ISTOTA RYNKU

1. POJĘCIE RYNKU:

RYNEK jako:

• forma więzi między uczestnikami życia gospodarczego,

• forma komunikowania się sprzedawców z nabywcami oraz zawierania transakcji kupna-sprzedaży,

• miejsce dokonywania aktów kupna-sprzedaży,

• zgrupowanie sprzedawców i nabywców.

DEFINICJA RYNKU: ogół stosunków zachodzących między podmiotami (sprzedawcami i nabywcami) uczestniczącymi w procesach wymiany, którzy reprezentują oraz kształtują podaż i popyt, a także wzajemne relacje między nimi.

Podstawowym warunkiem funkcjonowania rynku jest występowanie sprzedawców i nabywców (podmiotów, które zamierzają dokonać sprzedaży lub zakupu).

SPRZEDAWCY - PODAŻ

NABYWCY - POPYT

Rynek jest odzwierciedleniem 2 rodzajów stosunków: wymiany i równoległych.

S N

S N

stosunki wymiany między S (sprzedawcami) a N (nabywcami)

stosunki równoległe między S oraz miedzy N

!!! Monopol dwustronny (1S i 1N) => występują tylko i wyłącznie stosunki wymiany !!!

Wśród ogółu stosunków występujących na rynku pierwotne znaczenie mają stosunki wymiany zachodzące między S a N. Jeżeli S nie nawiązują stosunków z N to nie wchodzą również w stosunki równoległe z innymi S. Stosunki równoległe między S oraz między N mają zatem charakter wtórny wobec stosunków wymiany.

TREŚĆ STOSUNKÓW WYMIANY:

1. proces wyrażenia woli - ujawnienie przez sprzedawców zamiarów sprzedaży i przez nabywców zamiarów zakupu,

2. wzajemna konfrontacja ujawnionych zamiarów,

3. mechanizm przetargowy na tle ujawnionych oraz skonfrontowanych zamiarów sprzedaży i zakupu.

Finalnym elementem stosunków wymiany jest zazwyczaj wzajemne uzgodnienie decyzji przez S i N, przybierające formę aktów kupna-sprzedaży. Stosunki między S a K (kupującymi) mogą być zakończone tylko konfrontacją zamiarów lub procesami przetargowymi (procesami negocjacji). Tego typu stosunki nie przestają być rynkiem.

Podstawowym elementem rynku jest ujawnienie zamiarów sprzedaży i zamiarów zakupu.

Konfrontacja aspiracji (zamiarów), a także mechanizm przetargowy mogą prowadzić do zmiany pierwotnych zamiarów sprzedaży bądź zakupu.

TREŚĆ STOSUNKÓW RÓWNOLEGŁYCH zachodzących między S bądź między N tworzą:

1. konfrontacja zamiarów jednych sprzedawców dotyczących sprzedaży z zamiarami innych sprzedawców,

2. konfrontacja zamiarów jednych kupujących dotyczących zakupu z zamiarami innych kupujących.

Efektem stosunków równoległych nigdy nie będą akty kupna lub sprzedaży !!!

Bezpośrednim skutkiem konfrontacji zamiarów S jest podejmowanie działań, które mają skłonić N do zakupu określonych dóbr lub usług.

Bezpośrednim skutkiem konfrontacji zamiarów N jest oddziaływanie na S, aby sprzedali danemu nabywcy określony produkt bądź usługę.

Podstawowym mechanizmem funkcjonowania rynku jest społeczny podział pracy.

RYNEK to EFEKT SPOŁECZNEGO PODZIAŁU PRACY !!!

Poszczególne podmioty życia gospodarczego nie są w stanie zaspokoić własnych potrzeb tylko i wyłącznie w oparciu o wytwory własnej pracy. Poszukiwanie i korzystanie z wytworów pracy innych podmiotów wymaga nawiązywania między nimi stosunków tworzących rynek.

2. MIEJSCE RYNKU W PROCESACH GOSPODARCZYCH:

Rynek istnieje i funkcjonuje w obrębie procesów gospodarowania, które to procesy charakteryzuje złożona struktura. W istocie możemy mówić o dualnym charakterze procesu gospodarowania. Z jednej strony procesy gospodarowania polegają na celowym doborze i przekształcaniu czynników wytwórczych w określone produkty i usługi. Procesom tym wówczas towarzyszą procesy inwestowania, dystrybucji i konsumpcji => REALNA SFERA PROCESÓW GOSPODARCZYCH. Procesy te mają charakter materialno-rzeczowy.

!!! RYNEK NIE JEST ELEMENTEM SFERY REALNEJ !!!

Realnej sferze gospodarowania towarzyszą określone stosunki zachodzące między podmiotami => REGULACYJNA SFERA GOSPODAROWANIA. Treścią tej sfery są procesy informacyjno-decyzyjne, nie mające materialnego charakteru.

Rynek jest właśnie składnikiem regulacyjnej sfery gospodarowania. Rynek nie jest jedynym elementem sfery regulacyjnej (oprócz tego jest jeszcze pozarynkowa sfera regulacyjna - mechanizm rynkowy).

Miejsce rynku w procesach gospodarowania wskazuje, że między rynkiem a innymi składnikami tych procesów występują 2 rodzaje zależności:

1. zależności między rynkiem a realną sferą gospodarowania

Rynek charakteryzuje jego zdolność do regulowania realnych procesów gospodarczych. Rynek wywiera wpływ na produkcję, konsumpcję, itd. poprzez tworzenie motywacji do inwestowania, produkowania, konsumowania itd. Jednocześnie istnieje zależność odwrotna tzn. rynek znajduje się pod wpływem realnych procesów gospodarowania. Wielkość i struktura inwestycji, produkcji, konsumpcji wpływają na stosunki między S a N oraz na kształtowanie podaży, popytu i ceny.

2. zależności między rynkiem a pozarynkowymi składnikami regulacyjnej sfery gospodarowania.

