestionował uprawnienia powoda (possessor pro possessore).

• sc Iuventianum z 129 r n.e. - vindicaio caducorum - rozszerzano na hereditas petitio - zakres odpowiedzialności pozwanego zależał od dobrej lub złej wiary posiadacza, który sprzedał rzecz spadkową. Zła wiara - tak jakby nadal posiadał, dobra - tylko do ceny lub aktualnego wzbogacenia..

• dla dziedzica prawa pretorskiego - interdictum quorum bonorum.

• dyskusyjne - czy przyznanie dziedzicowi pretorskiemu hereditas petitio possessoria (utilis) z zastosowaniem fikcji si heres esset nastąpiło już w okresie klasycznym, czy dopiero za Justyniana. Skarga ta była potrzebna, gdyż interdykt odnosił się tylko do rzeczy materialnych, a nie do praw.

Paremie:

conceptus pro iam nato habentur - poczęty uważany jest za żywego

nemo pro parte testatus pro parte in terstatus decedere potest - nikt nie może pozostawić spadku częściowo na podstawie testamentu, a częściowo z ustawy.

sui heredes aut instituendi aut exheredandi sunt - spadkobierców domowych należy albo powołać albo wydziedziczyć.

hereditias delata et nondum adquisitia non transmittitur ad heres - prawo do spadku zaoferowanego, ale jeszcze nie przyjętego nie przechodzi na spadkobierców.

heredes institutio caput et fundamentum totius testamenti - ustanowienie dziedzica stanowi podstawę i fundament całego testamentu.

RODZINA

W prawie rzymskim zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Naczelnik domu - pater familias to z reguły głowa rodu - pater gentis. Termin familia obejmował wszystkie wolne osoby powiązane ze sobą więzami prawnymi albo przynależny do tych osób majątek wraz z niewolnikami. W węższym znaczeniu pod tą nazwa rozumiano niewolników (famuli).

Osoby znajdujące się pod jego władzą dzieliły to samo stanowisko społeczne, polityczne, korzystały z jego opieki, a po śmierci dziedziczyły jego majątek.

PRAWO MAŁŻEŃSKIE

Zaręczyny (sponsalia)

• W prawie archaicznym zaręczyny zawierane były w formie uroczystego kontraktu słownego (sponsio) przez ojców narzeczonych, albo ich samych, jeśli oboje byli sui iuris. Było to przyrzeczenia oddania przyszłej żony pod władzę przyszłego męża, a w przypadku nie dotrzymania przyrzeczenia można było domagać się kary pieniężnej.

• Pod koniec republiki i w okresie pryncypatu zaręczyny zawierano za pomocą nieformalnego porozumienia (nudus consensus), a ich zerwanie nie pociągało żadnych konsekwencji, a wszelkie zastrzeżenia kary umownej były bezskuteczne.

• W okresie prawa poklasycznego wprowadzono tzw. zadatek zaręczynowy (arrha sponalicia). W przypadku bezpodstawnego zerwania zaręczyn przez narzeczonego tracił on zadatek, a jeśli zerwania zaręczyn dokonała narzeczona musiała zwrócić początkowo poczwórną, potem podwójną wartość zadatku.

• Zaręczyny rodziły między jednym z narzeczonych a krewnymi drugiego stosunek quasiadfinitas (zbliżony do powinowactwa).

Iustum matrimonium (iustae ac legitimae nuptiae)

→ Definicje małżeństwa

• Małżeństwo to związek mężczyzny i kobiety stanowiący wspólnotę całego życia zarówno według prawa boskiego, jak i ludzkiego. (Modestyn). Podobną definicję jako nierozłączne życie mężczyzny i kobiety podaje Justynian.

• Prawo nie definiowało małżeństwa. Prawo określało wymogi, jakim musiało odpowiadać małżeństwo zwane iustum matrimonium, a to po to, by ustalić czy zachodzą skutki prawne, jakie prawo łączyło z określonym pożyciem mężczyzny i kobiety, tj. wzajemne uprawnienia małżonków, uprawnienia ojca w stosunku do dzieci.

→ Zawarcie małżeństwa

• Prawo nie regulowało sposobu zawarcia małżeństwa. Istotnym dla istnienia małżeństwa i jego zawarcia było affectio maritalis, czyli zgodna i trwała wola pozostawania w związku małżeńskim. Zgoda ta musiała trwać przez cały czas małżeństwa. A w przypadku osób alieni iuris musiała być również zgoda ich pater familias.

• Wszystkie inne czynności, jak wprowadzenie żony do domu męża (deductio in domum mariti) były jedynie czynnościami towarzyszącymi i stanowiły dowód zawarcia małżeństwa.

→ Wymogi iustum matrimonium

Wyliczenie przesłanek, które powinny być spełnione by dany związek był ważny według ius civile znajduje się w poklasycznym dziele Tituli ex corpore Ulpiani: Rzymianie określali te wymogi od strony pozytywnej, czyli to, co powinno być spełnione, a nie, co nie może być spełnione.

• affectio maritalis - zgodne oświadczenie woli nupturientów, w postaci trwałej woli pozostawania w związku małżeńskim.

• zgoda pater familias - choć jeśli ojciec narzeczonego nie wyrażał zgody bez uzasadnionej przyczyny można było uzyskać jego zgodę w postępowaniu extra ordinem).

• dojrzałość fizyczna nupturientów - 14 lat dla chłopca, 12 lat dla dziewczynki.

• conubium - to możność wzięcia żony zgodnie z prawem wraz ze skutkami prawnymi (min. w prawie spadkowym). Conubium est uxoris iure decendae facultas - Ulpian. Conubium mieli obywatele rzymscy lub cudzoziemcy mający ius conubii.

• Brak conubium:

• zachodził między senatorami a wyzwolenicami;

• W okresie Ustawy XII tablic plebejusze nie mieli conubium względem patrycjuszy (zmiana od lex Canuleia w 445 r p.n.e.);

• W prawie klasycznym conubium nie mieli krewni w linii prostej i w linii bocznej do 4 pokolenia (od czasów Klaudiusza do 342 r n.e. możliwe było zawarcie małżeństwa między stryjem a bratanicą). Zakaz dotyczył osób przysposobionych i przysposabiających i ich wstępnych i zstępnych, nawet po ustaniu stosunku.

• Rodzeństwo, z których jedno było przysposobione mogło zawrzeć małżeństwo, jeśli doszło do rozwiązania przysposobienia lub emancypacji jednego.

Dopiero pod wpływem chrześcijaństwa zaczęto formułować zakazy, zwane następnie impedimenta matrimonii, np. zakaz zawierania małżeństw między chrześcijanami a żydami.

→ Rozwiązanie małżeństwa

Prawo rzymskie nie regulowało rozwiązania małżeństwa. Małżeństwo trwało póki było affectio maritalis. Przestawało istnieć, gdy zabrakło woli stron. „Dawno już postanowiono, że małżeństwa są wolne i dlatego uważa się, że umowy wykluczające rozwód nie mają znaczenia i stypulacje ustanawiające kary dla tego, kto dokona rozwodu są nieważne. Potępiano jednak bezpodstawne rozwody, a kobieta mająca jednego męża (univira) cieszyła się szczególnym szacunkiem. Dopiero pod wpływem chrześcijaństwa zaczęto przewidywać kary za rozwód.

Divortium - zgodne porozumienie małżonków co do jego rozwiązania. Repudium - wola jednego z małżonków zerwania małżeństwa. W małżeństwach związanych conventio in manu taką jednostronną wolę mógł wyrazić tylko mąż. Wola ta mogła być wyrażona w dowolny sposób. W okresie poklasycznym wprowadzono obligatoryjnie formę pisemną - poprzez list (libellus repudii).

Małżeństwo rozwiązywało się przez śmierć oraz capitis deminutio maxima lub media (utrata wolności albo obywatelstwa).

Conventio in manum

Wejście żony pod manus męża (lub jego ojca, jeśli mąż był osobą alieni iuris). W najstarszym prawie dominowały małżeństwa z conventio in manum. Pod koniec republiki takie małżeństwa należały do wyjątkowych.

Sposoby conventio in manum:

1. Confarreatio - najbardziej skomplikowana forma, dostępna głównie dla patrycjuszy. W obecności kapłanów Jowisza, najwyższej Westalki i 10 świadków państwo młodzi ofiarowywali chleb orkiszowy Jowiszowi. Forma ta przetrwała najdłużej, gdyż niektóre funkcje kapłańskie mogli pełnić jedynie urodzeni w związkach, w których matka weszła pod manus męża przez confarreatio.

2. Coëmptio - dokonywana za pomocą mancypacji. W obecności 5 świadków i libripensa, za pomocą symbolicznej opłaty maż kupował władzę małżeńską od pater familias lub niej samej, jeśli była osobą sui iuris. Wyszło z użycia w I w. p.n.e.

3. Usus - wejście żony pod manus męża na skutek jednorocznego nieprzerwanego przebywania w jego domu. Zgodnie z Ustawą XII tablic wystarczyłoby żona opuściła dom męża na 3 kolejne noce - usurpatio trinoctii. Wyszło z użycia w I w. p.n.e.

4. Coëmptio fiduciae causa - zawierana w okresie klasycznym dla pozbycia się niewygodnego tutora lub umożliwienia sporządzenia testamentu.

W nowej rodzinie zajmowała miejsce agnacyjnej córki (filie loco), będąc w stosunku do swych dzieci agnacyjną siostrą (sororis loco). Jeśli nie wchodziła pod manus męża, pozostawała do swych dzieci tylko kognatką.

Po rozwiązaniu małżeństwa mąż uwalniał żonę poprzez diffarreatio (przeciwne do confarreatio) bądź przez remancipatio (przeciwne do coëmptio lub usus)

Stosunki osobiste i majątkowe miedzy małżonkami

→ Stosunki osobiste

• Obowiązek wzajemnego szacunku (reverentia) → nawet po ustaniu małżeństwa małżonkowie nie mogli wnosić przeciw sobie skarg infamujących.

• Żona zyskiwała miano - mater familias, dzieliła status społeczny męża (honor matrimonii).

• Powinna mieszkać z nim i wychowywać dzieci zgodnie z jego wskazówkami.

• Gdy żona była pod manus męża, on sprawował nad nią sądownictwo (iudicum domesticum) - krewni z obu rodzin.

• W przypadku przetrzymywania żony przez osobę trzecią mógł żądać jej wydania za pomocą rei vindicatio (od Dioklecjana za pomocą - interdictum de uxoris exhibendis vel ducendis).

→ Stosunki majątkowe

• jeśli przechodziła z pod władzy ojca pod władzę męża zrywała wszystkie więzy z dotychczasową rodziną i dziedziczyła w nowej.

• jeśli wchodziła pod władzę męża, a wcześniej była osoba sui iuris, to mąż nabywał cały jej majątek (specyficzny rodzaj sukcesji uniwersalnej). Traciła podmiotowość prawną.

• jeśli nie wchodziła pod manus męża, to po śmierci swego pater familias stawała się sui iuris i dziedziczyła po ojcu. Mąż nie miał żadnych praw do tego majątku. Żona mogła mu powierzyć nad nim zarząd, ale mogła wyznaczyć inną osobę.

→ Posag (dos)

• Moralny obowiązek ojca.

• Dos profectica - posag ustanowiony przez ojca lub dziadka, po rozwodzie lub śmierci żony wracał do jej ojca.

• Dos adventica - posag ustanowiony przez żonę (jeśli była sui iuris) lub inną osobę (np. dłużnik kobiety). Po śmierci żony zostawał u męża, chyba że był dos receptica..

• Formy ustanowienia posagu: dotis datio (przeniesienie własności rzeczy posagowych); dotis dictio (jednostronne przyrzeczenie posagu); dotis promisio (przyrzeczenie posagu w formie stypulacji); pollicitatio dotis lub pactum dotale (nieformalna umowa (w okresie poklasycznym), a dla większego majątku wymagano wpisu do publicznego rejestru)

• Mąż stawał się właścicielem rzeczy i mógł nimi dowolnie dysponować (ograniczono jedynie alienację gruntów - za Augusta - leżących w Italii, w prawie justyniańskim - wszystkich gruntów).

• Pożytki z posagu zebrane przed zawarciem małżeństwa wchodzą w posag, podczas małżeństwa stają się własnością męża.

• Ryzyko przypadkowej utraty rzeczy posagowych spoczywało na żonie/osobie ustanawiającej posag chyba, że były to rzeczy zamienne lub oszacowane.

• Początkowo zwrot posagu był jedynie moralnym obowiązkiem. Dopiero w III w p.n.e. zaczęto zobowiązywać męża do zwrotu posagu (dos recepticia). Na tej podstawie pretor udzielał skargi - actio ex stipulatu..

• już od II w. p.n.e. pretor udzielał skargi - actio rei uxoriae, nie zależnie od istnienia stypulacji. Była to skarga dobrej wiary. Mąż mógł zwracać rzeczy zamienne w 3 rocznych ratach, a niezamienne natychmiast. W razie śmierci męża, żona mogła żądać zwrotu posagu od spadkobierców męża. W razie śmierci żony będącej sui iuris, powództwo przechodzi na spadkobierców tylko, jeśli mąż zwlekał z wypłatą posagu.

• Mąż miał ius retentionis części rzeczy posagowych - w razie śmierci żony - po 1/5 na każde dziecko; w razie rozwodu - 1/6 na każde dziecko, 1/8 lub 1/6 za nieobyczajność żony, nakłady na majątek żony, rzeczy zabrane przez żonę z majątku męża i darowizny małżonków.

• W konstytucji z 530 r n.e. Justynianin wprowadził actio ex stipulatu, którą można było wnosić z mocy prawa, a nie tylko w wyniku zawartej stypulacji.

→ Donatio ante nuptias

• Zakaz darowizn między małżonkami. Ulpian „Zwyczajowo przyjęło się, by darowizny między mężem a żoną były nieważne. To zaś przyjęło się, dlatego, by z wzajemnej miłości nie ogołacali się nieumiarkowanymi darowiznami.”

• W okresie poklasycznym wytworzył się zwyczaj czynienia darowizn przed zawarciem małżeństwa (donatio ante nuptias) → faktycznie pozostawała u męża i w przypadku śmierci męża lub zawinionego przez niego rozwodu żona mogła domagać się jej wydania. Jeśli umarła żona, lub rozwód był z jej winy wtedy darowiznę zatrzymywał mąż. Gdy pozostawały dzieci, donatio przypadała im, a maż miał jedynie ususfructus darowizny.

• W prawie justyniańskim można było ustanowić darowiznę po zawarciu małżeństwa - donatio propter nuptias.

Konkubinat (concubinatus)

• to faktyczne, stałe pożycie mężczyzny z kobietą, którzy nie mieli względem siebie conubium lub między którymi nie było affectio maritalis.

• np. związki urzędników prowincjonalnych z kobietami z danej prowincji, związki żołnierzy.

• Zalety konkubinatu:

• dzieci z takiego związku nie wchodziły pod patria potestas ojca → plus i minus;

• możność czynienia darowizn;

• możność zerwania związku bez żadnych ujemnych skutków prawnych;

• pozostawanie w konkubinacie zwalniało z odpowiedzialności za adulterium.

• początkowo konkubinat nie był związkiem monogamicznym. Dopiero konstytucje cesarzy chrześcijańskich zmieniły to. Za Justyniana konkubinat uważany był za niższą formę małżeństwa.

• Za Justyniana konkubinat uważany był za niższą formę małżeństwa.

• Contubernium - związek, w którym choć jedno z partnerów było niewolnikiem.

PATRIA POTESTAS

Wejście pod patria potestas

• dzieci z iustum matrimonium, przysposobione, a w okresie poklasycznym także legitymowane.

• dzieci pozamałżeńskie (liberi naturales, spurii, vulgo quaesiti) nabywały status liberatatis i civitas taki jak miała ich matka.

• wyjątki - lex Minica - ustawa z czasu bezpośrednio przed wojną ze sprzymierzeńcami (91-89 r p.n.e.) przyznająca niższy status dziecku urodzonemu z rodziców o różnym status civitas. Obywatelstwo rzymskie samej matki nie przechodziło na dziecko.

• favor libertatis - zasada wykształcona w okresie cesarstwa.

• pozamałżeńskie dziecko Rzymianki z chwilą urodzenia stawało się osobą sui iuris. Nie było spokrewnione z ojcem ani agnacyjnie ani kognicyjnie. Było jedynie kognatem matki i jej krewnych.

• Dziecko zrodzone z iustum mamtrimonium (decydowała chwila poczęcia) wchodziło pod patria potestas ojca (lub dziadka/pradziadka) i nabywało prawa w jego rodzinie.

→ Urodzenie z iustum matrimonium

• kwestia sporna - czy wystarczało samo uznanie dziecka przez ojca (tollere liberum).

• W praktyce do ustalenia czy dziecko urodziło się z iustum matrimonium stosowano dwa domniemania.

• określenie minimalnego (182 dni po zawarciu małżeństwa) i maksymalnego okresu ciąży (300 dni po rozwiązaniu małżeństwa);

• ojcem dziecka - mąż matki;

→ Przysposobienie: adoptio i adrogatio

Adoptio - przysposobienie alieni iuris, za pomocą mancipatio i in iure cessio. W przypadku oddania syna, ojciec musiał go najpierw trzy razy sprzedać, a następnie adoptujący w pozornym procesie windykacyjnym oświadczał przed pretorem, iż ma nad tym dzieckiem patria potestas, a rodzony ojciec nie zaprzeczał.

Adrogatio - przysposobienie osoby sui iuris, która stawała się alieni iuris, a jej majątek wchodził do rodziny adrogującego. Odbywała się przy współudziale zgromadzenia ludowego (comitia curiata). Najpierw kolegium pontyfików sprawdzało, czy adrogatio spełnia określone wymogi. Od I w p.n.e. adrogujący składał przysięgę (iusiurandum), iż jego zamiary są słuszne i uczciwe, a następnie pytał (rogare) czy zgromadzenie zgadza się, by miał nad adrogowanym taką władze jak nad synem.

• początkowo można było adrogować jedynie dojrzałych mężczyzn. Od początku pryncypatu - wyjątkowo osoby niedojrzałe, a od Dioklecjana - kobiety.

• odbywała się w tej formie do końca III w. n.e., jedynie rolę comitia curiata przejęło 30 liktorów,

• na prowincji nie można było dokonać adrogatio (brak comitia curiata i liktorów) - za Dioklecjana adrogatio per rescriptum principis - w końcu postanowił, że tylko ta forma jest dopuszczalna przy adrogatio. Przetrwało do czasów Justyniana.