Dwustronny charakter mają też zależności zachodzące między rynkiem a pozarynkową sferą regulacyjną. Stan stosunków między S a N, a także stan stosunków równoległych, kształtujących relacje między podażą a popytem mogą skłaniać państwo do zmiany systemu przepisów prawnych, podatkowych czy też podjęcia innych działań regulacyjnych, mających na celu usprawnienie procesów gospodarczych.

3. PODMIOTY RYNKU:

Podmioty procesów gospodarowania stają się podmiotami rynku jeśli reprezentują podaż lub popyt, a więc gdy występują w roli S bądź też N. działania podmiotów rynku opierają się na istnieniu rozbieżnych interesów.

PODSTAWOWE PODMIOTY RYNKU:

• Gospodarstwa domowe (konsumenci)

• Przedsiębiorstwa produkcyjne (przemysłowe przedsiębiorstwa produkcyjne, gospodarstwa rolne)

• Przedsiębiorstwa usługowe (handlowe, transportowe, ubezpieczeniowe, itp.)

• Banki

• Państwo.

Z formalnego pkt widz. wszystkie podmioty rynku są równorzędne, co umożliwia wzajemne oddziaływanie na siebie S i N, które jest podporządkowane zaspokajaniu rozbieżnych aspiracji, przy czym struktura tego procesu zależy od siły przetargowej S i N.

4. ELEMENTY RYNKU:

Stosunki między podmiotami uczestniczącymi w procesach wymiany oprócz aspektu podmiotowego mają też aspekt przedmiotowy, który dotyczy:

1. ogółu elementów rynku i całokształtu zależności między nimi,

2. ogółu przedmiotów wymiany, które towarzyszą tym elementom rynku.

ELEMENTY RYNKU:

• PODAŻ - wyrażająca ujawniane przez S zamiary (aspiracje) sprzedaży,

• POPYT - wyrażający ujawniane przez N zamiary (aspiracje) zakupu,

• CENA.

Żaden z powyższych elementów z osobna nie może być utożsamiany z rynkiem. Dopiero jako całość elementy te uzupełniają przedmiotową treść stosunków między S a N, a więc treść rynku. Podaż, popyt i ceny są to pojęcia abstrakcyjne, przynajmniej do momentu kiedy zdefiniujemy przedmiot, którego dotyczą.

Z przedmiotowego pkt widz. poszczególne elementy rynku mogą dotyczyć przede wszystkim:

• Produktów

• Usług

• Pracy

• Pieniądza.

STRUKTURY RYNKU

5. STRUKTURY - POSTĘPOWANIE - EFEKTY:

STRUKTURY RYNKU

PODMIOTOWA PRZEDMIOTOWA

STRUKTURA PODMIOTOWA => charakteryzuje udział poszczególnych podmiotów (S i N) w poszczególnych wielkościach podaży i popytu. Jest różnicowana w zależności od różnych segmentów rynku. Możemy mieć do czynienia z następującymi sytuacjami:

1. Duża liczba S i duża liczba N

2. 1 Nabywca i 1 Sprzedawca

3. 1 Sprzedawca i wielu N

4. 1 Nabywca i wielu S.

Wyróżnia się także inne sytuacje na rynku.

STRUKTURA PRZEDMIOTOWA => przedstawia relacje między poszczególnymi elementami rynku (podażą i popytem) przy z góry założonych cenach. Z jednej strony te relacje mogą być zróżnicowane ze względu na segment rynku, jak również w odniesieniu do poszczególnych przedmiotów wymiany (produkty, usługi, proces, pieniądz).

Struktura podmiotowa i przedmiotowa wywierają wpływ na:

1. ograniczenia działalności podmiotów rynku (S i N)

2 rodzaje ograniczeń:

• ograniczenia konkurencyjne - ich źródłem jest funkcjonowanie wielu podmiotów obok siebie;

• ograniczenia popytowe (np. gdy są substytut produktów) lub podażowe (np. duża liczba N i mała S) - ich źródłem są popyt i podaż.

Wielkość i struktura tych ograniczeń, które zmieniają się w następstwie zmian struktury podmiotowej i przedmiotowej wpływają na postępowanie S i N.

2. postępowanie podmiotów rynku (S i N):

SPOSÓB REAGOWANIA S i N

REAKCJE (POSTĘPOWANIE) REAKCJE (POSTĘPOWANIE)

ADAPTACYJNE INNOWACYJNE

Postępowanie (reakcje) adaptacyjne - polega na dostosowaniu się podmiotów rynku (S i N) do innych podmiotów.

Postępowanie (reakcje) innowacyjne - polega na zamierzonym różnicowaniu reakcji jednych S oraz N w stosunku do działań innych podmiotów.

Każdy rodzaj struktury podmiotowej uruchamia inny mechanizm postępowania S i N. Inaczej będzie reagował S w sytuacji, gdy będzie działał sam na rynku, a inaczej, gdy będą obok niego funkcjonować inni S. Te same zależności dotyczą N. W zależności od struktury podmiotowej rynku postępowanie S i N może koncentrować się na skutecznym oddziaływaniu podmiotów (bez oczekiwania na ich reakcje). W innych sytuacjach głównym elementem postępowania mogą być procesy reagowania na działania innych podmiotów (wyłącznie postępowanie adaptacyjne !!!).

Z drugiej strony postępowanie S i N jest uwarunkowane także strukturą przedmiotową rynku. Inaczej będzie postępował S (N), który napotyka ograniczenia po stronie popytu (podaży), a inaczej S (N), który takich ograniczeń nie spotka.

Postępowanie podmiotów na rynku wpływa na uzyskiwane przez nie efekty.

ZALEŻNOŚCI MIĘDZY STRUKTURAMI RYNKU, POSTĘPOWANIEM PODMIOTÓW A EFEKTEM DZIAŁANIA:

Zależności występujące między tymi 3 kategoriami nie mają jednostronnego charakteru, gdyż poziom efektów uzyskiwanych przez S i N będzie wpływał na ich postępowanie, natomiast zmiany i sposoby tego postępowania wpływają na podmiotową i przedmiotową strukturę rynku.