Za Justyniana utrzymał się podział na adoptio i adrogatio, ale adoptio została zreformowana.

• adoptio plena - gdy adoptującym był krewny wstępny, wtedy adoptowany wchodził pod władzę nowego pater familias.

• adoptio minus plena - gdy adoptującym była osoba obca, wtedy adoptowany nie wchodził pod władzę nowego pater familias, otrzymując jednak możliwość beztestamentowego dziedziczenia po adoptującym.

• obu rodzajom nadał nową formę - złożenie do protokołu przed urzędnikiem (iudex) oświadczenia woli adoptującego i oddającego do adopcji, w obecności adoptowanego, który musiał wyrazić zgodę, jeśli był dojrzały.

• dopuścił możliwość adopcji dzieci przez kobietę, której dzieci zmarły.

→ Legitimatio

• wykształcone w okresie dominatu,

• przysposobienie dzieci zrodzonych z konkubinatu poprzez:

• zawarcie małżeństwa przez konkubentów (legitimatio per subsequens matrimonium);

• reskrypt cesarski wydany na wniosek naturalnego ojca (legitimatio per rescriptum principis).

• dziecko legitymowane uzyskiwało pozycję dziecka zrodzonego z iustum matrimonium.

Uprawnienia i obowiązki wynikające z patria potestas

• Patria potestas była instytucją ius civile. Granice jej określało sformułowanie ius vitae ac necis.

• Zabicie dziecka

• już prawie archaicznym ograniczane było to uprawnienie ojca (ustawa XII tablic):

• ojciec musiał wychować wszystkich synów i pierworodną córkę;

• zakaz zabicia dziecka przed osiągnięciem przez nie 3 roku życia.

• możność zabicia kalekiego noworodka;

• nakaz ukarania dziecka za popełnione przestępstwo - śledztwo i wyrok przed iudicum domesticum. W okresie republiki ojciec miał obowiązek ukarania dziecka-przestępcy, a jeśli tego nie uczynił sam podlegał notom cenzorskim.

• Za pryncypatu ograniczono to uprawnienie. Wyliczono przypadki, w których ojciec mógł ukarać dzieci śmiercią. Karanie za zbrodnie o charakterze politycznym wyszło spod kompetencji ojca.

• Oficjalnie zniesiono w kodeksie teodozjańskim (438 r n.e.) → zabicie dziecka stanowiło kwalifikowana formę zabójstwa i było karane specjalna karą (wąż, małpa, kogut i pies).

• Porzucenie i sprzedanie dziecka.

• Ustawa XII tablic - przepis o trzykrotnej sprzedaży syna.

• fiducjarna sprzedaż dzieci, w celu uzyskania skutków emancipatio i adoptio.

• porzucenie dziecka było ograniczane i karane w okresie poklasycznym.

• Obowiązki pater familias:

• zapewnienie utrzymania i wychowania zgodnego z dobrymi obyczajami, a od pryncypatu zgodnego z pochodzeniem i stanem majątkowym.

• pod koniec republiki wykształciło się pojęcie pietas - oparte na miłości wzajemnej między ojcem a dziećmi poczucie obowiązku do służenia sobie nawzajem.

• dzieci będące pod patria potestas dziedziczyły po ojcu.

Wyjście spod patria potestas

• Patria potestas trwała aż do śmierci ojca.

• wychodzili z niej synowie, gdy obejmowali najwyższe urzędy kapłańskie, a córki, gdy stawały się westalkami.

• ojciec tracił patria potestas gdy tracił obywatelstwo lub został skazany na roboty w kopalni.

• gdy ojciec popadł w niewolę, sytuacja dzieci była w zawieszeniu.

• emancipatio - syna trzykrotnie należało sprzedać, a potem dokonać in iure cessio by przeszedł pod władzę innej osoby, która sprzedawała go ojcu, który wyzwalając syna (manumissio) uzyskiwał nad nim prawo patronatu. Córki i wnuki wystarczyło raz sprzedać.

• w okresie poklasycznym - emancypacja poprzez reskrypt cesarski, a od Justyniana przez oświadczenie woli przed sądem.

Sytuacja prawna osób będących pod patria potestas

• Z końcem republiki zobowiązania kontraktowe filius familias (tylko mężczyzn) były traktowane jako zobowiązania cywilne, z których można było wytoczyć skargę i uzyskać wyrok, ale nie można było prowadzić egzekucji ani osobistej ani majątkowej.

• senatus consultum Macedonianum - zakaz udzielania pożyczek synom, którzy nawet po staniu się sui iuris mieli exceptio senatus consultum Macedoniani.

• odpowiedzialność za kontrakty i delikty analogicznie jak w przypadku niewolników.

• ograniczona zdolność prawna - za Augusta - peculium castrense (peculium obozowe) - rzeczy uzyskane w związku ze służbą wojskową. Majątkiem tym mógł syn swobodnie dysponować i testować, a ustawowo dziedziczył po nim ojciec.

• peculium quasi castrense - majątek jaki otrzymywał syn w związku z pełnieniem różnych godności państwowych.

• za Konstantyna Wielkiego - to co syn odziedziczył po matce (bona materna) stawało się jego własnością, a ojciec miał tylko ususfructus. Następnie rozciągnięte na majątek uzyskany w drodze darowizn i spadków od wstępnych matki.

• Za Justyniana jedynie peculium profecticium (to co syn dostał od ojca) było własnością ojca, a reszta majątku (peculim adventicium) należała do syna.

OPIEKA (TUTELA) I KURATELA

Powołanie opiekuna

• tutela testamentaria - powołanie w testamencie w ściśle określonych, imperatywnych słowach („Dzieciom moim daję opiekuna Lucjusza”);

• tutela legitima - z mocy ustawy XII tablic opiekę sprawowali najbliżsi krewni;

• cesarz Klaudiusz zniósł ustawową opiekę agnatów nad kobietami lex Claudia (44-49 r p.n.e.);

• początkowo tylko mężczyźni, od prawa poklasycznego również kognaci i kobiety (matka lub babka)

• nie można ich było odwołać, ale można było ustanowić drugiego.

• tutela dativa - tutela sądowa następowała, jeśli nie było ani tutela testamentaria ani żadnych krewnych, pretor wyznaczał tutora.

• na mocy lex Atilia (210 r p.n.e.) czynił to praetor urbanus - tutor Atilianus, a na mocy lex Iulia et Titia (31 r p.n.e.) czynił to na prowincjach namiestnik.

• w końcu ustanowiono do tego specjalny urząd - praetor tutelaris.

• Opieka nad podopiecznym i jego majątkiem przez osobę prywatną, nieodpłatna.

• Była przymusowa, a tutor składał gwarancję w formie stypulacji o zachowanie majątku podopiecznego w nie pogorszonym stanie (cautio rem pupilli salvam fore). Cautio tej nie musiał składać tutor testamentowy.

Tutela impuberum

• interpositio auctoritatis tutoris - pozwolenie tutora na dokonanie przez pupila czynności rozporządzających lub zobowiązujących.

• Opieka gasła w momencie śmierci lub capitis deminutio tutora lub pupila.

• Tutor powinien rozliczyć się z pupilem po zakończeniu opieki ze swej działalności finansowej;

• Skargi:

• accusatio suspecti tutoris - dotyczyło opiekuna testamentowego. Skarga znana już w ustawie XII tablic. Publiczna skarga karna o charakterze popularnym (każdy mógł ją wnieść). Z biegiem czasu skargę rozszerzono na tutelę ustawową i sądową oraz umożliwiono jej wniesienie z urzędu. Oskarżenie zarzucało fraus (złamanie fides), wynikającą z dolus lub rażącego naruszenia obowiązków tutora. Skarga infamująca

• actio rationibus distrahendis - występująca już w ustawie XII tablic skarga penalna pupila o podwójna wartość rzeczy przewłaszczonych. Pierwotnie dopuszczana tylko w stosunku do ustawowego opiekuna, po zakończeniu jego funkcji. W okresie poklasycznym również w przypadku tuteli testamentowej i sądowej.

• actio tutelae directa - powstała w późnej republice i była wnoszona przez pupila przeciw opiekunowi po ustaniu opieki. Była to skarga dobrej wiary, infamująca. Na podstawie tej skargi tutor był zobowiązany do wydania rachunków, majątku i pokrycia strat. Odpowiadał początkowo za dolus, potem też za culpa, a od Justyniana za culpa in concerto (błąd staranności, jakiej powinno się dochować we własnych sprawach). Opiekunowi przysługiwała actio tutelae contraria w razie poniesienia nakładów.

Tutela mulierum

• niezbędna była w okresie ustawy XII tablic, ze względu na wykluczenie kobiet z udziału w procesie legisakcyjnym. Z biegiem czasu opieka nad kobietami ustawała. Prawdopodobnie za Konstantyna Wielkiego zanikła całkowicie.

• dojrzała kobieta sui iuris potrzebowała opiekuna tylko do procesu i najważniejszych czynności (wyzwolenie niewolnika, testament, mancypacja, zaciągnięcie zobowiązania o wielkiej wadze)

• w II w p.n.e. wprowadzono tutoris optio, czyli możliwość wyboru raz lub wielokrotnie tutora na mocy odpowiedniego sformułowania w testamencie.

• ius trium liberorum - przywilej Augusta znoszący opiekę nad kobietami mającymi trójkę dzieci (wyzwolenica czworo).

• cesarz Klaudiusz zniósł ustawową opiekę agnatów nad kobietami lex Claudia (44-49 r p.n.e.) oraz rozszerzył przywilej trojga dzieci na kobiety które dostarczyły statków służących do przewozu zboża z Egiptu do Rzymu.

• od II w n.e. pretor mógł zmusić tutora do udzielenia zgody na czynność dokonaną przez kobietę. Ze względu na niewielki wpływ opiekunów na działania kobiet, nie mogli być oni pociągani do odpowiedzialności.

• za Gaiusa tutela mulierum wyszła z użycia w stosunku do rzymianek. Miała zastosowanie w stosunku do wyzwolenic.

Kuratela

• ustanawiana w stosunku do sui iuris nie mogących zajmować się majątkiem:

• cura furiosi - kuratela nad osobami chorymi umysłowo;

• cura prodigi - kuratela nad marnotrawcami;

• od okresu ustawy XII tablic pretor (namiestnik) prowadził postępowanie (cognitio) zakończone dekretem o pozbawieniu chorego lub marnotrawcy majątku i o ustanowieniu kuratora.

• Kuratorami z mocy ustawy byli najbliżsi krewni kognacyjni, albo w ich braku wyznaczał ich pretor.

• cura minorum - zaczęto również otaczać opieką osoby dojrzał, ale nie mające jeszcze 25 lat (minores). Na mocy Lex Laetoria z II w p.n.e. minor mógł prosić o ustanowienie kuratora do konkretnych czynności lub do zarządu nad całym majątkiem (od Marka Aureliusza). Skarga z tej ustawy miała charakter karny, popularny i infamujący.

• pretor udzielał ochrony minorom udzielając im exceptio, skargi lub przywrócenia do stanu pierwotnego w czynnościach dokonanych bez kuratora.

• kurator nie udzielał interpositio auctoritatis, a jedynie pozwolenie (consensus). był zastępcą, a minor mógł pociągnąć go do odpowiedzialności za pomocą actio negotiorum gestio.

• pretor mógł ustanowić kuratora również w związku z konkretnymi sprawami:

• curator hereditatis iacens - dla ochrony spadku leżącego;

• curator ventris - dla ochrony dziecka poczętego;

• curator debilium personarum - dla pomocy chorym, starym i ułomnym;

• curator absentis - dla sprawa nieobecnych.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

• Zdolność do czynności prawnych - zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutki prawne.

• Ograniczenia ze względu na:

• Wiek

• infantes - dzieci do 7 roku życia - pozbawione całkowicie zdolności do czynności prawnych;

• imbuperes - osoby powyżej 7 roku życia do 14 chłopcy/12 dziewczynki, mogły dokonywać tylko czynności przysparzających, a do ważności innych czynności potrzebna była zgoda tutora. Ograniczona zdolność do czynności prawnych.

• Negotium claudicans - czynność kulejąca - jeśli dokonana czynność miała podwójny charakter (przysporzenie i uszczuplenie), a tutor nie wyraził zgody skuteczna była tylko w zakresie przysporzenia. Czynność mogła być zatwierdzona (retihabitatio) przez pupila po dojściu do pełnoletniości.

• puberes / minores - mężczyźni powyżej 14 lat mieli pełną zdolność do czynności prawnych, ale ze względu na niedojrzałość dla minores ustanawiano kuratora.

• Stan umysłowy - osoby chore umysłowo (furiosi) pozbawione były całkowicie zdolności do czynności prawnych. W czasie przerw w chorobie odzyskiwały pełna zdolność do czynności prawnych.

• Płeć - kobiety nawet po osiągnięciu pełnoletniości musiały mieć tutora, ale stopniowa ta opieka zanikała. W zasadzie od II w n.e. wolnourodzone rzymianki nie podlegały tuteli.

• Marnotrawstwo - uważano za sytuację podobną do choroby umysłowej. Taka osoba, trwoniąca majątek ( szczególnie rodowy) mogła być uznana przez cenzora za prodigus. Powodowało to, że pretor początkowo całkowicie odbierał, a potem ograniczał zdolność do czynności prawnych.

• Infamia iuris - powstawała na skutek popełnienia czynu haniebnego, lub na skutek wyroku w procesie infamującym. Osoba dotknięta infamią nie mogła być świadkiem w czynnościach uroczystych, nie mogła występować w imieniu innych ani ustanawiać takich zastępców.

• turpitudo (infamia facti) - niesława faktyczna; wynikała z niemoralnego zawodu lub prowadzenia się. Miała wpływ przy spadkobraniu, wyborze opiekuna. Zanikała w razie poprawy zachowania lub zmiany zawodu.

RZYMSKIE SYSTEMATYZACJE PRAWA PRYWATNEGO

Systematyka ustawy XII tablic

Po długich walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa w 451 r. p.n.e. wybrano 10-cio osobowy zespół - decemwirów. W pierwszym roku urzędowania zespołu spisano 10 tablic, a w następnym 2. Ustawa ta zajmowała się przede wszystkim prawem publicznym. Proces wtedy odbywał się w ciągu 1 dnia. Sędzia pisał wyrok ostateczny bez uzasadnienia (proces rzymski toczył się w dwu fazach: in iure i apud iudicem)

• I-III - prawo procesowe;

• IV i częściowo V - wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej, np. zakaz trzykrotnej sprzedaży syna przez ojca;

• V - spadkobranie, dziedziczenie ustawowe, testamentowe, wg pokrewieństwa agnacyjnego;

• VI - stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi;

• VII - prawa sąsiedzkie, np. zakaz zmiany naturalnego spływu wody deszczowej, który mógłby szkodzić sąsiadowi;

• VIII - przestępstwa naruszające interes obywatela;

• IX-X - niektóre normy prawa sakralnego i publicznego;

• XI-XII - normy uzupełniające.

Systematyka edyktowa

Edykty pretorskie - akty te wywodziły się z bieżącej działalności pretora, jako urzędnika przygotowującego post. sądowe. Choć mało przejrzysta systematyka, miała dużą popularność (np. Codex Theodosianus, Digesta i Codex Justyniana).

Edykt składał się z części:

1 - zasady dotyczące zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem

2 i 3 - przedstawiały przypadki udzielenia przez pretora ochrony prawnej

4 - sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych

5 - przypadki udzielenia ochrony w trybie pozaprocesowym.

Systematyka naukowa

→ Systematyka Cycerona

• był zwolennikiem systematyki poprzez podziały prawa na niewielkie kawałki, które ulegałyby kolejnym podziałom aż do elementów łatwych do opisania i zdefiniowania. W swych rozważaniach nawiązywał do filozofii Arystotelesa oraz do zasad retoryki.

→ Systematyka Instytucji Gaiusa

• podstawowy podział na persones, res, actiones i kolejne podziały.

Systematyka pandektowa

• wykształcona w XVIII i XIX w

• oparta na wyodrębnieniu części ogólnej i części szczególnej prawa cywilnego.

ŹRÓDŁA PRAWA

Periodyzacja prawa rzymskiego

Rozwój prawa nie pokrywa się z rozwojem państwa. Od 753 r p.n.e. (tradycyjnie przyjęta data założenia Rzymu) do śmierci Justyniana I (565 r n.e.) państwo rzymskie przybierało różne formy ustrojowe.

Ustrój polityczny

• królestwo - od 753 r. p.n.e. do 509 r. p.n.e.

• republika - od 509 r. p.n.e. do 27 r. p.n.e.

• wczesna - do IV w p.n.e.

• późna - od IV w p.n.e.

• pryncypat - od 27 r. p.n.e. do 283/3 r. n.e. (reformy Dioklecjana)

• dominat - od 283/4 r n.e. do 476 r n.e.

Rozwój prawa

• prawo archaiczne - od 753 r p.n.e. do połowy III w p.n.e. (do pierwszej wojny punickiej w 264 r. p.n.e.)

• prawo przedklasyczne - od 2-giej połowy III w. p.n.e. do końca republiki

• prawo klasyczne - od początków pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana (koniec dynastii Sewerów)

• prawo poklasyczne - od Dioklecjana do 476 r n.e.

• prawo justyniańskie - 527-565 r. n.e.

Źródła prawa w okresie archaicznym

• Zwyczaj (mos, mos maiorum) - z niego wywodziło się wiele ważnych instytucji, np. ius vitae ac necis, zakaz darowizn między małżonkami, zakaz małżeństw między krewnymi itp. Z biegiem czasu zwyczaj przekształcam się w prawo zwyczajowe, które z kolei przejmowane było przez prawo stanowione.

• Leges regiae (ius Papirianum) - ustawy królewskie, zebrane przez najwyższego kapłana Papiriusa. Obecnie uważa się, że jest to prawo spisane w okresie wczesnej republiki o nadanej nazwie zwiększającej ich autorytet.

• Ustawa XII tablic (lex duedecim tabularum) - uchwalona w latach 450-451 p.n.e., wymuszona przez plebejuszy, domagających się spisania prawa. Prawa te zdaniem Liwiusza był „fons omnis publici privatique iuris”). Ustawa nigdy formalnie nieuchylona. Prawo kazuistyczne, formalne, dotyczące tylko obywateli rzymskich.