Efekty osiągane przez podmioty na rynku odbiegają od efektów pożądanych (oczekiwanych). Im większa jest różnica między efektami uzyskiwanymi a oczekiwanymi, tym większa motywacja podmiotów do ich powiększania.

Zmiany postępowania poszczególnych podmiotów ryku mogą się wyrażać zarówno w odmiennych niż dotychczas sposobach oraz sile oddziaływania na decyzje innych podmiotów rynku mogą się wyrażać zarówno w odmiennych niż dotychczas sposobach oraz sile oddziaływania na decyzje innych podmiotów, a także w odmiennym sposobie reagowania na zjawiska i procesy rynkowe.

MOTYWY POSTĘPOWANIA S i N (S i N korygują swoje postępowanie w taki sposób, aby zapewnić im):

• zwiększenie udziału w ogólnej wielkości podaży i popytu (zmiany struktury przedmiotowej);

• zmniejszenie stopnia ostrości ograniczeń, które napotykają S ze strony popytu oraz N ze strony podaży (zmiany struktury podmiotowej).

W zależności od stopnia skuteczności podejmowanych działań zmianom ulega struktura podmiotowa rynku oraz struktura przedmiotowa rynku.

6. STRUKTURA PODMIOTOWA RYNKU:

Liczba podmiotów występujących na rynku decyduje o stopniu jego zatomizowania (rozdrobnienia). Wzrost liczy podmiotów powoduje zwiększenie rozdrobnienia (zależność wprost proporcjonalna). Stopień zatomizowania może dotyczyć wszystkich podmiotów rynku bądź też wyłącznie S lub wyłącznie N. Uwzględniając 2 podstawowe kryteria:

1. liczbę S i N oddziałujących na rynku,

2. ich względny udział w całkowitej wielkości podaży i popytu,

można wyodrębnić 9 podstawowych form rynku.

FORMY RYNKU

NABYWCY SPRZEDAWCY	Wielu małych	Kilku średnich	1 duży
Wielu małych	POLIPOL	OLIGOPSON	MONOPSON
Kilku średnich	OLIGOPOL	OLIGOPOL BILATERALNY	MONOPSON OGRANICZONY
1 duży	MONOPOL	MONOPOL OGRANICZONY	MONOPOL BILATERALNY

CHARAKTERYSTYKA FORM RYNKU W STRUKTURZE PODMIOTOWEJ:

STRUKTURA PODMIOTOWA

SYMETRYCZNA NIESYMETRYCZNA

Zarówno po stronie podaży jak i po stronie popytu struktura podmiotowa może być:

1. symetryczna - taka, którą tworzą S i N o jednakowym lub zbliżonym udziale w rynku (polipol, monopol bilateralny);

2. niesymetryczna - oznacza zróżnicowanie udziału poszczególnych podmiotów w wielkości podaży i popytu (pozostałe formy rynku).

Bardziej precyzyjną charakterystykę form rynku można oprzeć na tzw. współczynniku koncentracji podmiotów podaży i popytu.

Jeśli rozpatrujemy podaż współczynnik ten odzwierciedla udział 4 największych S w danym segmencie rynku.

WSPÓŁCZYNNIK KONCENTRACJI A FORMY RYNKU

FORMA RYNKU	WSPÓŁCZYNNIK KONCENTRACJI
POLIPOL	Wk < 40 %
SZEROKI OLIGOPOL	40 % < Wk < 60 %
WĄSKI OLIGOPOL	Wk > 60%

Struktura podmiotowa rynku może mieć mnie lub bardziej trwały charakter. Decydują o tym z jednej strony bariery wejścia na dany segment rynku, a z drugiej strony zaś bariery wyjścia z tego segmentu. Zatem struktura podmiotowa rynku ma tym bardziej trwały charakter, im:

• większa jest liczba barier wejścia i wyjścia,

• większe są te bariery.

Bariery te powodują ograniczoną mobilność (przemieszczanie się z jednego segmentu rynku do drugiego), np. rynek usług komunalnych czy energetycznych.

7. STRUKTURA PRZEDMIOTOWA RYNKU:

Struktura przedmiotowa może występować w 2 odmianach, które wyrażają brak równowagi pomiędzy elementami rynku (podażą i popytem) przy danych cenach. W zależności od przewagi popytu nad podażą lub podaży nad popytem występują na rynku 2 RODZAJE OGRANICZEŃ:

1. PO STRONIE POPYTU

2. PO STRONIE PODAŻY.

OGRANICZENIA NAPOTYKANE PRZEZ S i N:

Cena (P) S>D S

Strefa ograniczeń popytowych

Strefa ograniczeń podażowych

D

S<D

Popyt (D)

Podaż (S)

S>D oznacza, że S oferują więcej niż N chcą kupić.

S<D oznacza, że N chcą kupić więcej niż S mogą sprzedać.

Strukturę przedmiotową rynku, w której występują ograniczenia po stronie podaży charakteryzują następujące zjawiska:

• istnieje wysoki poziom aspiracji N w zakresie zakupu danego dobra, które nie są zaspokajane;

• ujawniane przez N zamiary zakupu, które nie mogą być w pełni zrealizowane, odbiegają od faktycznie dokonanych zakupów;

• istnieje niski poziom aspiracji S, które są zaspokajane;

• ujawniane przez S zamiary sprzedaży, które mogą być zrealizowane, nie odbiegają zazwyczaj od faktycznie dokonanje sprzedaży (całość w pełni wykupiona przez N).

Gdy występują ograniczenia po stronie popytu:

• istnieje wysoki poziom aspiracji S, które nie są w pełni zaspokajane;

• ujawniane przez S zamiary sprzedaży, które nie mogą być w pełni zrealizowane, odbiegają od faktycznej wielkości sprzedaży;

• istnieje relatywnie niski poziom aspiracji N, które są Lu przynajmniej mogą być w pełni zaspokojone;

• ujawniane przez N zamiary zakupów, które mogą być zrealizowane, nie odbiegają zazwyczaj od faktycznie dokonanych zakupów.

POPYT JAKO ELEMENT RYNKU

1. Popyt i jego rodzaje

2. Prawo popytu rynkowego

3. Czynniki wpływające na rozmiar popytu

Ad. 1

POPYT - wyraża ujawnione przez nabywców zamiary zakupu, formułowane na gruncie ich potrzeb oraz realnego funduszu nabywczego

WAŻNE! Popyt nie odzwierciedla sumy przedmiotów wymiany, które przez nabywców zostały kupione. Jest on odzwierciedleniem tej sumy przedmiotów wymiany, które nabywcy zamierzają nabyć przy realnych dochodach.

Klasyfikacja:

1. Przedmiot popytu

- produkty

- usługi

- praca

- pieniądz (pierwotny, bez niego nie byłoby pozostałych form popytu)

2. Przeznaczenie przedmiotów zaspokajających potrzeby lub cel któremu mają one służyć

- - konsumpcyjny (popyt na produkty i usługi bezpośrednio służące zaspokajaniu potrzeb konsumpcyjnych, najczęściej zgłaszany przez gospodarstwa domowe)

- niekonsumpcyjny

• Produkcyjny (popyt na produkty i usługi, które mają służyć inicjowaniu lub kontynuowaniu procesów produkcyjnych przy niezmienionym kapitale trwałym)

• Inwestycyjny (popyt na produkty i usługi, którego celem jest zwiększenie istniejącego majątku trwałego)

3. Podmioty popytu

- gospodarstwa domowe

- podmioty gospodarcze

- państwo

- banki itd.

4. Stopień zmienności popytu w czasie

- popyt stały - niezmienny w krótkich odstępach czasu

- popyt wahający - sezonowy, wynikający ze zmienności potrzeb w różnych okresach

- popyt rosnący i malejący - wynika ze zmian potrzeb, ze zmian poziomu dochodów, a także ze zmiany przedmiotów wymiany, które mogą w lepszy lub gorszy sposób zaspokajać potrzeby nabywcy

5. Wzajemne powiązania popytu na poszczególne usługi i produkty

- popyt komplementarny - na dobra, za pomocą których w sposób łączny może być zaspokojona dana potrzeba, czyli relatywny wzrost popytu na jedno dobro powoduje wzrost popytu na inne dobra

• Komplementarność wysoka - popyt łączny (wspólny)

• Komplementarność umiarkowana - popyt towarzyszący

- popyt substytucyjny - gdy dana potrzeba może być zaspokojona w sposób alternatywny, za pomocą różnych produktów lub usług, czyli relatywny wzrost popytu na jeden produkt substytucyjny powoduje spadek popytu na inny produkt z tej grupy

6. Elastyczność popytu - stosunek względnej zmiany popytu pod wpływem zmiany czynnika określającego popyt

- elastyczność cenowa

- elastyczność dochodowa

Ad 2.

PRAWO POPYTU RYNKOWEGO - wraz ze wzrostem ceny produktu, zmniejsza się, przy założeniu ceteris paribus, popyt na ten produkt, natomiast wraz ze spadkiem ceny, popyt wzrasta.

Kształtowanie się cen na jabłka w ciągu roku

Cena 1 kg jabłek w złotówkach	Rozmiary popytu w tys. ton
2,10	100
2,20	80
2,30	60
2,40	40
2,50	20

!!! Zmiana ceny powoduje zmiany wielkości popytu wzdłuż krzywej popytu. Krzywa popytu przesuwa się w wyniku zmian czynników niecenowych !!!

Ad 3.

Czynniki niecenowe, determinujące popyt rynkowy:

• Dochody - ich wzrost powoduje przesuwanie krzywej popytu w górę, natomiast spadek w dół. W odniesieniu do pewnej grupy dóbr wzrost dochodów będzie powodował spadek popytu na dane dobro. Dzieje się to, gdy społeczeństwa się bogacą, wydają coraz mniej na żywność.

• Gusty i preferencje - pojawia się moda na dane produkty lub usługi, w związku z czym popyt na nie wzrasta.

• Ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych

Substytucja dóbr - dwa dobra są substytutami, jeżeli zmiana ceny na jeden z nich przy niezmienionej cenie drugiego, przesuwa popyt konsumentów w kierunku dobra tańszego, np. masło i margaryna.

Komplementarność dóbr - dwa dobra są komplementarne, jeżeli wzrost ceny na dane dobro wywołuje spadek popytu na drugie dobro i odwrotnie, np. cena mieszkań i popyt na meble.

• Przewidywania cen relatywnych.

• Liczba ludności - wraz ze wzrostem liczby ludności, zwiększa się popyt na dane dobra i usługi.

• Efekty naśladownictwa i demonstracji - w przypadku naśladownictwa (przyłączania się), popyt indywidualnego konsumenta na dane dobro będzie zmieniał się w zależności od popytu rynkowego. Efekty demonstracji występują, gdy konsumenci chcą poprzez swoją konsum encję odróżniać się od pozostałych. Kupują produkty specyficzne w celu zamanifestowania swojego prestiżu, a zatem działają z pobudek snobistycznych, związany jest z tym efekt snobizmu.

Efekt snobizmu - wielkość popytu na dane dobro zgłaszana przez konsumenta zmienia się w odwrotny sposób w porównaniu ze zmianami popytu pozostałych konsumentów.

Efekt Veblena - konsumenci kupują bardzo drogie produkty, chcąc wywrzeć odpowiednie wrażenie na innych, wówczas popyt na tego rodzaju produkty ma nachylenie pozytywne (im większa cena, tym większy popyt).