• Leges i plebiscita - uchwały zgromadzeń ludowych i plebejskich.

• Tryb uchwałodawczy - Z wnioskiem o jej uchwalenie występował urzędnik (pretor, konsul, dyktator), pytając zgromadzonych, czy przyjmują jego projekt (rogatio). Głosowanie było początkowo jawne, później tajne. Przyjęta ustawa wymagała początkowo zatwierdzenia przez senat.

• Tekst ustaw składał się: praescriptio (imię wnioskodawcy, datę i inne uchwalenia); rogatio (właściwa część ustawy); sanctio.

• Leges rogatae - uchwały zgromadzeń ludowych. Leges datae - akty wydawane przez magistraty na mocy upoważnienia zgromadzenia ludowego lub senatu.

• Dwie ustawy dotyczące tej samej materii, gdy się uzupełniały łączono, np. lex Iulia et Papia

• Lex posterior derogat priori

• lex retro non agit - wyrażona w konstytucjach Teodozjusza II i Walentyniana III.

• Lex Hortensia w 287 r p.n.e. zrównała plebiscyty i uchwały. Plebiscyty od tej pory zaczęły odgrywać podstawową rolę.

• Interpretacja ustawy XII tablic i początki rzymskiej jurysprudencji

• początkowo zajmowali się interpretacją pontyfikowie wraz z pontifex maximus, którzy oprócz ceremonii religijnych, zajmowali się układaniem kalendarza, wyznaczaniem dni, w których można dokonywać czynności prawnych, znali formuły legis actiones i zajmowali się rozwiązywaniem sporów.

• stosowano wykładnię rozszerzającą.

• od 304 r p.n.e. gdy pontifex maximus Flavius ogłosił formuły legis actiones i kalendarza prawny prawo stawało się dostępne również dla osób z poza kolegium pontyfików.

• od ok. 250 r pierwszy plebejski pontifex maximus Tiberius Coruncanius zaczął publicznie objaśniać prawo.

Źródła prawa w okresie przedklasycznym

• Edykty urzędników (ius honorarium)

• leges rzadko zajmowały się prawem prywatnym

• wraz z rozwojem i ekspansją państwa tworzono urzędników mających kompetencje do tworzenia prawa. Najważniejsi z nich to pretor miejski (od 367 r p.n.e.), pretor dla peregrynów (od 242 r p.n.e.).

• pretor obejmując urząd ogłaszał swój edykt (edictum pepertuum) i choć teoretycznie nie był związany przepisami edyktu poprzednik, to w praktyce przejmowano przepisy, które się sprawdziły, uzupełniając je i zmieniając w miarę potrzeby.

• od czasu lex Cornelia de edictis (67 r p.n.e.) pretorzy byli związani swoim edyktem

• W odniesieniu do ius civile prawo pretorskie spełniało trzy funkcje:

• adiuvere - wspomagać realizację ius civile, np. ogłaszał sposób objęcia spadku przez heres extraneus.

• supplere - uzupełniać ius civile, np. udzielenie skargi tym stosunkom, które powstały wraz z rozwojem obrotu gospodarczego, a nie były uwzględnione przez ius civile.

• corrigere - poprawiać niesłuszne zdaniem pretora normy ius civile, np. nowy porządek dziedziczenia, exceptio w przypadku dolus i metus.

• Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa

• nie były jeszcze źródłami prawa, to jednak pretorzy i inni urzędnicy, sami nie będąc często prawnikami, opierali się na radach i wskazówkach jurystów

• juryści (zwani później veteres) zajmowali się działalnością praktyczną, którą Cycero określił:

• cavere - układnie formularzy aktów prawnych, np. cautio Muciana, stipulatio Aquiliana.

• agere - udzielanie pomocy stronom w toczącym się procesie, układanie formularzy procesowych.

• respondere - udzielanie porad prawnych tak sędziom, magistraturom jak i osobom prywatnym. Ten rodzaj działalności nabrał z czasem ogromnego znaczenia.

• Sextus Aelius Catus - uważany za twórcę jurysprudencji jako nauki; autor Tripertita - spisane ok. 200 r p.n.e. - składało się z 3 części - tekst ustawy XII tablic, interpretacja ustawy, formuły legis actiones.

• w II w p.n.e. - Manlius Manilius, Marcus Iunius Brutus i Publius Macius Scaevola → dali podstawy prawu cywilnemu

• w I w p.n.e. - pierwsze próby systematyzacji prawa

• pod koniec okresu przedklasycznego - Marcius Quintus Scaevola → autor dzieła Ius civile (pierwsze systematyczne ujęcie ius civile), autor cautio Muciana. Jego uczeń - Aquilius Gallus - twórca actio doli i stipulatio Aquiliana. Servius Sulpicius Rufus - autor pierwszego komentarzu do edyktu, autor licznych responsa.

Źródła prawa w okresie klasycznym

• Zaprzestanie uchwalania leges - w wyniku zmiany formy państwa następuje powoli aż do końca I w n.e.

• Senatus consulta

• jeszcze z czasów archaicznych - organ doradczy króla

• w okresie republiki udzielał auctoritas patrum, ale od 339 r p.n.e. lex Publilia Philonis - senat udzielił z góry zgody na wszystkie uchwały zgromadzeń. Jego własne uchwały były jedynie wskazówkami dla magistratór.

• od początku pryncypatu o jego składzie decydował cesarz, a jego ustawy uzyskały moc prawa obowiązującego (nawet do ok. II w n.e. kwestia dyskusyjna). Choć zrównane z leges, nigdy nie nazwano ich tym mianem.

• początkowo prawo inicjatywy miał każdy senator, ale z czasem cesarz tylko wygłaszał oratio, które w końcu było jedynie tylko wysłuchiwane, bez potrzeby jego głosowania.

• ta forma tworzenia prawa zanikła w II/III w n.e.

• Uporządkowanie edyktów

• coraz rzadziej wprowadzali nowe rozwiązania prawne

• ok. 130 r n.e. - na polecenie cesarza Hadriana najwybitniejszy prawnik tamtych czasów Salvius Iulianus ustalił jednolity tekst edyktu pretora miejskiego, dla peregrynów i edyla kurulnego oraz namiestnika prowincji → zaczęto nazywać go edictum perpetuum / edictum Iulianum / edictum salvianum / edictum Hadrianum.

• Powstawały liczne komentarze do edyktu.

• Konstytucje cesarskie (constitutiones)

• choć czas i zakres obowiązywania konstytucji jest sporny, rzymianie nie wątpili, że mają one moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymał władzę ustawą.

• początkowo konstytucje przybierały formę edyktów (edicta) → skierowane do ogółu, dotyczyły kwestii administracyjnych, czasem prywatnoprawnych; np. constitutio Antoniniana.

• mandaty (mandata) - od Augusta cesarze udzielali pisemnych instrukcji urzędnikom, wiązały one również podległych ich mieszkańców.

• dekrety (decreta) - wyroki wydane w konkretnej sprawie. Choć dotyczyły konkretnych przypadków, na skutek autorytetu cesarzy rozciągano je na inne, analogiczne przypadki.

• reskrypty (rescripta) - pisemna odpowiedź na pytanie prawne urzędnika lub strony procesu. Od III w n.e. zaczęły nabierać ogólnego znaczenia, wypierając opinie jurystów

• Prawotwórcza działalność prawników

1. Ius respondendi

• źródłem prawa od czasu Augusta, który niektórym prawnikom udzielił ius respondendi ex auctoritate principis

• tylko prawnicy osiedli w Rzymie

• opinia takiego prawnika wiązała sędziego, który jedynie sprawdzał, czy stan faktyczny jest zgodny z opisanym

• początkowo moc wiążąca tylko w przypadku danego procesu, ale uwzględniane je również w analogicznych sprawach.

• stopniowo również responsa i questiones - dzieła prawników, nabrały znaczenia prawa powszechnie obowiązującego.

• cesarz Hadrian postanowił, że w razie rozbieżności dwóch prawników sędzia może pójść, za którą strona chce.

• prawnicy udzielali porad prawnych urzędnikom, pomagając w pisaniu ich edyktów, a także wchodzili w skład consilium principis (rady cesarskiej), pisząc projekty dekretów i reskryptów.

• Szkoły prawa i najwybitniejsi juryści

• na początku pryncypatu powstały dwie szkoły.

• Szkoła prokuliańska - założona przez Marcusa Antistiusa Labeo (propagator nowości w prawie, zwolennik republiki), nazwę wzięła od jego następcy - Proculusa

• Szkoła sabiniańska - założona przez Gaiusa Ateiusa Capito (zwolennik władzy cesarskiej), nazwę wzięła od jego następcy - Masuriusa Sabinianusa.

• różnice pomiędzy nimi były niewielkie, niektórzy uważają, że podstawowa różnica polegała na oparciu się przez Prokulianów na filozofii perypatetyckiej, a Sabinianów na stoickiej.

• W II w n.e. wszyscy prawnicy związani byli z cesarze, więc różnice pomiędzy nimi zaczęły zanikać.

• Do najwybitniejszych prawników tego okresu zaliczamy:

• Celsusa → ius est ars boni et aequi

• Salviusa Iulianus → autor edictum Salvianum, nova clausula Iuliani

• Sextus Pomponius → autor min. Enchiridiona - historyczny rys prawodawstwa rzymskiego

• Gaius → autor Instytucji i Res cottidiance

• Aemilius Papinianus - II/III w n.e.; „książę rzymski jurystów”

• Iulianus Paulus - III w n.e.

• Domitius Ulpian - III w n.e.

• Herennius Modestinus

• questiones, responsa, disputiones, epistulae - zbiory kazuistycznych rozwiązań

• intitutiones, regulae - podręczniki prawnicze

• komentarze do ustaw, edyktów, dzieł prawników (np. de fideicomissis)

• digesta - dzieła systematycznie ujmujące prawo

• Instytucje Gaiusa

• zachowały się na palimpseście

• składają się z 4 ksiąg - I - prawo dotyczące osób; II i III - prawo dotyczące rzeczy; IV - prawo dotyczące powództw.

Źródła prawa w okresie poklasycznym

• Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich

• cesarz wydawał konstytucje jako leges generales (zastąpiło edykty) i reskrypty → konstytucje zaczęto nazywać leges.

• Początkowo konstytucje wydawane były w imieniu obu współwładców, ale od 429 r n.e. wymagały zatwierdzenia w drugiej części imperium

• konstytucje dostępne tylko w Rzymie i Konstantynopolu → od III w n.e. powstały 2 prywatne zbiory konstytucji - kodeksy.

• Codex Gregorianus - z 293 r n.e.; zbiór konstytucji od cesarza Hadriana do 293 roku

• Codex Hermogenianus - z 295 r n.e.; uzupełniał Codex Gregorianus.

• oba stworzone za Dioklecjana, przez bliżej nieokreślonych urzędników.

• Codex theodosianus z 438 r n.e. - zawierał konstytucje od 312 r n.e.. Powstał z inicjatywy cesarza Theodozjusza II i był zbiorem oficjalnym. Dotyczył tylko prawa publicznego. Dzielił się na 16 ksiąg, te zaś na tytuły z ułożonymi chronologicznie ustawami. We wschodniej części obowiązywał od 1.01.439 r n.e., a w zachodniej przyjęty przez Walentyniana II.

• konstytucje z okresu 438 - 468 r n.e. - Novellae Posttheodosianae.

• Próby uporządkowania ius

• w tym okresie często nie zwracano uwagi, czy opinia wyszła spod pióra jurysty z ius respondedni czy nie.

• tzw. ustawy o cytowaniu - wskazówki dla sędziego jak postępować w przypadku sprzecznych opinii.

• Konstytucja raweńska - Teodozjusza II z 426 r - moc obowiązującą mają pisma Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna. W przypadku różnic, decydowało zdanie większości, a przy równej liczbie „głosów” - zdanie Paulusa. Jeśli Paulus się nie wypowiedział, sędzia mógł sam wybrać opinię.

• po włączeniu konstytucji raweńskiej do Kodeksu dodano klauzule, że można powoływać się na jurystów, na których powoływała się tamta piątka, co wprowadziło ponownie zamęt.

• Upadek rzymskiej jurysprudencji i kultury prawnej

• prawnicy pracowali dla cesarza, zawsze w jego cieniu, przytłoczeniu wielkimi osiągnięciami jurystów klasycznych, jedynie przetwarzali i dostosowywali prace poprzedników.

• Pauli Sententiae - zbiór zasad prawnych spisany przez anonimowego prawnika, opatrzony imieniem Paulusa. koniec III w n.e.

• Tituli ex corpore Ulpiani - spisane przez anonimowego prawnika, opatrzony imieniem Ulpiana. początek IV w n.e.

• nastąpiła wulgaryzacja prawa - kryzys ekonomiczny, powrót do gospodarki naturalnej, niejednokrotnie cesarze nierozumiejący instytucji klasycznych, wpływy hellenistyczne i orientalistyczne, stosowanie prawa lokalnego (vulgaris - lokalne)

• Wulgaryzacja głównie w zachodnim cesarstwie. We wschodnim działały szkoły prawa w Bejrucie i Konstantynopolu, rozwijające idee klasyczne.

• Przedjustyniańskie próby kodyfikacji leges i ius

• próby sporządzenia zbiorów zawierające stare ius i nowe leges.

• tzw. Fragmenta Vaticana

• tzw. Collatio legum Mosaicarum et Romanarum

• tzw. Leges Saeculares

• tzw. Constitutio veteris cuiusdam iurisconsulti

• tzw. Scholia Sinaitica

• po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego germańscy władcy wydawali urzędowe zbiory praw dla ludności rzymskiej

• Lex Romana Visigothorum / Brewiarium Alarici

• Edictum Theodorici

• Lex Romana Burgandionum

Źródła prawa justyniańskiego

• 527 r n.e. - Justynian I obejmuje rządy; chciał zjednoczyć Cesarstwo.

• 528 r n.e. - powołuje komisję do zebrania konstytucji cesarskich - codex vetus - wiele sprzeczności

• 530 r n.e. - powołuje nowe komisje (na czele Trybonian - minister sprawiedliwości)

• 533 r n.e. - stworzyli Digesta (Pandectae), Instytucje

• 534 r n.e. - stworzyli Codex

• Digesta - wybór pism prawników, głównie dotyczą prawa prywatnego

• Justynian wprowadził zakaz komentowania prawa, kazał spalić wszystkie zakazane prace → w praktyce nie stosowano.

• Institutiones - podręcznik do nauki prawa, wzorowany na instytucjach Gaiusa. Opracowany przez Tryboniana i profesorów prawa. Księgi podzielone na tytuły, a w średniowieczu podzielone na paragrafy.

• Codex - zawiera konstytucje od cesarza Hadriana po konstytucje Justyniana. 12 ksiąg podzielonych tematycznie na tytuły, które zawierają konstytucje podzielone na tytuły.

• Cesarz upoważnił komisję do dokonywania zmian → interpolacje / emblemata Triboniani

• Novellae - nowe konstytucje wydane po kodyfikacji

• prywatne zbiory nowel justyniańskich, np. Epithome Iuliani.

• ustawodawstwo Juliana obowiązywało we wschodnim cesarstwo do jego upadku (1435 r.), choć w zachodniej części popadło w zapomnienie.

• glosatorzy w XI w „odkryli” je - do kodeksu, digestów i instytucji oraz nowel dodali konstytucje cesarzy niemieckich Fryderyka I i II → Corpus Iuris Civilis.

Rozwój Państwa	Rozwój Prawa	Zwyczaj	Ustawa	Plebiscyt	Senatus Consulta	Prawo Pretorskie	Responsa Prudentium	Konstytucje Cesarskie
Królestwo	archaiczne	X	X	X		X
Republika	przedklasyczne	X	X	X		X
Pryncypat	klasyczne	X			X		X	X
Dominat	poklasyczne	X					X	X

PRAWO RZECZOWE

Res - rzecz, sprawa, okoliczność, wydarzenie, proces, przedmiot sporu. Pojedynczy, wyodrębniony, samodzielny przedmiot materialny, przeznaczony do obrotu. Również niematerialny.

Pożytki - rzeczy oddzielone od innej rzeczy w drodze normalnej eksploatacji i stanowiące przychód z tej rzeczy (fructus naturales). Przed oddzieleniem stanowiły część tej rzeczy (fructus pendentes), a samoistnymi rzeczami stawały się z chwilą oddzielenia (fructus separati).

→ Kopaliny traktowano jako pożytki.

→ Fructus civiles - zajmują miejsce pożytków (loco fructus), dochody uzyskiwane z dokonanej czynności prawnej, np. czynsz z tytułu najmu.

PODZIAŁY RZECZY W INSTYTUCJACH GAIUSA

res in patrimonio	res extra patrimonium
rzeczy, które mogły należeć do majątku prywatnego res humani iuris - res privatae	rzeczy, które nie mogły należeć do majątku prywatnego res divini iuris - res sacrae (rzeczy poświęcone bogom, jak ołtarze, świątynie); res religiosae (rzeczy otoczone czcią jak urny, grobowce); res sanctae (rzeczy uświęcone, tj. oddane pod szczególną opiekę bogów, jak mury i bramy miejskie) res humani iuris - res publicae - należące do ogółu, np. teatry, ulice, wg niektórych jurystów też woda, powietrze
Z tym podziałem łączy się podział na res in commercio (rzeczy przeznaczone do obrotu prawnego) i res extra commercium (rzeczy wyłączone z obiegu). Nie jest on jednak tożsamy z powyższym podziałem → np. rzecz niczyja.
res corporales		res incorporales
rzeczy materialne, to takie, które można poznać za pomocą zmysłu dotyku		rzeczy niematerialne, to takie, których nie można dotknąć, a polegają na uprawnieniach. np. spadkobranie, zobowiązania, użytkowanie
res mancipi		res nec mancipi
rzeczy, które w okresie archaicznym były najważniejsze np. grunty w Italii, służebności gruntowe wiejskie, niewolnicy, zwierzęta pociągowe, uzbrojenie do walki do przeniesienia własności potrzebne formalne akty		pozostałe rzeczy, których wartość niejednokrotnie przewyższała wartość rzeczy res mancipi, ale rzymianie zetknęli się z nimi później. wystarczyła traditio do przeniesienia własności.