PODAŻ JAKO ELEMENT RYNKU

1. PODAŻ ORAZ JEJ RODZAJE

PODAŻ =>

Przedmioty podaży:

- podaż produktów,

- podaż usług,

- podaż pracy,

- podaż pieniądza.

Poszczególne rodzaje podaży nie funkcjonują w izolacji, tzn. że produkty, usługi i praca wymieniane są na pieniądz i odwrotnie. Istnieją wzajemne powiązania pomiędzy rodzajami podaży.

SKALA UJMOWANIA PODAŻY

PODAŻ GLOBALNA PODAŻ CZĄSTKOWA

Podmiotowa Przedmiotowa

RODZAJE PODAŻY:

1. Podaż globalna - może dotyczyć globalnej ilości produktów lub usług oferowanych przez sprzedawców, globalnej ilości pracy i pieniądza. Podział ten ma istotne znaczenie dla istoty procesów ekonomicznych.

2. Podaż cząstkowa - może być wyznaczana w 2 aspektach:

• podmiotowym - jest podażą różnych przedmiotów wymiany oferowanych przez konkretny podmiot działający na rynku;

• przedmiotowym - podaż konkretnego produktu, usługi, oferowana przez wszystkie podmioty działające w tym segmencie.

A zatem podaż cząstkowa decyduje o sytuacji rynkowej w poszczególnych segmentach rynku.

2. ŹRÓDŁA I PODMIOTY PODAŻY

Podstawowym źródłem podaży produktów są procesy produkcyjne w przemyśle, rolnictwie, branży budowlanej. Wytwarzane produkty mogą z jednej strony występować jako czynniki wytwórcze, które służą kontynuowaniu procesów produkcyjnych, zaś z drugiej strony jako produkty finalne, które służą zaspokajaniu potrzeb konsumpcyjnych.

Podmiotami, które są źródłem podaży produktów są przede wszystkim przedsiębiorstwa wytwórcze i przedsiębiorstwa zajmujące się sprzedażą (dystrybucją).

Relacje między wielkością produkcji podaży i sprzedaży:

PRODUKCJA > PODAŻ > SPRZEDAŻ

Wielkość produkcji nie musi się w całości przekształcać w podaż. Przedmiotem podaży staje się ta część produkcji, którą sprzedawcy zamierzają sprzedać. Nie wszystkie produkty przeznaczone przez sprzedawców do sprzedaży muszą być w danym czasie sprzedane.

Źródłem podaży usług jest działalność instytucji funkcjonujących w sferze usługowej, np. transport, telekomunikacja, itp. Na skutek braku możliwości gromadzenia zapasów usług proces ich oferowania jest nierozerwalnie związany z gotowością świadczenia usług przez podmioty tej sfery. W miarę rozwoju społeczno-gospodarczego udział usług w całkowitej wielkości podaży rośnie.

Źródłem podaży pracy jest działalność osób fizycznych, które są skłonne do podejmowania oraz świadczenia pracy na rzecz innych podmiotów rynku.

Relacje między liczbą ludności w wieku produkcyjnym, podażą pracy i wielkością zatrudnienia:

LUDNOŚĆ W WIEKU PRODUKCYJNYM > PODAŻ PRACY > WIELKOŚĆ ZATRUDNIENIA

O potencjalnej wielkości podaży pracy decyduje liczba ludności w wieku produkcyjnym, z tym że podaż pracy tworzy ta liczba osób fizycznych, które wyrażają zamiar jej podjęcia. Z kolei nie wszystkie spośród tych osób mogą w danym momencie czasu znaleźć zatrudnienie.

PODAŻ PRACY = WIELKOŚĆ ZATRUDNIENIA + LICZBA OSÓB FIZYCZNYCH POSZUKUJĄCYCH PRACY

O wielkości podaży pieniądza decyduje wielkość jego zasobów, a więc ilość pieniądza w obiegu powiększona o depozyty oraz wielkość udzielanych kredytów. Podmiotem regulującym podaż pieniądza są banki komercyjne na czele ze sprawującym nadzór Bankiem Centralnym (NBP).

3. PRAWO PODAŻY RYNKOWEJ

Wzrost (spadek) ceny rynkowej produktu prowadzi, ceteris paribus, do wzrostu (spadku) oferowanych ilości tego produktu.

Kształtowanie się podaży na jabłka w ciągu roku

Cena 1 kg jabłek w złotówkach	Rozmiary podaży w tys. ton
2,10	20
2,20	40
2,30	60
2,40	80
2,50	100

P

S₂

2,5 S

2,4

2,3 S₁

2,2

2,1

Podaż

20 40 60 80 100

4. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PODAŻ

Wyższa cena za 1 kg jabłek skłania sprzedawców do oferowania większej ilości jabłek na rynku.

1. Zmiany ceny powodują zmiany podaży wzdłuż krzywej S.

2. Każda zmiana podaży wywołana czynnikami niecenowymi spowoduje przesunięcie krzywej podaży w lewo lub w prawo.

Czynniki niecelowe determinujące podaż:

• Ceny czynników produkcji:

Wzrost ceny czynników produkcji spowoduje spadek podaży, czyli przesunięcie krzywej S w lewo.

Spadek ceny czynników produkcji spowoduje wzrost podaży, czyli przesunięcie krzywej S w prawo.

• Postęp techniczny:

Nowoczesne technologie powodują wzrost produkcji i wzrost podaży (krzywa s przesuwa się w prawo).

• Podatki i subsydia:

Wzrost podatków powoduje spadek podaży (krzywa S przesuwa się w lewo).

Dotacje (subsydia) powodują wzrost podaży (krzywa S przesuwa się w prawo).

• Przewidywanie cen relatywnych

• Ilość przedsiębiorstw w gałęzi:

Wzrost ilości przedsiębiorstw w gałęzi powoduje wzrost podaży (krzywa S przesuwa się w prawo).

Spadek ilości przedsiębiorstw w gałęzi powoduje spadek podaży (krzywa S przesuwa się w lewo).

CENA A POPYT

1. RODZAJE ZALEŻNOŚCI MIĘDZY CENAMI A POPYTEM

Zależności między popytem a ceną:

a) klasyczne \ (nachylenie ujemne krzywej popytu) => zależności, które dominują w stosunkach wymiany i polegają na tym, że wraz ze wzrostem ceny danego produktu lub usługi spada wielkość popytu i odwrotnie.

b) odbiegające od klasycznych / => niekiedy zależności między zmianami poziomu cen a zmianami popytu poddawane są oddziaływaniu różnych czynników związanych z charakterem przedmiotów i podmiotów wymiany. Zróżnicowanie …………………………………………………………….. powodują, że zależności te nie są jednorodne. Te zmodyfikowane zależności między poziomem cen a popytem oznaczają, że w pewnych sytuacjach zmiany cen oraz popytu mogą być jednokierunkowe ( wzrost ceny wzrost popytu; spadek ceny spadek popytu).

Przyczyny występowania jednokierunkowych zależności między zmianami poziomu cen a zmianami wielkości popytu:

1. zmiany poziomu realnych dochodów nabywców, które są następstwem zmian poziomu cen - Związek między zmianą poziomu cen nabywców zmianami poziomu realnych dochodów nabywców powoduje, że popyt na dany produkt nie musi wzrastać, lecz może ulegać zmniejszeniu, jeżeli cena produktu spada. Wzrost realnych dochodów nabywców może powodować zmniejszenie popytu na dany konkretny produkt oraz zwiększenie popytu na produkty, które dotychczas były dla nabywcy nieosiągalne ze względu na poziom osiąganych dochodów. Nabywcy ……………………………. (produkty podstawowe, np. żywność) oraz skłaniać się do zmniejszania popytu na produkty droższe mimo spadku poziomu ich cen.

2. preferencje nabywców jako wypadkowa zjawisk zachodzących w otoczeniu, zarówno przeszłych jak i przyszłych - wyróżniamy 3 rodzaje zachowań:

1. jednokierunkowe zależności między zmianami popytu i cen mogą się pojawiać pod wpływem oddziaływania otoczeni na nabywców, ale również dążenia nabywców do oddziaływania na otoczenie;

2. ………………………….. pod wpływem przewidywania przez nabywców kolejnych zmian cen w przyszłości;

3. jednokierunkowe zależności mogą dotyczyć większej lub mniejszej liczby nabywców, przy czym nie pojawiają się one przy każdym poziomie cen, które ulegają zmianom. Zależności te pojawiają się w pewnym przedziale zmian cen (poniżej pewnego relatywnie niskiego poziomu ceny lub powyżej relatywnie wysokiego poziomu ceny produktu).

Zróżnicowanie zależności między ceną a popytem

Ceny (P)

P₂

P₁

Popyt (D)

Jednokierunkowe zależności poniżej poziomu ceny P₁ dotyczą przede wszystkim produktów, za pomocą których zaspokojane są tzw. potrzeby podstawowe. Modyfikacja klasycznych zależności powyżej poziomu ceny P₂ może dotyczyć przede wszystkim produktów wyższego rzędu (tzw. luksusowych), nabywanych z małą częstotliwością oraz nabywców, którzy za pomocą wzrostu popytu na te produkty pomimo wzrostu cen chcą zademonstrować swój pozytywny wizerunek i prestiż w otoczeniu.

Ad. c)

Jednokierunkowe zależności między zmianami popytu a zmianami cen mogą się także pojawiać w przedziale zawartym między relatywnie niskim a relatywnie wysokim poziomem ceny na produkt. Te zależności związane są z funkcją cen w procesie oceny jakości produktów, a także w procesie wyróżniania się nabywców w otoczeniu. Nabywcy, którzy kierują się ceną w procesie oceny jakości nie będą zmniejszać popytu na ten produkt w przypadku wzrostu jego ceny.

Zróżnicowanie zależności między ceną a popytem

Ceny (P)

P₂

P₁

Popyt (D)

Nabywcy mogą uznawać, że ceny spełniają funkcje jakości najlepiej, jeśli kształtują się powyżej poziomu P₁ i poniżej poziomu P₂. Każda zmiana ceny poniżej poziomu P₁ nie jest traktowana przez nabywców jako wskaźnik zmian w poziomie jakości produktów. Zmiany cen kształtujące się powyżej poziomu P₂ przekraczają z kolei granice racjonalnego wyróżniania się nabywców w otoczeniu przy danym poziomie ich dochodów nominalnych. Wyróżnianie się nabywców w tym przedziale cenowym traktowane jest jako zbyt kosztowne.

3. postrzeganie przez nabywców ceny jako subiektywnej miary jakości produktów, zwłaszcza w warunkach braku informacji o jakości lub trudności jej oceny

1. KLASYCZNE ZALEŻNOŚCI MIĘDZY CENAMI A POPYTEM

Badanie klasycznych zależności między ceną a popytem (2 wymiary):

1. zależności między zmianami ogólnego poziomu cen na konkretny przedmiot wymiany a zmianami popytu globalnego, zależą od zmian:

• Realnej podaży pieniądza - jeśli ogólny poziom cen zwiększa się to realna podaż spada i odwrotnie. Wielkość realnej podaży pieniądza jest podstawą zgłaszania popytu przez nabywców. Wzrost lub spadek realnej podaży pieniądza pod wpływem zmian poziomu cen wpływa na kształtowanie się oraz zmiany globalnego popytu.

• Realnej wartości zasobów pieniężnych nabywców - zmiany poziomu cen mogą wpływać na popyt globalny także za pośrednictwem zmian realnej wartości zgromadzonych przez nabywców zasobów pieniężnych. Jeżeli poziom cen ulega obniżeniu to wzrasta realna wartość tych zasobów, co przekłada się na wzrost globalnego popytu.