INNE PODZIAŁY RZECZY W PRAWIE RZYMSKIM

rzeczy ruchome (res mobiles)		nieruchomości (res immobiles)
rzeczy, które mogą być przeniesione bez zmiany ich istoty		grunty i wszystko to co z gruntem trwale złączone, a także słup powietrza ponad ziemią i to co pod gruntem.
rzeczy oznaczone co do gatunku (genus)		rzeczy oznaczone co do tożsamości (species)
rzeczy zamienne - res fungibiles określane triadą - pondere, numero, mensura		rzeczy niezamienne; rzeczy oznaczone co do tożsamości; rzeczy oznaczone indywidualnie.
rzeczy zużywalne		rzeczy niezużywalne
rzeczy, których normalne używanie prowadzi do zużycia np. żywność, pieniądze		rzeczy, które nie ulegają zużyciu np. niewolnik, nieruchomość
rzeczy podzielne		rzeczy niepodzielne
rzeczy, które można podzielić bez zmiany ich wartości np. wino, oliwa, zboże		rzeczy, których nie można podzielić bez zmiany ich wartości np. niewolnik, obraz, rzeźba
rzeczy pojedyncze	rzeczy złożone (corpora ex cohaerentibus)		rzeczy zbiorowe (corpora ex distantibus)
stanowiły jedność tak pod względem gospodarczym jak i prawnym np. niewolnik	rzeczy złożone z kilku/wielu innych, które po połączeniu stanowiły części składowe rzeczy np. dom, wóz		zbiór rzeczy samodzielnych, stanowiących całość w sensie prawno-gospodarczym np. biblioteka, stano zwierząt.

WŁADANIE RZECZAMI

WŁASNOŚĆ

• Początkowo własność wykształciła się na rzeczach ruchomych. Według jednej z hipotez przedmiotem majątku była familia, a pater familias przysługiwało prawo zarządu. Według innych hipotez własność była podzielona funkcjonalnie, tzn. na jednej i tej samej rzeczy przysługiwały prawa kilku pater familias, np. jednemu przysługiwał grunt, drugiemu prawo przechodu.

• Stosunki własnościowe charakteryzowały się relatywizmem, o czym świadczy twierdzenie rem meam esse aio, które wyrażało nie absolutne, ale jedynie lepsze prawo do rzeczy.

• już w okresie ustawy XII tablic prawo własności było wykształcone i odróżniane od władztwa faktycznego - posiadania → możliwość nabycia własności poprzez zasiedzenie na skutek posiadania.

• nie było technicznych terminów, jedynie opisowo określano własność. Od okresu przedklasycznego używano określenia - dominium / proprietas.

• w okresie poklasycznym zatarła się różnica między własnością a posiadaniem, dopiero Justynian ją przywrócił.

• jedyna ogólna wypowiedź na temat własności - plena in re potestas.

• wg Gaiusa własność była pierwotnie prawem jednolitym - własnością kwirytalną, a dopiero z biegiem czasu podzieliła się na własność kwirytalną i bonitarną.

Rodzaje własności rzymskiej:

1. Własność kwirytalna (dominium ex iure Quiritium)

• przysługiwała tylko obywatelom rzymskim;

• tylko obywatelom rzymskim przysługiwała ochrona według ius civile.

• Własność bonitarna

• powstała w okresie przedklasycznym

• powstawała w wyniku nieformalnego wydania res mancipi

• w świetle ius civile właścicielem był nadal zbywca, a nabywca miał rzecz w majątku (in bonis).

• uzyskanie własności kwirytalnej na skutek zasiedzenia

• ochrony udzielał pretor, udzielając skargi wzorowanej na skardze prawa cywilnego.

→ duplex dominium - podwójna własność trwała do końca okresu zasiedzenia.

3. Władztwo na gruntach prowincjonalnych (praedia provincialia)

• należały do ludu lub cesarza, i nie mogły należeć do osób prywatnych

• w praktyce przekazywane były w rękach osób prywatnych, które teoretycznie miały tylko posiadanie i użytkowanie

• stopniowo uzyskiwali ochronę

• władztwo dziedziczne, zbywalne, bezwzględne

• 292 r n.e. - zrównanie gruntów w Italii i prowincjonalnych po opodatkowaniu przez Dioklecjana.

• Własność peregrynów

• zgodna z zasadą personalności prawa

• ich władztwo chronione przez pretora lub namiestnika, który udzielał skargi z fikcją w formułce „si civis Romanus esset”.

• 212 r n.e. - zanikła po nadaniu obywatelstwa wszystkim mieszkańcom imperium przez Karakalę.

Uprawnienia właściciela i ich ograniczenia

• Uprawnienia:

• ius possidendi - możność posiadania

• ius utendi - możność używania aż do zużycia ius abutendi

• ius fruendi - możność pobierania pożytków

• ius disponendi - możność rozporządzania rzeczą

• Ograniczenia:

• w sferze obyczajowej, np. zaniedbywanie roli

• w sferze tzw. prawa sąsiedzkiego (zakaz zmieniania naturalnego spływu wody; możność żądania ścięcia drzewa z gruntu sąsiada, jeśli przerosło granicę lub rzucało duży cień, możność wejścia na cudzy grunt, by zebrać własne owoce)

• w sferze prawa publicznego o charakterze:

• sanitarnym - zakaz grzebania i palenia zmarłych w Rzymie

• budowlanym - przepisy zabezpieczające domy przed dewastacja

• komunikacyjnym - umożliwienie dostępu do dróg i rzek

• administracyjnym - możliwość wywłaszczenia przez magistraturę.

• ciężary publiczne - np. nakaz utrzymania przyległej drogi w dobrym stanie, obowiązek przekazywania poczty, płacenie podatków itp.

• powstałe na skutek działań właścicieli - np. ustanowienie służebności, zawarcie umowy najmu, itp.

• Prawo własności było (i jest):

• prawem elastycznym, tzn. po odpadnięciu ograniczenia, całość władztwa wracała do właściciela.

• prawem bezwzględnym - wyłączenie ingerencji innych osób

Współwłasność

• Communio pro indivisio - współwłasność w częściach idealnych, własność udziału, a nie konkretnych rzeczy.

• Właściciel mógł swoim udziałem swobodnie dysponować, ale całą rzeczą wszyscy właściciele.

• Consortium ercto non cito - najstarsza wspólnota majątkowa powstała na skutek spadkobrania przez sui heredes.

• Współwłasność powstawała również na skutek dziedziczenia, spółki, zmieszania rzeczy jednorodzajowych.

• Właściciele mogli w każdej chwili dokonać podziału. Służyła do tego początkowo (ustawa XII tablic) actio familiae erciscundae (przy consortium ercto non cito), a potem stworzona została actio communi dividundo.

POSIADANIE

• władztwo faktyczne (possesio, początkowo usus)

• prawdopodobnie pierwotne w stosunku do władztwa prawnego

• wywodzi się z przekazywania gruntów publicznych w posiadanie w zamian za czynsz. Istotne było, by posiadacze ci mieli ochronę - pretor udzielał interdyktów.

• według Ulpiana posiadanie było niezależne od jakiegokolwiek tytułu.

Rodzaje posiadania

• corpore posidere - faktyczne „trzymanie rzeczy w swoich rękach”

• animus possidendi (animus rem sibi habendi) - nastawienie do rzeczy

• corpore i animus miał np. właściciel, ten kto nabył rzecz od właściciela, złodziej itp.

• detencja (detentio) - posiadanie naturalne (possesio naturalis) - gdy osoba władała rzeczą w cudzym imieniu, np. depozytariusz, komodatariusz, zastawnik, najmobiorca, usufructuariusz, usuariusz, emfiteuta i superficiariusz, prekarzysta

• possessio civilis - posiadanie na drodze do zasiedzenia (ad usucapionem)

• Ochrona interdyktalna przysługiwała posiadaczowi oraz niektórym detentorom (prekarzysta, depozytariusz sekwestrowy, wierzyciel zastawny, emfieuta).

• Ochrona zależała nie od tytułu, ale od tego czy posiadacz był wadliwy czy niewadliwy.

• Possessio vitiosa - gdy nabył od przeciwnika siła (vi), podstępem (clam), lub prekaryjnie (precario). Wadliwość była względna, tylko do danej osoby, a nie w ogóle.

• Possesor malae fidei i possessor bona fidei - obu przysługiwała ochrona, ale różnica była w przypadku możliwości nabycia owoców i zasiedzenia.

NABYCIE WŁADANIA RZECZAMI

NABYCIE WŁASNOŚCI

Nabycie pochodne - przeniesienie prawa własności → Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet.

→ Do pochodnych sposobów nabycia należą również: przysądzenie w procesie działowym (addiudicatio), legat windykacyjny, nabycie własności rzeczy poprzez zapłacenie litis aestimatio przez pozwanego.

→ Dioklecjan w 293 r n.e. napisał, że własność przechodzi za pomocą tradycji lub zasiedzenia → mancipatio i in iure cessio wychodzą już z użycia.

→ Czynności przenoszące własność to czynności rozporządzające. Umowa kupna-sprzedaży była czynnością zobowiązującą. Dopiero w okresie poklasycznym wykształciła się zasada, że przeniesienie własności następuje na podstawie samej umowy. Justynian przywrócił to rozróżnienie.

Mancipatio

• mancipacio accipiens - ten kto chciał nabyć rzecz

• rzecz musiała być przyniesiona i wręczona w czasie aktu, w przypadku gruntu początkowo dokonywano mancypacji na gruncie, a potem wystarczyło przynieść grudkę ziemi.

• z biegiem czasu zamiast spiżu o wagę uderzano symbolicznym pieniążkiem (mancipatio nummo uno), a rzeczywistej wypłaty dokonywano poza aktem mancypacji → przekształcenie z aktu rzeczywistej sprzedaży w czynność abstrakcyjną

• służyła również do innych celów, np. nieodpłatne przeniesienie władztwa nad rzeczą (mancipacio donatis causa), ustanowienia posagu (mancipacio dotis causa), lub przy dokonywaniu fiduciarnej sprzedaży. → pozorna sprzedaż (imaginaria venditio).

• służyła również do przenoszenia praw na osobami → coëmptio, noxae datio, adoptio, emancipatio.

• wyszła z użycia w okresie prawa poklasycznego, a w kodyfikacji justyniańskiej zastąpiona została słowem traditio.

In iure cessio

• akt znany już od ustawy XII tablic, oparty na confessio in iure - uznaniu roszczeń powoda w postępowaniu in iure. Urzędnik dokonywał addictio, tj. przysądzał przedmiot sporu powodowi.

• przenosiło własność res mancipi, rzeczy niematerialnych (np. spadek, użytkowanie) i władztwo nad osobami.

• akt abstrakcyjny

• wyszła z użycia w okresie prawa poklasycznego, a w kodyfikacji justyniańskiej zastąpiona została słowem traditio.

Traditio

• dotyczyła wyłącznie rzeczy niematerialnych

• wymogi:

• zbywca musiał być właścicielem;

• zgodna wola przeniesienia własności;

• słuszny tytuł (iusta causa traditionis) → czynność kauzalna

• Traditio brevi manu - gdy nabywca był już posiadaczem nie musiało dojść do przekazania rzeczy. Wszystkie inne wymogi musiały być spełnione.

• Constitutum possessorium - zbywca zostawał posiadaczem, przenosząc jedynie własność.

• Traditio longa manu - przy przekazywaniu nieruchomości pokazywano ją z odległości, np. z wieży.

• Traditio symbolica - dokonanie wydania rzeczy poprzez symbol, np. wręczenie kluczy.

Nabycie pierwotne - gdy prawa do rzeczy nie wyodrębnia się ani nie przekazuje z praw poprzednika.

Usucapio i longi temporis paescriptio

• wg ustawy XII tablic:

• 1 rok dla ruchomości, 2 lata dla nieruchomości

• wyłącznie możliwość zasiedzenia rzeczy skradzionych

• pod koniec republiki wyłączono możliwość zasiedzenia rzeczy nabytych przemocą (lex Iulia et Plautia z 78-63 r p.n.e.)

• później również wyłączono rzeczy wyjęte z obiegu, zbiegłych niewolników i należące do skarbu państwa. Dodatkowo postanowiono, że nabywca musi być w dobrej wierze i musi mieć słuszny tytuł.

• Nadzwyczajne sposoby zasiedzenia:

• Usucapio pro herede - w przypadku nieobjęcia spadku, każdy mógł go zasiedzieć w uproszczonej formie - 1 rok na ruchomości i nieruchomości, brak tytułu i do czasów Marka Aureliusza dobrej wiary.

• Usucapio fiduciae causa - służyła do odzyskania własnych rzeczy oddanych w zastaw (fiducia cum creditore contracta) lub w celu użyczenia/przechowania (fiducia cum amico contracta). Wystarczyło by rzecz była w posiadania znów poprzedniego właściciela, a on mógł ją zasiedzieć (jeśli spłacił dług wynikły z zastawu).

• wyłączono możliwość zasiedzenia gruntów prowincjonalnych

• Longi temporis praescriptio - zarzut przedawnienia, którym pozwany bronił się przeciw skardze przeciwnika. Początkowo skuteczny, jeśli był w posiadaniu gruntu. Od Dioklecjana zaczęła się zmiana → na nieruchomości prowincjonalne rozciągnięto przepisy dot. usucapio, a longi temporis praescriptio zaczęto traktować jako sposób zasiedzenia nieruchomości.

• Justynian wprowadził 3 letni okres zasiedzenia dla ruchomości, i 10 letni dla nieruchomości (jeśli pozwany i powód mieszkali w tej samej prowincji, a jeśli nie to 20 lat).

• Przesłanki potrzebne do zasiedzenia:

• Res habilis - rzecz musiała nadawać się do zasiedzenia - wyłączono rzeczy skradzione, nabyte siłą, wyjęte z obiegu, zbiegli niewolnicy, rzeczy należące do skarbu państwa/cesarza/Kościoła.

• Titulus - oparte na prawdziwym i słusznym tytule

• Fides - przekonanie, że zbywca jest właścicielem. Liczyła się dobra wiara początkowa. Późniejsza jej utrata nie zmieniała stanu. W przypadku emptio-venditio dobrą wiarę należało mieć w chwili zawarcia umowy i wydania towaru.

• Possessio - nieprzerwane władanie rzeczą. Przerwanie powodowało konieczność rozpoczęcia ponownego zasiedzenia. Można było oddać w detencję.

• Tempus - odpowiedni czas - 1 rok dla ruchomości, 2 lata dla nieruchomości. Zmiana za Justyniana. Spadkobierca mógł kontynuować zasiedzenie, o ile spełniał inne wymogi.

• W prawie archaicznym zasiedzenie niwelowało braki formalne przy przeniesieniu własności (zła forma wydania res mancipi) oraz braki materialne (wymóg by zbywający był właścicielem). W prawie justyniańskim po zniesieniu res mancipi usuwało tylko braki materialne.

Occupatio (Zawłaszczenie)

• dotyczyło min:

• dzikich zwierząt, złowienia ryby, złapania ptaka, rzeczy wyrzuconych przez morze jak kamienie, muszle itp.

• mienia nieprzyjaciela, które w momencie wybuchu wojny znajdowało się na terenie państwa rzymskiego → łupy przypadały państwu i rozdzielane były przez wodza

• rzeczy porzucone świadomie, ale nie porzucone z konieczności (np. dla ratowania statku)

Accessio (Połączenie)

• zasada - rzecz o mniejszej wartości połączona z rzeczą o większej wartości stawała się rzeczą właściciela rzeczy głównej (accessio credit principali)

• Połączenie nieruchomości z nieruchomością na skutek nurtu rzeki. Właścicielem stawał się właściciel całej nieruchomości, a w przypadku powstania wyspy na rzece powstawała współwłasność.

• Połączenie ruchomości z nieruchomością → zgodnie z zasadą superficies solo cedit ruchomością właściciela gruntu (wzniesienie budynku, zasadzenie, zasianie). Nabycie następowało w momencie połączenia niemożliwego do odwrócenia. W momencie rozłączenia powracała własność do poprzednika. W przypadku kradzieży i połączenia przysługiwała poszkodowanemu skarga o podwójną wartość rzeczy.

• Połączenie ruchomości z ruchomością → rozstrzygane kazuistycznie. To co „idzie za rzeczą, to co utrzymuje swą istotę” stawało się własnością właściciela rzeczy wiodącej. W razie trwałego złączenia - własność dla właściciela rzeczy głównej. Po zmieszaniu płynów lub ciał stałych powstawała współwłasność. W przypadku zmieszania pieniędzy właścicielem stawał się posiadacz.

• W przypadku połączenia w złej wierze były właściciel miał actio furti lub condictio furtiva. W przypadku połączenia w dobrej wierze - obowiązek odszkodowania dla byłego właściciela, który miał skargę o bezpodstawne wzbogacenie.

Specificatio (Przetworzenie)

• wg Sabinianów - nowa rzecz własnością właściciela materiału

• wg Prokulianów - nowa rzecz własnością przetwórcy

• media sententia - obowiązująca - wg Gaiusa i Paulusa jeśli dało się przywrócić do stanu poprzedniego → właściciel materiału; jeśli nie → przetwórca → przyjęte przez Justyniana.

• roszczenie odszkodowawcze

Thesaurus (Znalezienie skarbu)

• skarb - wartościowa rzecz, która choć miała wcześniej właściciela, to tak długo była ukryta, że nie można ustalić kto nim jest

• początkowo właścicielem skarbu był właściciel nieruchomości

• za Augusta traktowano jako bona vocantia (rzecz niczyja) i przypadał aerarium, a potem fiscusowi

• wg konstytucji Hadriana (od II w n.e.) - ½ dla znalazcy, ½ dla właściciela gruntu → przyjęte przez Justyniana.

• Skarb znaleziony na gruncie znalazcy lub gruncie poświęconym stawał się własnością znalazcy.

Fructus (Pożytki)

• przypadały właścicielowi lub usufruktuariuszowi, emfiteucie i posiadaczowi w dobrej woli.

• Właściciel, emfiteuta i posiadacz w dobrej wierze stawali się właścicielami pożytków od chwili odłączenia (separatio)

• Użytkownik (usufruktuariusz i dzierżawca) stawali się właścicielami pożytków z chwilą ich objęcia (perceptio)

NABYCIE POSIADANIA

• poprzez fizyczne władanie (corpore) i wolę władania (animus)

• poprzez własne działanie, albo niewolnika lub osoby in poteste

• w prawie klasycznym tutor i procurator mógł nabyć posiadanie dla osoby trzeciej → szczególny przypadek zastępstwa bezpośredniego

• przy nabyciu pierwotnym akt nabycia posiadania musiał być wyraźny, świadczący również o animus.

• w przypadku przeniesienia posiadania u podstaw aktu leżała z reguły umowa. W zasadzie konieczne było wręczenie rzeczy

• wyjątki - traditio brevi manu gdy detentor stawał się posiadaczem w drodze umowy i constitutum possessorium - gdy nastąpiło przeniesienie posiadania ale zbywca zatrzymywał rzecz jako detentor.

• „Nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania”, albo dochodziło do sprzeniewierzenia rzeczy.

• Utrata posiadania gdy ktoś tracił i animus i corpore. Jeśli tracił corpore ale miał animus to nadal był posiadaczem.

OCHRONA WŁADANIA RZECZAMI

OCHRONA WŁASNOŚCI (OCHRONA PETYTORYJNA)

Do ochrony prawa własności służyły powództwa petytoryjne (actiones in rem skuteczne erga omnes): rei vindicatio i actio negatoria (własność kwirytalna) oraz actio Publiciana (własność bonitarna), interdykty posesoryjne (dla właściciela, który był jednocześnie posiadaczem).

Rei vindicatio

• Okres procesu legisakcyjnego → legis actio sacramento in rem → jeśli pozwany nie dokonał contravindicatio, pretor poprzez addictio przyznawał sporną rzecz powodowi. Jednak, jeśli pozwany dokonał contravindicatio, obie strony ustanawiały sacramentum (ofiara na rzecz świątyni/państwa), która przepadała danej stronie, jeśli sędzia orzekł, że jej sacramentum było iniustum. Na czas sporu pretor wedle własnego uznania przydzielał posiadanie którejś ze stron, która musiała zabezpieczyć drugą stronę, że zwróci przedmiot (wraz z ewentualnymi owocami) w razie przegrania sporu. Zabezpieczenie to dochodziło do skutku poprzez danie ręczycieli (praedes litis ac vindiciarium). Wygrywający mógł dochodzić swoich pretensji od ręczycieli albo wszcząć postępowanie egzekucyjne wobec przegranego.

• obie strony musiały udowodnić, że są właścicielami kwirytalnymi.

• uproszczenie wprowadzono poprzez postępowanie - agere per sponsionem (G. 4, 93-94). Powód zamiast sacramentum żądał sponsio praeiudicialis. Taka sponsio dawała możliwość wytoczenia legis actio per iudicis (arbitrive) postulationem - zwycięstwo równoznaczne z uznaniem prawa powoda do spornej rzeczy. Sponsio ta miała charakter prejudycjalny, a nie karny. Ze względu na to, iż sporna rzecz pozostawała w majątku pozwanego, konieczna była druga sponsio o wypłacenie równowartości rzeczy, jeśli wyrok z pierwszej sponsio wypadnie na korzyść powoda, a pozwany nie wyda rzeczy.

• Okres procesu formułkowego → właściciel występował z formula petitoria przeciwko każdemu posiadaczowi kwestionującemu jego uprawnienia. Również przeciw detentorowi (sporne), od okresu klasycznego przeciwko fikcyjnym posiadaczom (tym, którzy podstępnie pozbyli się rzeczy spornej oraz tym, którzy bezpodstawnie wdali się w spór, by umożliwić innemu zasiedzenie rzeczy).

• sporna rzecz celem identyfikacji musiała być przyniesiona przed pretora, dlatego równocześnie wytaczano actio in personam - actio ad exhibendum - skarga o okazanie rzeczy lub interdictum quem fundum - w przypadku nieruchomości.

• indefensus - pozwany, który nie wdawał się w spór → tracił posiadanie rzeczy.

• gdy pozwany kwestionował żądanie powoda następowało litis contestatio (ugruntowanie sporu) i przekazanie sprawy do rozstrzygnięcia sędziemu.

• Ciężar dowodu na tym, który twierdzi, a nie na tym, który zaprzecza. (Ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat - D. 22, 3, 2) → tylko powód musiał udowodnić, że jest właścicielem kwirytalnym - probatio diabolica - aż do nabycia pierwotnego. Dlatego często właściciel twierdził, że nabył rzecz w drodze zasiedzenia (konieczność udowodnienia tylko przesłanek zasiedzenia).

• Pozwany musiał udowadniać jedynie zarzuty procesowe podniesione przez niego.

• Choć celem rei vindicatio było odzyskanie posiadania rzeczy, w procesie formułkowym obowiązywała condemnatio pecuniaria (możliwość do zasądzenia w pieniądzach), dlatego też poprzez klauzulę arbitralna (restytucyjna - clausula arbitraria vel restitutoria) próbowano nakłonić pozwanego do oddania rzeczy, by uniknął niekorzystnych skutków wyroku.

• Jeśli pozwany nie oddał rzeczy pomimo clausula arbitraria, powód dokonywał oszacowania wartości rzeczy (mógł dodać utracone zyski) i sumę tę sędzia wpisywał w wyroku.

• „Sędzią niech będzie Tytus. Jeśli się okaże, że rzecz o która toczy się spór, jest Aulusa Ageriusa według prawa Kwirytów i jeśli ta rzecz na wezwanie sędziego nie zostanie zwrócona Aulusowi Ageriusowi przez Numeriusa Negidiusa, ile ta rzecz będzie warta, taką sumę zasądź sędzio od Numeriusa Negidiusa na rzecz Aulusa Ageriusa. Jeśli się nie okaże, uwolnij”

• Okres procesu kognicyjnego - dopuszczono do zasądzenia o wydanie rzeczy w naturze i do egzekucji zgodnej z treścią wyroku.

• Owoce - wygrywający mógł żądać ich zwrotu:

• posiadacz w złej wierze - wszystkie zebrane owoce (fructus percepti) oraz wartość tych, których nie zebrał z własnej winy (fructus neglecti).

• posiadacz w dobrej wierze - wszystkie owoce od momentu litis contestatio, a także w prawie poklasycznym owoce nieskonsumowane (fructus extantes).

• Nakłady - wygrywający powód miał obowiązek zwrócić je, lub pozwolić na ich zabranie. Ius retentionis - prawo retencji miał pozwany, któremu wygrywający powód nie zwrócił nakładów, mógł wtedy zatrzymać rzecz do czasu ich zwrotu.

• posiadacz w złej wierze - nakłady konieczne (impensae necessariae), a w prawie justyniańskim też nakłady zbytkowe (impensae voluptuariae), o ile zabranie ich nie uszkadzało rzeczy.

• posiadacz w dobrej wierze - nakłady konieczne (impensae necessariae) i użyteczne (impensae utiles)i zbytkowe (impensae voluptuariae), o ile zabranie ich nie uszkadzało rzeczy.

• ius retentionis - miał pozwany do czasu zwrotu nakładów.

Actio negatoria

• legitymacja czynna - właściciel kwirytalny, który nie utracił posiadania, ale jego władztwo było zakłócane, przez kogoś, kto twierdził, że ma do tego prawo (np. służebność, zastaw, immissiones - zadymianie z gruntu sąsiada).

• w przypadku np. wybicia szyb w oknach poszkodowany miał actio in personam z tytułu bezprawnego wyrządzenia szkody.

• powód musiał udowodnić probatio diabolica i że jego uprawnienia są naruszane.

• pozwany musiał udowodnić, że ma prawo na rzeczy cudzej.

• Powód w razie wygrania mógł żądać zaprzestania naruszania jego własności, odszkodowania za szkody, przywrócenia do stanu poprzedniego i gwarancji, że zakłócenia nie powtórzą się w przyszłości (stypulacja - cautio de non amplius turbando) → w razie ponownego zakłócania, wystarczyło wytoczyć łatwą w dowodzie actio ex stipulato.

• „Sędzią niech będzie Tytus. Jeśli się okaże, że Numeriusowi Negidiusowi nie przysługuje prawo użytkowania gruntu Aulusa Ageriusa, o który toczy się spór, i jeśli na wezwanie sędziego Numerius Negidus nie zwróci tego gruntu Aulusowi Ageriusowi, to ty sędzio zasądź od Numeriusa Negidiusa na rzecz Aulusa Ageriusa taką sumę pieniędzy, ile ta rzecz będzie warta. Jeśli się nie okaże, uwolnij”.

Actio Publiciana

• służyła do ochrony własności bonitarnej od ok. I w p.n.e.

• skarga z fikcją upływu czasu, potrzebnego do zasiedzenia.

• kwestia nakładów i pożytków rozwiązana analogicznie jak w przypadku rei vindicatio.

• ochrona względna - skuteczna względem osoby gorzej uprawnionej - w przypadku sporu z właścicielem kwirytalnym, właściciel bonitarny przegrywał, chyba że można było zastosować exceptio rei venditae ac traditae lub exceptio doli.

• W przypadku dwóch właścicieli bonitarnych - zależało czy kupili od tej samej osoby - jeśli tak to wygrywał ten, który nabył ją pierwszy, jeśli od dwóch, to wygrywał ten, który w momencie litis contestatio był w posiadaniu rzeczy.

• przysługiwała właścicielowi bonitarnemu i posiadaczowi, który w dobrej wierze nabył rzecz od niewłaściciela.

• „Sędzią niech będzie Tytus. Jeśli niewolnik, którego Aulus Agerius kupił w dobrej wierze i który mu został wydany, a który stałby się jego według prawa Kwirytów, gdyby go rok posiadał, i jeśli ta rzecz, o którą toczy się spór na wezwanie sędziego nie zostanie zwrócona Aulusowi Ageriusowi przez Numeriusa Negidiusa, ile ta rzecz będzie warta taką sumę pieniędzy, zasądź sędzio od Numeriusa Negidiusa na rzec Aulusa Ageriusa. Jeśli się nie okaże, uwolnij.”

Środki ochrony wynikające ze stosunków sąsiedzkich:

• Actio aquae pluviae arcendae - skarga przeciwko właścicielowi, który zmienił naturalny bieg wody ze szkodą dla gruntu sąsiedniego. Znana już w ustawie XII tablic. Właściciel (potem też usufructuariusz) wnosił skargę przeciwko właścicielowi gruntu, a nie przeciwko wnoszącemu przeszkodę. Domagał się rozebrania konstrukcji. W prawie justyniańskim służyła również do zabezpieczenia normalnego spływu wody.

• Actio finium regundorum - skarga o wytyczenie zatartych granic. Pomiędzy polami uprawnymi był pas ziemi o szerokości 5 stóp, którego nie można było uprawiać ani zasiedzieć. W przypadku zatarcia wytaczano skargę, która rozpatrywali specjalnie powołani 3 arbitrzy.

• Cautio damni infecti - zabezpieczenie przed szkodą zagrażającą z sąsiedniego gruntu. Stypulacja, dotycząca pokrycia szkód powstałych z winy właściciela gruntu. W razie odmowy zawarcia stypulacji pretor wprowadzał zagrożonego w czasowe posiadanie gruntu właściciela (missio in possessionem ex primo decreto). Jeśli to nie pomagało, to zazwyczaj pretor udzielał zagrożonemu missio in possessionem ex secundo decreto, czyli bezterminowe wprowadzenie w posiadanie, prowadzące do zasiedzenia. Legitymację czynną miał właściciel kwirytalny, właściciel bonitarny, użytkownik gruntów prowincjonalnych, a z czasem tez usufructuariusz, emfiteuta i superficiariusz.

• Operis novi nuntiatio - Zakaz dalszego wznoszenia budowli na gruncie sąsiada w razie zagrożenia szkoda lub niemożności wykonywania służebności, albo w związku ze złamaniem przepisów budowlanych. Wznoszący budowlę powinien dać stypulacyjną cautio albo rozebrać budowlę. Jeśli wznoszący nie zgadzał się, pretor udzielał przeciwko niemu interdictum demolitorium o usunięcie budowli. Jeśli budujący uzyskał uchylenie zakazu, zakazujący musiał wystąpić z przysługującą mu skarga - actio negatoria lub vindicatio servitutis.

OCHRONA POSIADANIA (OCHRONA POSESORYJNA)

• już od III w p.n.e.

• strony powoływały się na samo posiadanie, a nie na tytuł prawny

• zwycięstwo w tym sporze nie przesądzało kwestii własności, ale dawało silniejszą pozycję w późniejszym procesie

• posiadaczowi zawsze wolno było siłę odeprzeć siłą - obrona konieczna.

Interdykty retinendae possessionis - służyły do utrzymania naruszonego posiadania

• Interdictum uti possidetis

• dotyczył nieruchomości

• utrzymywał się ten, kto w chwili wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym

• interdykt prohibitoryjny

• „Skoro posiadacie te budynki, o które toczy się spór, jeden od drugiego nie przemocą, nie potajemnie, nie prekaryjnie, tak nadal posiadajcie. Zabraniam stosowania przemocy.”

• Interdictum utrubi

• odnosił się do ruchomości, głównie niewolników

• przy posiadaniu utrzymywał się ten, który przez większą część roku licząc wstecz od wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym. Każda ze stron mogła doliczyć sobie czas poprzednika, od którego nabyła przedmiot i czas dzierżenia przez jej detentora.

• interdykt prohibitoryjny

• „U którego z was obydwu ten niewolnik, o którego toczy się spór, był przez większą część roku, nie przemocą, nie potajemnie, nie prekaryjnie od drugiego, niech ten, u którego był krócej wyda tamtemu. Zabraniam używania przemocy.”

Interdykty recuperande possessionis - służyły do odzyskania posiadania

• Interdictum unde vi

• przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości, którego wyzuto siłą z posiadania. Można go było wnieść w ciągu 1 roku.

• interdykt restytutoryjny

• „Z czego go w tym roku wyzułeś ty lub twoja familia, a czego nie posiadał od ciebie przemocą, potajemnie, prekaryjnie, do tego co miał masz go przywrócić.”

• Interdictum de vi armata

• odmiana interdyktu unde vi, ale w przypadku tego interdyktu użyto siły zbrojnej. W posiadaniu utrzymywał się nawet posiadacz wadliwy, a interdykt ten można było wnieść po ponad roku.

• interdykt restytutoryjny

• „Z czego go przemocą, razem z uzbrojonymi ludźmi, wyzułeś ty albo twoja familia, do tego co miał masz go przywrócić”

• Interdictum de precario

• kierowany przeciwko prekarzyście, który nie oddawał rzeczy oddanej w precarium

• interdykt restytutoryjny

• „Co prekaryjnie od niego masz, albo podstępnie uczyniłeś, że przestałeś mieć, o co toczy się spór, to mu zwróć”

→ Precarium wiąże się z patronatem. Na prośbę klienta patron zezwalał na nieodpłatne korzystanie z gruntu, z zastrzeżeniem zwrotu na każde żądanie. Od II w p.n.e. pretor zaczął udzielać przeciwko prekarzyście ochrony właścicielowi (prawdopodobnie wzrosła niezależność klientów). Natomiast przeciwko wszystkim innym prekarzysta uzyskał ochronę posiadania. W okresie poklasycznym nastąpiło zbliżenie precarium do kontraktów. Zatraciło swój nieodpłatny charakter i zostało zaliczone do kontraktów realnych nienazwanych oraz uzyskało ochronę za pomocą actio praescriptis verbis.

→ W okresie poklasycznym na skutek zatarcia różnicy między własnością a posiadaniem interdykty posesoryjne nabrały charakteru skarg posesoryjnych. Można je było stosować niezależnie od ochrony petytoryjnej.

→ Interdykty unde vi i de vi armata Justynian połączył w jeden środek procesowy - niezależnie od wadliwości posiadania, ale w ciągu 1 roku.

→ Interdykt utrubi i uti possidentis za Justyniana w obu przypadkach utrzymywał się przy posiadaniu ten, który nie był posiadaczem wadliwym w chwili litis contestatio.

Interdykty adipiscendae possessionis - służyły do uzyskania posiadania → nie miały charakteru ochrony posesoryjnej.

• Interdictum Salvianum

• dotyczył wejścia w posiadanie zastawionego w umowie dzierżawy inwentarza, co miało prowadzić do ich przewłaszczenia.

• istniał od III/II w p.n.e.

• Interdictum quorum bonorum

• umożliwiał dziedzicom pretorskim wejście w posiadanie rzeczy spadkowych.

• wzorowany na skardze hereditatis petitio

Zobowiązaniem - obligatio, nazywamy stosunek pomiędzy dwiema stronami, z których jedna - zwana wierzycielem (creditor) ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej, ta zaś - zwana dłużnikiem (debitor), ma obowiązek świadczenie to spełnić.

Źródła zobowiązań

Kontraktem było zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej osób, zmierzające do osiągnięcia celu, jakim była ochrona procesowa interesu społeczno-gospodarczego, który zamierzały realizować umawiające się strony.

Kontraktami nazywali Rzymianie umowy, które ze względu na ich podstawę (causa) były zaskarżalne. Zaskarżalne były tylko te umowy, które wchodziły w uznany przez rzymski porządek prawny krąg kontraktów rodzących obligatio.

Każdy kontrakt opierał się na dwóch zasadach:

1) porozumienie stron

2) causa civilis- przyczyna prawna.

Kontrakty dzieliły się w prawie rzymskim na cztery rodzaje (w zależności od tego co stanowiło podstawę ich zaskarżalności; ta zaś zależała od tego w jaki sposób kontrakt został zawarty).

Elemeny zobowiązania:

1. Względny charakter (tylko ściśle oznaczone osoby: wierzyciel - creditor i dłużnik - debitor)

2. Obowiązek dłużnika spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela - istota obligatio

3. Zaskarżalność

1. Zobowiązanie jednostronne (obligatio unilateralis) - gdy tylko jedna strona stosunku jest wierzycielem i może występować ze stosowną action in personam a druga jest wyłącznie dłużnikiem, przeciwko któremu może być kierowana action in personam. Wynikało z

• kontraktów werbalnych

• kontraktów literalnych

• pożyczki (spośród realnych)

• powstałe z deliktów, jakby deliktów I niektórych jakby kontraktów

2. Zobowiązanie dwustronne - gdy obydwie strony stosunku są lub mogą być zarówno wierzycielem, jak i dłużnikiem.

• Zobowiązania dwustronne równoczesne (synallagmatyczne/wzajemne) - powstanie obowiązku spełnienia przez strony wzajemnych świadczeń. Każda ze stron w chwili powstania zobowiązania stawała się zarazem wierzycielem I dłużnikiem -> kontrakty konsensualne (z wyjątkiem mandatu)

• Zobowiązania dwustronne nierównoczesne - gdy w chwili powstania zobowiązania jedna strona była uprawniona, a druga tylko zobowiązana. Wierzycielowi w celu realizacji przysługiwała action directa. W trakcie wykonywania zobowiązania dłużnik mógł jednak też nabyć określone uprawnienie i dochodzić go za pomocą skargi przeciwnej - actio contraria.