2. zależności między zmianami cen na konkretny przedmiot wymiany a zmianami popytu na ten przedmiot

W analizie zależności między zmianą ceny a zmiana popytu na dany produkt zakłada się, że preferencje i dochody nabywców oraz ceny innych produktów i usług są stałe. Zależności te charakteryzuje zróżnicowany stopień nasilenia, którego miarą jest cenowa elastyczność popytu. Cenowa elastyczność popytu może się kształtować na różnym poziomie zarówno z punktu widzenia podmiotu, który zgłasza popyt, ale również z punktu widzenia przedmiotu, na który popyt jest zgłaszany.

Krańcowe ujęcie cenowej elastyczności popytu

Ceny (P) E₂ = 0 (popyt sztywny)

E₁ => ∞ (popyt elastyczny)

Popyt (D)

Popyt ……………………………….. ……………………………………………………………………………………………………….Popyt sztywny odzwierciedla brak reakcji popytu na zmiany poziomu cen.

Poziom cenowej elastyczności popytu

Ceny (P)

D₁

E > 1 (popyt elastyczny)

P₁ B E = 1 (popyt neutralny)

E < 1 (popyt nieelastyczny)

D₂

Popyt (D)

Popyt elastyczny i nieelastyczny

Ceny (P) E < 1 (popyt nieelastyczny)

E > 1 (popyt elastyczny)

Popyt (D)

DETERMINANTY CENOWEJ ELASTYCZNOŚCI POPYTU (E):

• charakter produktów lub usług oraz bezwzględny poziom ich cen - produktami lub usługami o relatywnie niskiej cenowej elastyczności popytu są te produkty, które zaspokajają podstawowe potrzeby nabywców; ………………………..

• ilość nabywanych produktów oraz częstotliwość ich zakupu - im więcej i częściej nabywamy dany produkt, tym mniejsza elastyczność cenowa popytu;

• poziom dochodów nabywców oraz udział cen w tych dochodach - im niższy poziom dochodów, tym większa reakcja na zmiany ceny produktów podstawowych oraz tym słabsze reakcje na zmiany cen produktów wyższego rzędu;

• preferencje oraz dominujące kryteria nabywania produktów przez nabywców;

• ceny innych produktów (komplementarnych, substytucyjnych) - niski poziom cenowej elastyczności popytu charakteryzuje produkty komplementarne, jeżeli ich wartość w stosunku do produktu podstawowego jest stosunkowo mała. Produkty substytucyjne charakteryzuje na ogół wysoki poziom cenowej elastyczności popytu.

Zmiany poziomu ceny danego produktu mogą wywoływać zmiany w wielkości popytu nie tylko na ten produkt, lecz również na produkty, których ceny nie ulegają zmianie. Miara tego typu zależności jest mieszana elastyczność popytu, która wyraża stosunek względnych zmian popytu na dany produkt do względnych zmian cen innego produktu.

3 sytuacje:

1) jeżeli X i Y są względem siebie komplementarne, poziom mieszanej elastyczności popytu jest tym wyższy, im wyższy jest poziom cenowej elastyczności popytu na produkt X oraz im większy jest stopień komplementarności produktów X i Y;

2) jeśli X i Y są względem siebie substytutami, poziom mieszanej elastyczności popytu jest tym wyższy, im wyższy jest poziom cenowej elastyczności popytu na produkt X oraz im doskonalszymi substytutami są produkty X i Y;

3) jeśli wzrost lub spadek ceny produktu X nie wywołuje zmiany popytu na produkt Y oznacza to, że produkty te są względem siebie niezależne.

PRZEWAGA NEGOCJACYJNA

Przewaga negocjacyjna sprzedawcy(S) lub nabywcy(N) może być rozpatrywana przy 2 podstawowych założeniach:

1. musi wystąpić umowa kupna-sprzedaży między sprzedawcą a nabywcą, umowa ta musi być korzystna dla obu stron;

2. podział korzyści między S a N może być zróżnicowany.

Zawarcie umowy zapewnia określoną wielkość korzyści dla S i N jednakże o wykształceniu się przewagi negocjacyjnej którejś ze stron decyduje podział tych korzyści, a nie ich ogólna wielkość. A zatem proces negocjacyjny podporządkowany jest osiągnięciu przewagi negocjacyjnej jest swoistym przetargiem o podział korzyści, jakie mogą być osiągane w rezultacie zawartej umowy.

Podział korzyści może być równomierny bądź nierównomierny. Gry podział korzyści jest równomierny mamy do czynienia z równowagą negocjacyjną między S a N. Podstawą identyfikacji przewagi negocjacyjnej którejś ze stron jest nierównomierny podział korzyści między nimi. Wówczas przewagę negocjacyjną uzyskuje ten podmiot rynku, który w następstwie procesu negocjacyjnego oraz zawartego porozumienia osiąga większe korzyści niż jego partner rynkowy.

Czynniki osiągania przewagi negocjacyjnej:

• siła negocjacyjna

• umiejętność negocjowania.

Siła negocjacyjna podmiotów rynku jest wzmacniana za pomocą umiejętności negocjowania i odwrotnie. O przewadze negocjacyjnej S lub N decyduje przebieg procesu negocjacyjnego, ale także jego wynik . Wynik ten to wypadkowa 2 czynników:

1. punktu wyjścia procesu negocjacyjnego czyli czynnika który będzie podlegał negocjacji,

2. ustępstw czynionych przez S i N w procesie przetargowym.

Każdy z podmiotów rynku jest skłonny do ustępstw na rzecz partnera rynkowego do momentu w którym postępowanie to będzie korzystniejsze od sytuacji przybierającej postać brak zawarcia umowy.

Procesy negocjacyjne dzielimy na:

• procesy proste - to takie które obejmują jeden składnik negocjacyjny (np. cena)

• procesy złożone - obejmujące wiele składników negocjacyjnych (np. ceny, rodzaj i jakość produktów)

Stopień złożoności procesu negocjacyjnego wpływa na kształtowanie się obszaru negocjacyjnego. Obszar negocjacyjny określa całkowitą wielkość korzyści, która strony mogą osiągnąć, precyzuje granicę ustępstw na które są w stanie się zgodzić S i N w procesach negocjowania.