• zobowiązania ścisłego prawa (stricti iuris) - sędzia musiał trzymać się instrukcji zawartej w formułce. Były to głównie delikty, oraz niektóre kontrakty. - werbalne, literalne

• zobowiązania dobrej wiary (bonae fidei) - sędzia był upoważniony do wzięcia pod uwagę zasad dobrej wiary. Były to głównie kontrakty konsensualne i większość realnych. - kontrakty konsensualne oraz realne (pożyczka nie)

Kontrakty werbalne I literalne - zobowiązania jednostronne

Kontrakty realne - jednostronne lub dwustronne nierównoczesne

Kontrakty konsensualne - dwustronne równoczesne lub nierównoczesne

• zobowiązania cywilne - zaskarżalne.

• zobowiązania naturalne - początkowo: gdy jedna ze stron ne miała zdolności prawnej lub zdolności do czynności prawnych. Były niezaskarżalne, ale rodziły skutki prawne: dłużnik, który dobrowolnie spełnił świadczenie nie mógł żądać zwrotu świadczenia jako nienależnego; mogły być umocnione przez poręczenie lub zastaw; mogły ulegać potrąceniu; mogły być odnowione.

Dare - obowiązek dłuznika polegający na wydaniu rzeczy w celu przeniesienia własności kwirytarnej lub bonitarnej.

Facere - obowiązek dłużnika polegający na wykonaniu jakiejś czynności lub powstrzymaniu się od działania.

Praestare - odpowiedzialność, rodzaje zachowań dłużnika do których jest zobowiązany

Wymagania dotyczące świadczenia: prawne I faktycznie możliwe do wykonania; nie mogło być sprzeczne z dobrymi obyczajami lub oparte na niegodziwej przyczynie; musiało mieć wartość majątkową dającą się wyrazić w pieniądzach; musiało być wyraźnie określone albo nadawać się do określenia w przyszłości.

WIELOŚĆ ŚWIADCZEŃ:

1. Zobowiązanie przemienne (obligation alternativa) - gdy z treści zobowiązania wynika możliwość spełnienia więcej, niż jednego świadczenia, a spełnienie jednego z nich zwalnia dłużnika z zobowiązania.

2. Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) - gdy w treści zobowiązania istnieje tylko jedno świadczenie, jednak dłiżnik może się zwolnić ze swego obowiązku również prez spełnienie innego świadczenia. Niemożność spełnienia świadczenia podstawowego zwalnia dłużnika z zbowiązania.

• Solidarność czynna - solidarność wierzycieli. Każdy z wierzycieli mógł żądać spełnienia całego świadczenia podzielnego od dłużnika - zwalniało to dłużnika z zobowiązania.

• Solidarność bierna - solidarność dłużników. Wierzyciel mógł żądać spełnienia świadczenia od jednego z kilku dłużników. Zwalniało to pozostałych.

Solidarność mogła wynikać z ustanowienia jej przez stipulato, z zapisu damnacyjnego, ze współwłasności, niektórych rodzajów spółki, z niepodzielności świadczenia.

KONTRAKTY REALNE (obligationes re contractae)

Kontrakt realny zawierano w wyniku wydania rzeczy, połączonego z nieformalnym porozumieniem określającym, w jakim celu rzecz została wydana - przeniesienie własności lub posiadania (traditio rei lub rerum). Obowiązek dłużnika polegał na zwrocie rzeczy (re contrahitur obligatio).

Pożyczka (Mutuum)

• Wierzyciel (mutuum dans) przekazywał rzeczy zamienne (głównie pieniądze) na własność dłużnikowi (mutum accipiens), z obowiązkiem zwrotu tej samej ilości rzeczy tego samego gatunku i jakości, zwykle w oznaczonym czasie.

• Wywodziła się z nexum, dokonywanej per aes et libram. Dłużnik mógł być pozwany za pomocą legis actio per manus iniectionem. O ile nie doszło do odtrącenia ręki, dłużnik był oddawany wierzycielowi, który mógł go zabić albo sprzedać trans Tiberim. Po lex Poetelia pozostawał w familia wierzyciela jako nexus.

• Przedmiotem pożyczki były res nec mancipi oznaczone triadą - pondere, numero, mensura (ważenie, policzenie, mierzenie).

• Jeśli wierzyciel nie był właścicielem, nie dochodziło do przeniesienia własności i do powstania pożyczki. Z reguły dokonywano traditio.

• Zobowiązanie jednostronne stricti iuris.

• Można było zawrzeć pożyczkę, gdy wierzyciel upoważnienia swojego dłużnika do wydania pieniędzy pożyczkobiorcy. Jest to pożyczka na zlecenie, o której mówi Ulpian.

• Można było również przekształcić depozyt w pożyczkę.

• Contractus mohatre - pożyczka polegająca na przekazaniu pożyczkobiorcy rzeczy do sprzedania, a uzyskana kwota była kwotą pożyczki. Kwestia odpowiedzialności ustalana była w zależności od tego czy wierzyciel chciał sprzedać przedmiot i czy udzielił pożyczki wraz z zastrzeżeniem odsetek → wtedy on ponosił stratę. Niezależnie od wszystkiego po sprzedaży i uzyskaniu pieniędzy odpowiedzialność spoczywała na dłużniku.

• Pożyczka była kontraktem przyjacielskim. Ewentualne odsetki musiały być przyrzeczone odrębną umową - stipulatio usurarum. Według ustawy XII tablic odsetki nie mogły być wyższe nie 1/12 (fenus unciarum). Justynian ograniczył do 6% (4% - osoby o wysokiej pozycji, 8% - kupcy)

• Chronione przez conditio, będące skargą stricti iuris - w przypadku pieniędzy - actio certae creditae peciniae, a przy innych rzeczach zamiennych - actio certae rei lub conditio triticaria.

• Relacja między porozumieniem a pożyczką - Jeśli pożyczka wynosi 10, a umowa opiewa na zwrot 9, to domagać się można tylko 9, bo dorozumiewa się, że 1 jest darowizną. Nie na odwrót. - Prokulus. D. 12,1,11,1.

• sc Macedonianum - uchwalone w czasach Wespazjana; zakaz udzielania pożyczek synom rodziny (później wszystkim dzieciom rodziny). Powstawało jedynie zobowiązanie naturalne.

• Feanus nauticum - pożyczka morska. Zaciągano ją na zakup towarów transportowanych morzem. Wierzyciel mógł domagać się zwrotu pożyczki tylko wtedy, jeśli statek dopłynął szczęśliwie do portu. Ponosił on ryzyko utraty towaru, dlatego mógł domagać się bardzo wysokich odsetek, nawet do 100%. Justynian ograniczył je do 12%. Zastrzeżenie płacenie odsetek mogło nastąpić poprzez pactum albo stipulatio usurarum.

Użyczenie (commodatum)

• polegało na nieodpłatnym przekazaniu rzeczy niezużywalnych (ruchomych lub nieruchomych).

• wywodziło się z mancipatio lub in iure cessio dokonywanych powierniczo.

• punktem wyjścia dla tego kontraktu była fiducia cum amico contracta.

• podczas formalnego aktu zawierano nieformalną umowę (pactum fiduciae), w której dłużnik zobowiązywał się do przeniesienia z powrotem rzeczy na wierzyciela.

• W prawie klasycznym użyczenie to oddanie we władanie faktyczne (posiadanie) przez komodanta (commodans) rzeczy oznaczonej indywidualnie konodatariuszowi (commodataris).

• Dłużnik był zobowiązany do strzeżenia rzeczy z zachowaniem pełnej staranności (odpowiadał za omnis culpa). Odpowiadała za przypadkową utratę, ze względu na zobowiązanie do szczególnego strzeżenia (custodia).

• Mógł używać rzeczy zgodnie z umową lub naturalnym przeznaczeniem rzeczy, ale nie mógł pobierać pożytków (furtum usus). Komodant nie mógł zabrać rzeczy wcześniej, bo popełniał furtum rei suae.

• Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej wierze.

• Komodantowi przysługiwała actio commodati directa, a komodantariuszowi actio commodati contraria za szkody lub nakłady konieczne, ale pod warunkiem, że wierzyciel o niech wiedział (dolus i culpa lata).

Przechowywanie (depositum)

• Wywodziło się od fidicia cum amico contracta.

• W prawie klasycznym przekazanie przez deponenta (deponens) w faktyczne władztwo rzeczy oznaczonej indywidualnie depozytariuszowi (depositaris) w celu nieodpłatnego strzeżenia z obowiązkiem zwrotu na każde żądanie.

• Depozytariusz zobowiązany był do zwykłej staranności (odpowiadał za dolus i culpa lata). Nie miał prawa do używania rzeczy (furtum usus).

• Deponent - z tytułu szkód wyrządzonych przez depozytariusza i niezwrócenia rzeczy - actio depositi directa - skarga infamująca. Depozytariusz - z tytułu nakładów i strat, jeśli powstały z winy deponenta - actio depositi contraria. Można domagać się odsetek za zwłokę.

• Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej wierze.

• Szczególne formy depozytu:

• Depositum irregulare (depozyt nieprawidłowy) - polegał na przeniesieniu własności rzeczy oznaczonych gatunkowo (np. pieniędzy) na depozytariusza. Np. złożenie pieniędzy u bankiera. Depozytariusz zobowiązany był do oddania tej samej ilości rzeczy tego samego gatunku, czyli mógł używać rzeczy. Ryzyko przypadkowej straty na depozytariuszu. Można było żądać odsetek (za pomocą infamującej actio depositi directa), jeśli były zastrzeżone (za Justyniana w dowolnej formie).

• Depositum miserabile (depozyt konieczny) - był przyjmowany w sytuacji przymusowej, w jakiej znalazł się deponent, np. w wyniku pożaru lub powodzi. Zaostrzona odpowiedzialność depozytariusza, na podwójną wartość poniesionej szkody.

• Depositum sequestrum (depozyt sekwestrowy) - przyjmowany przez osobę trzecią w sytuacji sporu między stronami. Sekwester po zakończeniu sporu oddawał rzecz wygrywającemu. Przysługiwała mu ochrona interdyktalna.

Zastaw ręczny (pignus)

• Wywodziło się od fidicia cum amico contracta. → W prawie archaicznym dłużnik przenosił za pomocą mancipatio lub in iure cessio własność rzeczy. Wierzyciel zobowiązywał się zwrócić tę rzecz w przypadku zwrotu długu za pomocą pactum fiduciae. Od III w p.n.e. wystarczyła nieformalna umowa.

• W prawie klasycznym wykształcił się pignus. Przeniesienie władztwa faktycznego rzeczy przez zastawcę na zastawnika w celu zabezpieczenia wierzytelności za pomocą porozumienia.

• Zastawnik miał obowiązek utrzymać przedmiot w należytym stanie oraz zwrócić rzecz po spłaceniu długu. Nie mógł używać rzeczy (furtum usus). Zobowiązany był do szczególnego strzeżenia rzeczy (custodia). Zastawca zabierając rzecz przed spłatą długu popełniał furtum rei suae.

• Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne.

• Zastawca - actio pignaretica directa, zastawnik actio pignaretica contraria. Zastawnikowi przysługiwał ochrona interdyktalna.

• Szczególną formą zastawu był tzw. zastaw antychretyczny. Zastawnik mógł pobierać pożytki na poczet spłaty długu.

→ Pignus Gordianum - zastaw gordiański. Wprowadzony przez cesarza Gordiana III. Prawo zatrzymania rzeczy zastawionych na poczet innych istniejących wierzytelności u wierzyciela. Wierzycielowi przysługiwała exceptio doli. W praktyce spowodowało to zahamowanie stosowania zastawu.

KONTRAKTY SŁOWNE (obligationes verbis contractae)

• Wywodzą się ze sponsio, które początkowo miało znaczenie sakralne, odwołujące się do fides. Dopiero ustawa XII tablic wprowadziła tą czynność jako stricti iuris. Przyszły wierzyciel (stipulator) zadawał pytanie, a przyszły dłużnik (promissor) musiał odpowiedzieć używając tego samego czasownika, co w pytaniu (spondere, z czasem pretor udzielał ochrony również w przypadku słów dabis, promittis, fideipromittis, fideiubes [gwarantujesz]). Niedostępna dla niesłyszących i niemych. Musiała być zachowana jedność aktu (unitas actu).

• Udział świadków nie był niezbędny, lecz miał znaczenie dowodowe.

• Jeśli nie padało słowo spondere mógł być zawierany między cudzoziemcami. Warunek - znanie języka sponsio.

• Nazwy takich kontraktów wywodzą się od użytych czasowników (stipulatio → jej treść została ograniczona do świadczenia mającego wartość ekonomiczną, mierzonego za pomocą stips lub stipula, czyli tabliczkę używaną jako jednostka miary, fideipromissio itp.)

• Zobowiązanie jednostronne stricti iuris i była czynnością abstrakcyjną.

• Ochrona - w okresie archaicznym - legis actio per iudicis postulationem. W okresie procesu formułkowego - w formułce conditio certae creditae pecuniae, conditio certae rei lub actio ex stipulatu (gdy należało ustalić dopiero rodzaj świadczenia).

• Często stosowane, gdyż formułę można było ułożyć w miarę dowolnie. Dodatkowo z powodu abstrakcyjnego charakteru i braku klauzuli dobrej wiary, zobowiązanie było łatwe do dochodzenia.

• Choć niezależnie od sytuacji stypulacja była ważna, jeśli została zachowana odpowiednia forma, to ograniczano jej skuteczność poprzez:

• Wskazanie causa stypulacji - np. „Czy przyrzekasz dać mi 100 tytułem posagu?”

• Exceptio doli - jeśli wierzyciel działał podstępnie, np. miał wypłacić pieniądze, a nie zrobił tego, a domaga się ich zwrotu. Dłużnik musiał udowodnić, że nie dostał pieniędzy.

• Exceptio non numerate pecuniae - przerzucało dowód wypłacenia pieniędzy i zawarcia stypulacji na wierzyciela. Szczególnie przydatne przy osobach, które nie mogły posłużyć się exceptio doli (np. patron i wyzwoleniec) lub, gdy podstępu nie było, bo np. ktoś nabył wierzytelność w drodze cesji.

• Panowała zasada favor debitoris, ale z dużą ostrożnością ją stosowano.

• Służyły min. do:

• umocnienia istniejącego zobowiązania przez ustanowienie ręczyciela

• ustanowienia obowiązku płacenia odsetek;

• stworzenia zobowiązania solidarnego;

• przemiany zobowiązania (novatio);

• ustanowienia posagu;

• zabezpieczenia zwrotu posagu;

• ustanowienia niektórych ograniczonych praw rzeczowych;

• zawierania wielkich transakcji kupna i sprzedaży - jedna zobowiązująca do wydania towaru, druga do wydania pieniędzy.

• ustanowienia kary umownej - stipulatio poenae - znaczenie:

• określenia obowiązku naprawienia szkody w razie niewywiązania się z zobowiązania;

• funkcja in terrorem - obawa przed karą miała skłonić do wykonania świadczenia;

• pośrednie wymuszenie wykonania czynności, które ze swej natury były pozbawione wartości majątkowej i nie mogły być samodzielnym elementem stypulacji, np. gdy dotyczyło osoby trzeciej, przyrzeczenie dotrzymania wyroku sądu polubownego (szczególne znaczenie w przypadku sadów polubownych miały stipulationes duplae - na podwójną wartość i cautiones vadimonium sisti - zabezpieczenie stawiennictwa w sądzie).

• stipulationes duplae - na podwójną wartość stosowane były przy sprzedaży celem zabezpieczenia kupującego przed ewikcją (tj. pozbawieniem na drodze procesu sądowego rzeczy nabytej prawnie i w dobrej wierze).

• w celach dowodowych strony tworzyły dokument zwany cautio. Dopiero w 472 konstytucja cesarza Leona uznała skuteczność stypulacji niezależnie od uroczystych słów i niezależnie od wymogu sporządzenia aktu w jednym ciągu. Sam dokument mógł być podstawa do uzyskania ochrony.

• Acceptilatio - czynność poświadczająca wykonanie zobowiązania. Odbywało się w formie stypulacji.

• Gaius wymienia kontrakty słowne zawierane przez jednostronne przyrzeczenie:

• dotis dictio - przyrzeczenie dania posagu;

• iusurandum liberti - przysięga wyzwoleńca, ze będzie świadczył na rzecz patrona określone usługi. Składana przed wyzwoleniem i poświadczana po wyzwoleniu.

KONTRAKTY LITERALNE (obligationes litteris contractae)

• Bardzo rzadko występowały.

• w księgach rachunkowych dwa rodzaje wpisów:

• nomina arcaria - kasowe wierzytelności - wypis literalny. Wpisywane w księgi rachunkowe przychodów i wydatków (codices accepti et expensi) przez zamożnych Rzymian. Nie tworzyły zobowiązania, bo nie zmieniały nic w stosunku obligacyjnym. Miały jedynie znaczenie dowodowe gdyż przyjmowano, że jest to potwierdzenie zobowiązania z pożyczki. W praktyce jednak często stosowano je jako podstawę zobowiązań. Gaius koryguje wadliwą praktykę.

• nomina transcripta - wypis imienny.

• Expensilatio - kontrakt pisemny powstający przez zaksięgowanie istniejącej wierzytelności bez faktycznej wypłaty (nomina transcripta). Jeśli nie było oryginalnej wierzytelności nie następowało zawiązanie zobowiązania z tytułu „gołego wpisu”. Wierzyciel dokonywał wpisu w swojej księdze rachunkowej za zgodą dłużnika (dowolnie wyrażoną), jak gdyby została wypłacona suma z obowiązkiem jej zwrotu. Ochrona dzięki actio certae creditae pecuniae. Kontrakt ten przekształcał istniejące zobowiązanie oparte na bona fidei w nowe stricti iuris (novatio). Działo się to między tymi samymi osobami, albo dochodziło do zmiany tytułu obligacyjnego (transcriptio a re in personam) albo dłużnika bądź wierzyciela (transcripta a persona in personam). Wyszła z użycia pod koniec okres klasycznego. Zamiast niej posługiwano się stipulatio wraz z cautio.

• Chirographa („… ja, taki i taki, oświadczam, ze wziąłem…” i syngraphae („my, tacy i tacy oświadczamy, ze taki i taki wziął…” - skrypty dłużne, pojawiły się pod wpływem świata hellenistycznego. Początkowo dostępne tylko dla peregrynów, choć w praktyce stosowane jako rodzące zobowiązanie. W okresie poklasycznym powszechnie stosowane.

KONTRAKTY KONSENSUALNE (obligationes consesnus contractae)

Kupno-sprzedaż (emptio venditio)

• okres archaiczny - sprzedaż mancypacyjna - per aes et libram - bezpośrednia wymiana kruszcu na towar. Czynność rozporządzająca, z obligacyjnymi elementami (wsparcie w procesie z właścicielem - auctoritas; w razie przegranego sporu możność pozwania o podwójną wartość - actio auctoritatis).

• sprzedaż konsensualna - nieformalne porozumienie, co do przedmiotu (jeśli ruchomości - merx) i ceny (pretium) - początkowo tylko z peregrynami, od II w p.n.e. powszechne.

• skutek obligacyjny - sprzedawca zobowiązany do wydania rzeczy i spokojnego posiadania, kupujący do zapłaty. Sprzedawcy przysługiwała actio venditi, kupującemu - actio empti.

• zobowiązanie dwustronne synallagmatyczne, bona fidei.

• w przypadku res mancipi - moment wydania to początek okresu zasiedzenia → inaczej w K.C. art. 155 - rzecz oznaczona indywidualnie staje się własnością nabywcy w momencie zawarcia umowy.

• cena - wg Prokulianów ustalona w ściśle określonej kwocie. W przypadku sprzedaży nummo uno - traktowano to jak darowiznę.

• Sabinianie - cena też w innym towarze - nie przyjęło się.

• kwestia sporna - ustalenie ceny przez inną osobę - Labeo i Cassius - sprzedaż nieważna, Prokulus - ważna.

• laesio enormis - sprzedaż za cenę poniżej połowy wartości - dopiero od Dioklecjana sprzedający mógł żądać rozwiązania umowy, ale kupujący unikał tego przez dopłatę brakującej czynności ceny.

• Przedmiot sprzedaży:

• res in commercio

• masy majątkowe (venditio bonorum)

• rzecz przyszła (kontrakt aleatoryjny; sprzedaż losowa):

• emtio spei - kupno szansy, np. kupno połowu ryb, zwierzyny z polowania. Umowa dochodzi do skutku niezależnie od tego, czy rzecz powstała czy nie, ponieważ kupuje się tu samą nadzieję na uzyskanie pewnej rzeczy. → sprzedaż bezwarunkowa.

• emptio rei separatae - kupno rzeczy przyszłej, np. dziecko niewolnicy, plony z gruntu. Kontrakt zawarty pod warunkiem zawieszającym. Ryzyko zniszczenia lub pogorszenia rzeczy (bez winy sprzedawcy) ponosi kupujący, ale uzyskuje pożytki z rzeczy od momentu zawarcia umowy.

• Ryzyko utraty rzeczy indywidualnie oznaczonej ponosił kupujący, chyba, że były to rzeczy oznaczone gatunkowo lub w przypadku obligatio alternativa (sprzedający decyduje chyba, że została tylko jedna możliwość).

• Odpowiedzialność

• za wady prawne - evictio → sprzedawca nie był właścicielem, wydał rzecz obciążoną zastawem lub innym prawem na rzeczy cudzej.

• sprzedaż mancypacyjna - odpowiedzialność wynikała z mocy prawa - wsparcie w procesie z właścicielem - auctoritas; w razie przegranego sporu lub nieudzielenia pomocy możność pozwania o podwójną wartość - actio auctoritatis.

• sprzedaż konsensualna - początkowo należało zawrzeć stipulatio duplae, o zapłacenie podwójnej wartości rzeczy w razie utraty jej w evictio, a czasem również stipulatio habere licere - o odszkodowanie. Z czasem nie potrzebna była stypulacja, gdyż stało się to naturalia negotii.

• za wady fizyczne (rzeczy indywidualnie oznaczonej)

• jeśli były jawne - brak odpowiedzialności - zasada - kupujący powinien obejrzeć rzecz przed kupnem.

• jeśli wady ukryte a sprzedający działał w dobrej wierze → wg Juliana odpowiadał sprzedający do kwoty za jaką sprzedałby rzecz wadliwą.

• jeśli wady ukryte a sprzedający działał w złej wierze → odpowiadał sprzedający za wszystkie szkody jakie były następstwem kupna wadliwej rzeczy.

• niezależnie od wiedzy sprzedającego - w edykcie edylów kurulnych za republiki. Wada musiała być jednak wyraźnie zaznaczona w edykcie, kontrakt musiał być zawarty na targowisku oraz musiał dotyczyć niewolników, zwierząt jucznych lub pociągowych. Przeciwko sprzedawcy przysługiwała actio redhibitoria - skarga o odstąpienie umowy (w ciągu 6 m-cy) i actio quanti minoris - skarga o obniżenie ceny (w ciągu 12 m-cy). Z czasem skargi te można było wytoczyć z każdej umowy i w przypadku każdej wady.

• za zwłokę - jeśli sprzedawca opóźnił oddanie rzeczy ze swojej winy, następuje uwiecznienie zobowiązania perpetiadio obligationis → od tego momentu do wydania rzeczy stawał się zobowiązany za utratę rzeczy, niezależnie od powodu. Dodatkowo był zobowiązany do zapłacenia odsetek.

• Sprzedawca odpowiadał za dolus i culpa, a w okresie do wydania rzeczy też za custodia (do Justyniana).

• Każda strona mogła domagać się świadczenia, jeśli spełniła swoje, inaczej stronie przeciwnej przysługiwało exceptio non adimpleti contractus.

• Arrha confirmatoria - zadatek - zaliczano na poczet ceny lub podlegał zwrotowi. Stanowił dowód zawarcia umowy. Justynian postanowił, że sprzedawca może odstąpić od umowy, jeśli zwróci podwójną wartość zadatku, kupujący tracił zadatek, w razie odstąpienia od umowy.

• Dodatkowe zastrzeżenia możliwe do zawarcia w umowie kupna-sprzedaży:

• in diem addictio - zastrzeżenie lepszej oferty - w określonym terminie sprzedawca mógł odstąpić od umowy w razie pojawienia się lepszej oferty.

• lex commisoria - zastrzeżenie zapłaty ceny w określonym terminie, często w ratach. Jeśli nie nastąpiła zapłata, sprzedawca mógł odstąpić od umowy, a dotychczas zapłacone raty przepadały kupującemu.

• pactum displicentiae - sprzedaż na próbę - w oznaczonym okresie kupujące będzie mógł odstąpić od umowy, jeśli rzecz mu nie będzie odpowiadać.

Najem (locatio conductio)

• istniał przynajmniej od II w p.n.e. (formularze Katona).

• zobowiązanie dwustronne równoczesne (synallagmatyczne) oparte na dobrej wierze, chronione za pomocą dwóch skarg - actio locati i actio conducti. Czynność kauzalna.

• Locator udostępniał swoje dobra, a conductor płacił określone wynagrodzenie. Jedynie przy najmie dzieła sytuacja odmienna.

• Przedmiotem najmu mogły być rzeczy materialne (niezużywalne, indywidualnie oznaczone). Nie musiały być one własnością wynajmującego, również posiadanie i detencja (→ podnajem) wchodziły w grę.

• Wynagrodzenie/czynsz mogło być płacone w pieniądzach lub w innych rzeczach.

• Trzy odmienne sytuacje w przypadku najmu:

• Najem rzeczy (locatio conductio rei) - polegał na zobowiązaniu lokatora (właściciela rzeczy lub posiadacza) do wydania rzeczy do czasowego używania konduktorowi, który zobowiązywał się płacić określone wynagrodzenie w pieniądzach.

• Odpowiedzialność i obowiązki:

• Locator (wynajmujący)

• udostępnienie rzeczy konduktorowi oraz utrzymywania jej w stanie nadającym się do użytku przez cały okres najmu

• zwrot nakładów koniecznych i użytecznych, (ale nie drobne nakłady konieczne, np. żywienie niewolnika).

• musiał również wynagrodzić straty, jakie poniósł conductor, jeśli rzecz była wadliwa, a lokator o nich wiedział. Jeśli o nich nie wiedział nie mógł żądać czynszu, ale nie musiał płacić odszkodowania (Labeo).

• ponosił ryzyko przypadkowej utraty rzeczy.

• Conductor (najemca) - płacenie czynszu, zwrot po wygaśnięciu umowy oraz odszkodowanie w razie zniszczenia lub pogorszenia rzeczy z jego winy (→ musiał zapłacić czynsz do końca okresu umowy oraz odszkodowanie za zniszczoną rzecz).

• causa czynności - możliwość korzystania z rzeczy

• Najem pracy (locatio conductio operarum) - polegał na zobowiązaniu pracownika (locator) do świadczenia pracy na rzecz pracodawcy (conductor), który był zobowiązany płacić wynagrodzenie.

• Odpowiedzialność i obowiązki:

• Locator (pracownik):

• stawienie się w gotowości do pracy. Miał prawo do wynagrodzenia również wtedy, gdy nie z własnej winy nie mógł wykonywać pracy (np. nie dostarczono na czas narzędzi).

• świadczenie pracy według wskazówek pracodawcy zgodnie z zasadami danego rodzaju pracy → jeśli podjął się działania ponad siły czy umiejętności musiał płacić odszkodowanie za ewentualne straty.

• Conductor (pracodawca):

• płacenie czynszu → nie musiał płacić, jeśli locator nie stawił się do pracy, niezależnie czy z własnej czy bez winy.

• causa czynności - dostarczenie pracodawcy w określonym terminie pracy wykonanej przez locatora.

• Najem dzieła (locatio conductio operis) - polegał na zobowiązaniu wykonawcy dzieła (conductor) do wykonania oznaczonego dzieła dla zamawiającego (locator), który był zobowiązany zapłacić ustalone wynagrodzenie w pieniądzach.

• Odpowiedzialność i obowiązki:

• Locator (zamawiający):

• zapłata czynszu

• dostarczenie materiałów.

• Conductor (wykonawca)

• wykonanie dzieła zgodnie z życzeniem locatora

• dostarczenie dzieła

• ponosił ryzyko przypadkowej utraty rzeczy chyba, że nastąpiło to w wyniku siły wyższej.

• Niektóre kategorie wykonawców dzieła (np. krawiec, czyściciel odzieży) ponosiły szczególne ryzyko utraty materiału ze względu na custodia. Odpowiadały one nawet za przypadkową utratę powierzonego materiału.

• causa czynności - otrzymanie gotowego dzieła.

• Umowa o transport morski - za pomocą każdego rodzaju locatio conductio w zależności, za co miała być płacona cena (czy za towar czy za dowóz czy za miejsce na statku).

• tzw. rodyjskie prawo zrzutu (lex Rhodia de iactu) - w przypadku zrzutu części ładunku w celu ratowania statku właściciele ładunków uratowanych i właściciel statku byli zobowiązani do proporcjonalnego wynagrodzenia strat poniesionych przez właściciela ładunku zrzuconego do morza. W razie sporu przysługiwały skargi actio locati lub actio conducti.

• Najem a kupno-sprzedaż:

• Cecha wspólna najmu i sprzedaży to zapłata ceny w pieniądzach (cena ta przy najmie nazywała się merx), natomiast świadczenie drugiej strony może polegać na daniu rzeczy w używanie, wykonaniu usługi lub świadczeniu pracy.

• Wg Gaiusa można mieć wątpliwości, czy mamy do czynienia ze sprzedażą czy z najmem, np. umowę, której przedmiotem jest danie gladiatorów do walki czy złożenie zamówienia u złotnika o wykonanie pierścienia z jego własnego materiału.

• Kryterium podziału miedzy najmem a kupnem-sprzedażą (różnica - sprzedawca musi zapewnić spokojne posiadanie na stałe, a lokator czasowo):

• Sabinianie - pochodzenie materiałów - jeśli materiał należał do zamawiającego to najem dzieła, jeśli do wykonawcy to kupno sprzedaż. Sabinianie uważali, że kontrakt najmu nie może obejmować przeniesienia własności, a rzecz w wyniku przetworzenia według nich pozostawała własnością właściciela materiału.

• Prokulianie - wkład pracy wykonawcy - wykonanie nowego dzieła dla zamawiającego, bez względu na to czyje są materiały.

• W drugiej połowie okresu klasycznego przeważyło stanowisko Sabinianów (pomimo media sententia Iuliani w sprawie specificatio), choć zostało zmodyfikowane twierdzeniem, że nawet jeśli przetworzenie spowodowało przejście własności, to najem jest wtedy, gdy zamawiający dostarczy materiał, a kupno-sprzedaż wtedy gdy wykonawca zrobi dzieło z własnych materiałów.

Spółka (societas)

• Wywodzi się z consortium ercto non cito, którą można było dzielić za pomocą specjalnej skargi działowej - actio familiae erciscundae. Akty prawne dotyczące nabywania i zbywania majątku dokonywane przez każdego z członków wspólnoty miały skutek prawny również dla pozostałych.

• Zobowiązanie dwustronne równoczesne, dobrej wiary

• Dobrowolne wspólnoty majątkowe (societates) - powstawały na podstawie nieformalnej umowy stron zgodnej woli zainteresowanych osób pozostawania w spółce (affectio societas lub animus societatis).

• Zasada swobody stron - tak przy tworzeniu jak i przy rozwiązywaniu spółki.

• Przedmiotem spółki musiał być cel gospodarczy mający wartość majątkową.

• Wkład w spółce - wkłady rzeczowe i/lub własna praca.

• Podział zysków - o podziale zysków decydowała umowa spółki, a nie wysokość wkładów czy nakład pracy. Jeżeli nie ustalono inaczej, wspólnicy partycypowali w równych częściach zarówno w zyskach, jak i w stratach..

• Ewentualne straty obciążały tylko tę część zysku, która przypadała na powodującego stratę wspólnika. Nie mógł on też odliczyć zysku, jaki przysporzył swoją własną pracą → potrącenie zysku ze straty (compensatio lucri cum damno) było niedopuszczalne.

• Możliwe było, aby ktoś miał tylko zyski, a nie ponosił strat (milcząco zakładano tak w przypadku, gdy czyimś wkładem była jego praca a nie majątek).

• Niedopuszczalna była tzw. lwia spółka (societas leonina) - gdy któryś ze wspólników ma uczestniczyć jedynie w stratach, bez udziału w zyskach.

• O podziale zysków decydowała umowa spółki, a nie wysokość wkładów czy nakład pracy poszczególnych wspólników. Ewentualne straty obciążały tylko tę część zysku, która przypadała na powodującego stratę wspólnika. Nie mógł on też odliczyć zysku, jaki przysporzył swoją własną pracą → potrącenie zysku ze straty (compensatio lucri cum damno) było niedopuszczalne.

• Zysk = przychód - straty.

• Poniesione nakłady przez jedną ze stron obciążały wszystkich w takich częściach jak się umówiono co do zysków.

• Kwestia sporna czy można było zawrzeć spółkę pod warunkiem.

• Rodzaje spółek:

• societas omnium bonorum - spółka obejmująca cały majątek wspólników, tworząca współwłasność.

• societas unius rei - spółka dotycząca jednej transakcji

• societas alicuius negotionis - spółka dotycząca transakcji określonego rodzaju.

• Odpowiedzialność:

• Odpowiadali za dolus i culpa, ale byli zobowiązani tylko do zachowania takiej staranności, jak przy prowadzeniu swoich własnych spraw (culpa levis in concreto), gdyż należało „mieć pretensje do siebie samego, jeśli dobrało się niestarannego wspólnika”.

• Wspólnicy nie byli odpowiedzialni za szkody powstałe w wyniku niezależnych zdarzeń losowych (damna fatalia).

• Spółka prawa rzymskiego nie była odrębnym podmiotem prawa. Tworzyła ona jedynie stosunki pomiędzy wspólnikami, regulując ich wzajemne rozliczenia. Wobec osób trzecich odpowiedzialność ponosił wyłącznie ten wspólnik, który zawarł umowę. Wspólnik, który wykonał takie zobowiązanie, miał do pozostałych wspólników skargę o dokonanie rozliczeń.

• Rozwiązanie kontraktu spółki → Ulpian „Societas solvitur ex personis, ex rebus, ex voluntate, ex actione”

• ex personis - na skutek śmierci, capitis deminutio media i maxima. Spadkobierca mógł wejść w miejsce wspólnika, jeśli tak się umówiono. Spadkobiercy mogli dochodzić rozliczenia z tytułu spółki.

• ex rebus - utrata całego majątku jednego ze wspólników (np. na skutek konfiskaty lub długów).

• ex voluntate - na żądanie jednego wspólnika, za zgodnym porozumieniem wszystkich stron, a także wtedy gdy wspólnicy zaczną prowadzić niezależnie interesy, będące przedmiotem spółki.

• ex actione - wniesienie skargi z tytułu spółki przez jednego lub więcej wspólników.

• Skargi:

• W przypadku societas omnium bonorum jeśli żądający rozwiązania spółki miał na celu nieuczciwe odsunięcie pozostałych wspólników od zysków (n. gdy dostał spadek), pozostali mogli żądać za pomocą actio pro socio doliczenia takiego majątku do majątku spółki podlegającego podziałowi. Wyrok w procesie z actio pro socio powodował również rozwiązanie spółki oraz infamię zasądzonego.

• W przypadku rozwiązania spółki za zgodną wolą stron do podziału majątku wspólnego służyła actio communi dividundo, która nie była skargą infamującą.

• Były też spółki mające pewne cechy charakterystyczne współczesnym spółkom: trwanie spółki pomimo śmierci wspólnika, odpowiedzialność solidarna, wyodrębnienie majątku spółki.

• posiadały w okresie prawa klasycznego osobowość prawną. Gaius porównujące je z rzymskim państwem, podkreślał że mają wspólną kasę (arca), wspólny majątek (res communes) oraz zarządcę (syndicus), którego działania odnosiły skutek prawny w odniesieniu do majątku spółki, oddzielonego od majątku wspólników.

• np. związki poborców podatków, osób organizujących roboty publiczne budowlane i inne oraz eksploatujących kopalnie i saliny → societates publicanorum lub societates vectigalium,

• podobne spółki bankierów - societates argentariorum.

Zlecenie (mandatum)

• Początki mandatu są kwestią sporną - albo wywodzi się z najdawniejszego zarządu majątkiem rodowym przez prokuratora albo wywodzi się ze zwyczajów handlowych świata śródziemnomorskiego, odrębnych od prokury.