Proces negocjacyjny prosty

Strony procesu negocjacyjnego będą określać ceny graniczne, tzn. S określi najniższą cenę graniczną, a więc dolny poziom jej zmian w procesie negocjacyjnym, zaś N określają najwyższą cenę graniczną, górny poziom jej zmian, które są akceptowane przez nabywcę. Powstaje obszar negocjacyjny pomiędzy ceną dolną a górną, w ramach tego obszaru dokonuje się przetarg o zmianie poziomu korzyści między S a N.

Sfery korzyści Sprzedawcy i Nabywcy

Przy cenie P_x mamy do czynienia z równomiernym podziałem korzyści między S a N. Sprzedawca w procesie negocjacyjnym będzie dążył do powiększenia osiąganych korzyści przesuwając P_x w lewo. Nabywca powiększa swoje korzyści jeżeli przesuwa Px w prawo.

Każda cena, która znajduje się poza obszarem negocjacyjnym nie będzie skłaniać uczestników rynku do podejmowania procesu negocjacyjnego. Barierą wszczynania negocjacji będą również odmienne relacje między najniższą ceną graniczną określoną przez Sprzedawcę, a najwyższą ceną graniczną określoną przez Nabywcę. Każdy podmiot rynku zmierza do wynegocjowania, takiego poziomu ceny w ramach procesu negocjacyjnego, który jest maksymalnie oddalony od określonego przez niego poziomu granicznego.

Im więcej jest czynników negocjacyjnych tym obszar negocjacyjny jest wyższy.

Obszar negocjacyjny cen i poziomu jakości

J_max - jakość ustalona przez Sprzedawcę

150 - cena minimalna określona przez Sprzedawcę

J_min - jakość ustalona przez Nabywcę

210 - cena maksymalna określona przez Nabywcę

W przypadku złożonego procesu negocjacyjnego obejmującego cenę oraz poziom jakości produktów, obszar negocjacyjny jest mniejszy niż obszar wynikający wyłącznie z negocjacji cenowej. Sprzedawca byłby skłonny oferować produkt o wyższym poziomie jakości jednakże przekracza on najwyższy akceptowany przez Nabywcę poziom ceny.

Niski poziom ceny produktu oferowanego przez sprzedawcę nie gwarantuje nabywcy takiego poziomu jakości, który może być przez niego akceptowany. Im bardziej złożony jest proces negocjacyjny obejmujący wiele składników, tym mniejszy obszar negocjacyjny. To z kolei wpływa na zmniejszanie korzyści do podziału oraz utrudnia osiąganie przewagi negocjacyjnej przez podmioty rynkowe.

Im mniejszy obszar negocjacyjny, a zatem im mniejszy obszar ustępstw oczekiwanych od partnera rynkowego, tym mniejsza skłonność podmiotów do inicjowania negocjacji.

Cenowa i poza cenowa (jakościowa) przewaga negocjacyjna

Cenowa przewaga negocjacyjna

W podobny sposób może być charakteryzowana jakościowa przewaga negocjacyjna sprzedawców lub nabywców. Cenowa i jakościowa przewaga negocjacyjna sprzedawcy lub nabywcy może się kształtować i zmieniać w następstwie oddziaływania różnorodnych czynników. Podstawowe znaczenie mają 3 zbiory czynników z których pierwsze dwa decydują o przewadze negocjacyjnej rynku, są to:

• czynniki o charakterze strukturalnym (struktura przedmiotowa i podmiotowa rynku),

• zasoby i wartości informacji którymi dysponują sprzedawcy i nabywcy jako uczestnicy procesu negocjacyjnego,

• umiejętności sprzedawców i nabywców w dziedzinie negocjacji.

Podstawowym czynnikiem o charakterze strukturalnym jest struktura podmiotowa rynku. Wyraża ona relacje między podażą a popytem, decyduje o:

• liczbie procesów negocjacyjnych, która została zakończona umową kupna-sprzedaży,

• o możliwościach osiągania i regulowania przewagi negocjacyjnej podmiotów na rynku.

Liczba procesów negocjacyjnych zakończonych umowami kupna-sprzedaży jest największa w sytuacji równowagi, jest to sytuacja korzystna dla sprzedawców i nabywców.

Brak równowagi między popytem a podażą oznacza, że na rynku istnieją rzadkie przedmioty wymiany, które wyznaczają liczbę procesów negocjacyjnych zakończonych zawarciem umowy.

W warunkach przewagi podaży nad popytem rzadkimi towarami wymiany dysponuje sprzedawca, a więc ma większą siłę negocjacyjną, nie oznacza to jednak, że podmiot rynku, który ma większą siłę przetargową musi zawsze uzyskiwać przewagę negocjacyjną.

O przewadze negocjacyjne decyduje również udział w podziale korzyści, a zatem na możliwości osiągania przez sprzedawców lub nabywców przewagi negocjacyjnej wpływają:

• poziom cen oraz ich stosunek do ustalonych przez sprzedawców lub nabywców cen granicznych,

• siły przetargowej sprzedawców oraz nabywców w procesach negocjowania.

Struktury rynku

Postępowanie podmiotów rynku

Efekty działania na rynku

r

DD1

DD2

DD

Obszar negocjacyjny

Strefa korzyści

SPRZEDAWCY

Strefa korzyści

NABYWCY

P_n

(cena maksymalna)

P_x

(cena równowagi negocjacyjnej)

P_w

(cena minimalna)

Obszar

negocjacyjny

t

P, J

J_max

210

J_min

150

Korzyści Nabywcy

Korzyści Sprzedawcy

60

60

45

45

30

30

15

15

P = 165

P = 180

P = 195

---