• W okresie prawa klasycznego mandatum było kontraktem, w którym zleceniobiorca (mandatarius) zobowiązywał się na prośbę zleceniodawcy (mandans) wykonać nieodpłatnie określoną czynność prawną lub faktyczną. Zleceniobiorca mógł przyjąć dobrowolnie ofiarowane mu wynagrodzenie, zwane honorarium (ograniczone do pewnej górnej wysokości przez lex Cincia de donis et muneribus z 204 r. p.n.e.). W okresie pryncypatu dopuszczono dochodzenie honorarium w postępowaniu kognicyjnym.

• Czynność, której dotyczył mandat, musiała leżeć w interesie zleceniodawcy lub innych osób, ale nie mogła leżeć wyłącznie w interesie przyjmującego zlecenie (mandatum tua tantum gratia) → traktowano jako udzielenie niewiążących dobrych rad (consilium).

• Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej wierze (bona fides).

• Mandatum powstawał poprzez nieformalną umowę wyrażoną w dowolny sposób, a nawet per facta concludenta ze strony zleceniodawcy (np. gdy mandans nie protestuje, gdy w jego obecności mandatarius poręcza za dług.), ale zleceniobiorca musiał w sposób wyraźny wyrazić zgodę na umowę. Mandat tworzył jedynie wewnętrzny stosunek pomiędzy stronami kontraktu. Mandatariusz występował na zewnątrz we własnym imieniu, będąc jedynie zastępcą pośrednim mandansa.

• Obowiązki i uprawnienia:

• Mandatarius powinien wykonywać zlecenie w ściśle ustalonych granicach. Przekroczenie tych granic powodowało, że nie mógł on wystąpić z actio mandati contraria → pogląd Sabinianów. Nie mógł domagać się zwrócenia kosztów, nawet jeśli np. kupił rzecz za cenę większą niż opiewało zlecenie, a chciał ją odstąpić za cenę zlecenia.

• Mandans był zobowiązany do pokrycia ewentualnych kosztów wykonania zlecenia.

• Przedmiot umowy zlecenia:

• Mandatum qualificatum - przedmiotem są czynności wymagające kwalifikacji intelektualnych, np:

• Zawarcie kontraktu z osobą trzecią - działanie jako zastępca pośredni, a jedynie przy odebraniu długu jako zastępca bezpośredni, gdyż dłużnik zwalnia się z długu w momencie wypłacenia pieniędzy zleceniobiorcy.

• Poręczenie - zleceniobiorca przyjmował zlecenie o udzielenie pożyczki osobie trzeciej (na procent lub bez - zależnie od woli zleceniodawcy). Zleceniobiorca mógł dochodzić swojego roszczenia albo od pożyczkobiorcy (condictio certae creditae pecuniae) lub od zleceniodawcy - actio mandati contraria, ale wtedy musiał scedować na niego swoją skargę do dłużnika.

• Zarząd majątkiem (procuratio) - do pierwszej połowy II w n.e. procuratio i zlecenie były traktowane jako odrębne instytucje prawne. Jednak już od Juliana, a na pewno od Africanusa nastąpiło zlanie tych dwóch instytucji. Wg Africanusa procurator może wystąpić z actio mandati, jeśli działa na podstawie zlecenia, a z actio negatiorum gestorum, jeśli działa z własnej inicjatywy. W okresie późnoklasycznym procurator przeważnie działał na podstawie zlecenia i traktowany był jak zleceniobiorca, choć zachowały się pewne odrębności:

• procurator - nabywał posiadania bezpośrednio, a zleceniobiorca nie

• procurator odpowiadał też za culpa levis, a zleceniobiorca tylko za dolus i culpa lata.

• Czynności faktyczne - wszystkie czynności, mogące być przedmiotem najmu pracy lub dzieła, jeśli były wykonywane nieodpłatnie. Jeśli było wynagrodzenie, traktowano jak najem.

• Wygaśnięcie zlecenia:

• Odwołanie zlecenia przez mandansa, który jednak był zobowiązany do pokrycia kosztów do czasu, gdy zleceniobiorca otrzymał odwołanie.

• Odwołanie zlecenia przez mandatariusa tylko w przypadku niemożności wykonania zlecenia, ale musiał poinformować mandansa o przyczynie, jeśli miał taką możliwość. W razie odwołania bez przyczyny - dolus, a brak poinformowania o przyczynie w sytuacji, gdy było możliwe poinformowanie - culpa lata. → zobowiązanie do zapłaty odszkodowania tylko w razie poniesionych szkód. Odszkodowanie obejmowało utracony zysk (lucrum cessans) - wszystko co mógł zyskać w wyniku wykonania zlecenia.

• jeśli mandans mógł sam wykonać lub za pośrednictwem innych osób przedmiot zlecenia, a jednak tego nie wykonał, przyjmowano, że poniósł straty na skutek własnej niestaranności, a nie w wyniku zlecenia.

• Z chwilą śmierci jednej ze stron, o ile nie zaczęto jego wykonania. Jeśli zaczęto zleceniobiorca zobowiązany był do zakończenia czynności podjętych w ramach zlecenia, o ile ich wykonywanie mogłoby narazić spadkobierców a straty. Przysługiwała mu skarga o zwrot kosztów.

• Skargi:

• actio mandati directa - mandans dochodził strat w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zlecenia. Zasądzenie zleceniobiorcy z tej skargi powodowało (poza obowiązkiem zapłacenia odszkodowania) również infamię, a zleceniobiorca nie mógł żądać wynagrodzenia z tytułu podjętych czynności.

• actio mandati contraria - mandatariusz dochodził zwrotu kosztów poniesionych przy wykonywaniu zlecenia.

• Mandatum post mortem - zlecenie, które miałoby być rozpoczęte po śmierci zleceniodawcy było nie ważne.

• Różnice między mandatum a współczesnym zleceniem:

• mandatum - nieodpłatne; zlecenie - może być odpłatne;

• mandatarius - zastępca pośredni; zleceniobiorca - zastępca bezpośredni;

• mandatum - przedmiotem i czynności prawne i faktyczne; zlecenie - tylko czynności prawne.

ROZSZERZENIE RZYMSKIEGO SYSTEMU KONTRAKTOWEGO

• Stopniowo odchodzono od zasady nominalizmu kontraktowego

• udzielenie zaskarżalności niektórym nowym umowom (nova negotia), różniącym się w swej istocie miedzy sobą → przez glosatorów nazwane „kontrakty realne nienazwane" (contractus reales innominati).

• przyznanie zaskarżalności niektórym nieformalnym umowom tak na podstawie prawa pretorskiego (pacta praetoria), jak na podstawie konstytucji cesarskich (pacta legitima).

Kontrakty realne nienazwane (contractus reales innominati)

• Rozwinięcie synallagmatycznych kontraktów konsensualnych.

• Odpowiedzialność w kontraktach nienazwanych opierała się na idei, że umowa o spełnienie świadczenia wzajemnego rodziła zobowiązanie dopiero po spełnieniu świadczenia przez jedną ze stron. → związane z kontraktami realnymi. → charakter jednostronny - spełniona jedna strona, został obowiązek wykonania świadczenia już tylko na jednej stronie.

• Skargi:

• Początkowo tylko możność stosowania skargi o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (condictio ob rem dati lub condictio causa data causa non secuta). Również actio doli, lub pretorska actio in factum.

• Actio praescriptis verbis - (actio in fatum z rozbudowaną praescriptio) wprowadzono powództwo o wypełnienie świadczenia wzajem­nego. Prowadziła do zasądzenia odszkodowania za niewykonanie świadczenia wzajemnego. Kwestia sporna - czas powstania - niektórzy już w prawie klasycznym, inni dopiero prawo justyniańskie.

• skargi te konkurowały ze sobą, tzn. zastosowanie jednej, powodowało utratę pozostałych.

• W prawie justyniańskim wyodrębniono cztery schematy:

• przeniesienie własności rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy (do ut des);

• przeniesienie własności rzeczy w zamian za wykonanie jakiejś czynności faktycznej (do ut facias);

• wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za przeniesienie własności (facio ut des);

• wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za wykonanie innej czynności (facio ut facias).

• Dzięki contractus reales innominati można było stworzyć ochronę najrozmaitszych stanów faktycznych. Do najważniejszych należą:

• zamiana (permutatio) - zaliczaną do schematu do ut des. Przez Sabinianów był traktowany jako rodzaj kupna-sprzedaży. Prokulianie uważali za odrębny rodzaj kontraktu;

• kontrakt estymatoryjny (aestimatum) - można zaliczyć do różnych schematów. Zaczątek współczesnej umowy komisu - oddanie innej osobie rzeczy oszacowanej w celu jej sprzedaży;

• ugoda (transactio) - zaliczana do schematu facio ut facias. Wzajemna rezygnacja przez strony ze swych spornych roszczeń;

• w prawie justyniańskim - pod ta kategorię starano się podciągnąć również precarium, ale ta konstrukcja nie bardzo jednak odpowiada istocie rzymskiego precarium.

Pacta

• Dalsze rozszerzenie systemu kontraktowego → przyznawanie zaskarżalności nieformalnym porozumieniom (pacta). „Gołe porozumienie" (pactum nudum) nie rodziło w prawie rzymskim skargi.

• Wcześniej spotykane pacta:

• W prawie archaicznym → pacta, które mogły stanowić o wyłączeniu odpowiedzialności deliktowej;

• np. przy ustanawianiu służebności jeśli były połączone ze stypulacjami stwarzały obowiązek prawny;

• Pacta adiecta, czyli umowy dodawane do kontraktów dobrej wiary w chwili ich zawierania.

• Zapowiedź w edykcie pretorskim uznania zawartych porozumień nieformalnych (pacta conventa servabo), zgodnych z zasadami uczciwości i przepisami prawa nie prowadziła do udzielania skargi w oparciu o pactum, ale stanowiła podstawę do udzielenia zarzutu procesowego - exceptio pacti.

• Pacta praetoria - niektóre nieformalne porozumienia, wyraźnie przewidzianych w edykcie pretorskim, którym pretor przyznał ochronę za przez udzielenie actio in factum. Są to min.:

• Constitutum debiti - nieformalna umowa o wypełnienie zobowiązania już istniejącego.

• Constitutum debiti proprii - dotyczyła zapłaty swojego własnego długu → umocnienie istniejącego zobowiązania przez wprowadzenie dodatkowej pretorskie skargi - actio de pecunia constituta.

• Constitutum debiti alieni - dotyczyła zapłaty cudzego długu i stanowiła wtedy rodzaj zobowiązania dodatkowego, zbliżonego do poręczenia;

• Receptum argentarii - nieformalne oświadczenie bankiera gwarantujące pokrycie długu jego klienta wobec osób trzecich. Pretor udzielał przeciwko bankierowi skargi - actio recepticia. W czasach justyniańskich receptum argentarii zbliżyło się w skutkach do constitutum debiti alieni;

• Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum - nieformalne oświadczenie złożone przez właścicieli statków, zajazdów i stajen gwarantujące ich zwiększoną odpowiedzialność za przedmioty wniesione przez podróżnych. Oprócz standardowej odpowiedzialności opartej na winie z tytułu locatio conductio, powstawała też odpowiedzialność również za wszystkie przypadki zniszczenia rzeczy → przez pewien czas nawet przez siłę wyższą (vis maior), a następnie ograniczona do przypadkowej utraty rzeczy (custodia). Pretor udzielał poszkodowanemu skargi - actio de recepto;

• Pactum de iureiurando - nieformalna umowa o złożenie dobrowolnej przysięgi w postępowaniu in iure → actio de iureiurando lub exceptio iurisiurandi.

• Pacta legitima - porozumienia nieformalne, które uzyskały ochronę na podstawie konstytucji cesarskich. Są to min.:

• Pactum dotale - nieformalna umowa o ustanowienie posagu. Ochrona wprowadzona w roku 428 przez cesarzy Teodozjusza II i Walentyniana III;

• Donatio - nieformalna umowa darowizny, której zaskarżalność wprowadził dopiero Justynian. Duży krok naprzód w stosunku do darowizny okresu klasycznego, która można być zrealizowana jedynie poprzez akt rozporządzający lub przyrzeczona poprzez kontrakt werbalny;

• Compromissum - nieformalna umowa o powierzenie prywatnemu arbitrowi rozstrzygnięcia sporu między stronami. W prawie klasycznym → skuteczne, jeśli były wzajemne stypulacje kary umownej za niedotrzymanie umowy. W prawie poklasycznym (od 395 r.) nawet jeśli nie było stypulacji. Za Justyniana po krótkim czasie istnienia przysięgi stron i arbitra, powrócono do wymogu kary umownej.

Rozszerzenie pojęcia kontraktów

• Stopniowo przyjęto zasadę, że porozumienie zawarte w celu stworzenia między stronami zobowiązania takie zobowiązanie tworzy. Zasada została wyrażona dopiero w greckiej parafrazie Instytucji justyniańskich, opracowanej przez Teofila → „Kontrakt jest zgodnym porozumieniem i zgodą dwóch albo większej liczby osób w celu stworzenia zobowiązania".

• Glosatorowie - utożsamienie kontraktu z wszelkimi porozumieniami nieformalnymi (pactum). Jeden z glosatorów utożsamia kontrakt (contractus), zgodę (consensus), umowę (pactum) oraz porozumienie (conventio). Accursius utożsamia nieformalne porozumienie (pactum) z kontraktem.

• W późniejszej doktrynie opartej na prawie rzymskim powstała zasada, że „porozumienia powinny być przestrzegane" (pacta sunt servanda).

„JAKBY KONTRAKTY" (obligationes quasi ex contractu)

• Prawo rzymskie nie wyodrębniło kategorii jakby kontraktów, posługując się opisowym określeniem quasi ex contractu obligari/teneri, a dopiero w greckiej parafrazie Instytucji justyniańskich napisanej przez Teofila powstała pierwsza próba wymienienia wspólnych cech tych kontraktów. Określenie obligationes ex quasi contractu jest dziełem średniowiecznych glosatorów.

Communio - współwłasność

Negotiorum gestio

• Świadome prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia - zastępstwo pośrednie; wszelka działalność polegająca na prowadzeniu cudzych spraw, także wówczas, gdy była ona podejmowana na podstawie kontraktu zlecenia. W znaczeniu technicznym negotiorum gestio oznaczało zajmowanie się cudzymi sprawami bez uzyskania zlecenia od zainteresowanego. Chodziło tu przede wszystkim o prowadzenie spraw osoby nieobecnej lub zmarłej.

• Negotiorum gestio powinno być po­dejmowane w interesie zastąpionego (dominus negotii) i dla niego użyteczne (a przynajmniej użytecznie zaczęte).

• Compensatio lucri cum damno - w razie uzyskania nadzwyczajnego zysku, ale i poniesionych strat z winy nieumyślnej gestora, gestor możne odliczyć od odszkodowania ten nadzwyczajny zysk.

• W razie wykroczenia poza zwykły rodzaj działalności negotiorum gestor odpowiadał równeż za straty powstałe na skutek przypadku do pełnej wysokości strat.

• Obowiązki negotiorum gestora:

• Dobrowolne negotiorum gestio zobowiązywało do zakończenia spraw.

• Zawiadomienie dominus negotii o prowadzeniu jego spraw, a w razie uzyskania potwierdzenia, dominus negotii nie mógł kwestionować użyteczności działania gestora.

• Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne, dobrej wiary, czynność nieodpłatna.

• Skargi:

• Actio negotiorum gestorum directa - skarga dominus negotii.

• Actio negotiorum gestorum contraria - skarga negotiorum gestora w razie poniesienia nakładów lub szkód.

• Pozycja gestora była słabsza niż mandatariusza gdyż dominus negotii mógł kwestionować użyteczność działań, co mogło prowadzić do zwolnienia dominus negotii ze zobowiązań względem gestora.

• Zasądzenie z actio negotiorum gestorum directa nie prowadziło do infamii.

Tutela

• Podjęcie się przez opiekuna prowadzenia spraw majątkowych pupila.

• zobowiązanie dwu­stronne nierównoczesne, dobrej wiary.

• Pupil, po zakończeniu opieki, mógł dochodzić odszkodowania od byłego opiekuna za pomocą mającej skutek infamujący actio tutelae directa. Opiekun w przypadku poniesienia nakładów lub szkód mógł stosować actio tutelae contraria.

Legatum

• Zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariusza, w przypadku legatów chronionych dzięki actiones in personam, czyli legatum per damnationem oraz legatum sinendi modo.

• Udzie­lanie skargi z legatu damnacyjnego możliwe było już w okresie ustawy XII tablic → legis actio per manus iniectionem, w okresie procesu for­mułkowego - actio ex testamento.

• Zobowiązanie jednostronne, ścisłego prawa. Zbliżone do zobowiązania ze stypulacji.

Solutio indebiti

• Zobowiązanie powstałe ze spełnienia nienależnego świadczenia.

• W przypadku świadomego przyjęcia nienależnego świadcze­nia - actio furti.

• W przypadku nieświadomego przyjęcia - condictio indebiti.

• Zobowiązanie jednostronne, ścisłego prawa. Zbliżone do pożyczki.

• Jedyne zobowiązanie quasi ex contractu, o którym Gaius wspomina w Instytucjach (G. 3, 91).

• Prawo rzymskie nie stworzyło generalnej koncepcji odpowiedzialności za bezpod­stawne wzbogacenie. Istniały jednak poszczególne przypadki, w których stosowano skarg (condictiones) o odzyskanie bezpodstawnego wzbogacenia. Były to przykładowo:

• condictio ob rem dati oraz condictio causa data causa non secuta, stosowane przy kontraktach realnych nienazwanych;

• condictio ob turpem causam - w przypadku przyjęcia przysporzenia w celu powstrzymywania się od działania haniebnego lub wykonywania obowiązku prawnego. Nie można było żądać zwrotu, jeśli działanie dającego też było haniebne, np. łapówka;

• condictio furtiva - w przypadku złodzieja, którego majątek powiększył się o wartość uzyskaną ze sprzedaży rzeczy skradzionej. Skarga ta konkurowała z rei vindicatio;

• condictio sine causa lub condictio ob iniustam causam - stosowane w przypadku wypełnienia zobowiązania, które było pozbawione podstawy prawnej lub opierało się na przyczynie ważnej wedle ius civile, ale ocenianej negatywnie przez prawo pretorskie.

---