Barok - SKRYPT, ODK, Nowożytna powszechna


Barok

Charakterystyka baroku w Polsce

port. - barroco - nieregularna perła fr - barroque - dziwaczny
Prof. Czesław Hernas dzieli barok na następujące etapy:

- barok wczesny (1580 -1620)

- barok dojrzały (1620 - 1670)

- barok późny (1670 - 1730 (60))

Jak widać w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to powstanie Chmielnickiego i "potop" szwedzki oraz wojny z Turcją. Było to stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmieniony i kiedy życie trwa tak krótko? Czy godzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego co trwałe?. I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, bliski ideałom wieków średnich.

Tło społeczno-polityczne i kulturowe baroku:
Oświata - wraz ze zwiększeniem ilości szkół i ich rozwojem, przybywa ludzi wykształconych . Więcej ludzi ma dostęp do nauki i bierze się za pisarstwo. Upada znaczenie szlachty średniej, a do głosu dochodzi wielka magnateria.
Literatura - 4 nurty :
dworski (Jan Andrzej Morsztyn), rozwijający się na dworach magnackich i królewskim. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania.
sarmacko-szlachecki (Pasek, Potocki) - charakterystyczny dla szlacheckich dworów ziemiańskich, odległych od miast tętniących własnym życiem, kultywującym własne tradycje. Literatura tego nurtu, odmiennie niż nurt dworski przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Nurt ten nazywa się także sarmackim, od słynnej teorii o sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVIIw. i odziaływującej na późniejsze epoki.
mieszczańsko-plebejski (Piotr Baryko). Bohaterem tej poezji jest człowiek - jego miejsce w społeczeństwie, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast. Przedmiot rozważań stanowią także uniwersalne prawa ludzkie.
sowizdrzalski (żacy i ich nauczyciele) - człowiek epoki baroku charakteryzuje się: zawężonymi horyzontami myślowymi, rozdwojeniem wewnętrznym w sprawie głównych celów człowieka.

Mikołaj Sęp-Sarzyński

M. Sęp-Sarzyński to poeta tworzący w latach siedemdziesiątych XVI wieku. Zmarł mając 31 lat. Jego twórczość stoi na pograniczu renesansu i baroku. Renesansowe zainteresowanie się człowiekiem jest połączone z refleksjami filozoficzno- religijnymi. Wyrazem rozdarcia wewnętrznego człowieka baroku, są występujące w jego sonetach motywy zwątpienia, obsesja śmierci, rozważania nad rozdwojeniem natury człowieka.

"Sonety".

- prekursor baroku

- reprezentuje nurt poezji filozoficznej. W swej twórczości stawia pytanie o to, kim jest człowiek, jakie zajmuje miejsce wśród innych bytów

- podmiot liryczny utworów Sępa: samotna jednostka pragnąca zrozumienia sensu istnienia, lecz zagubiona wśród niepojętych znaków boskiego panowania nad światem. Obecny motyw "rozdwojenia, pomiędzy wartościami ducha, a żądzami ciała

- wizja świata: jako miejsce walki - ścierania się dobra i zła. Świat niepokojący pełen niebezpieczeństw. Życie to nie spokój i harmonia, ale ciągłe zmagania się z samym sobą. Jedynym ratunkiem dla zagubionego człowieka jest Bóg.

"O nietrwałej miłości rzeczy świata tego".

- wyróżnia się dwa rodzaje miłości

  1. nietrwała - do ziemskich dóbr i wartości (są nimi złoto, sława, władza, ludzka miłość, uroda)

  2. trwała - jej obiektem jest Bóg

"O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem".

- motyw zmagań człowieka z szatanem

- dualizm natury ludzkiej - człowiek musi ciągle wybierać między świętością i grzechem, wyrzeczeniem i urokami życia. Jest on "Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie"

-Bóg stanowi jedyne oparcie dla człowieka

Sęp daje wyraz dramatycznej rozterce, świadomości rozdarcia między potrzebami ducha i ciała. Przeraża poetę samotność człowieka we wszechświecie - jego los na ziemi przedstawia jako nieustanną walkę z grzechem i szukanie pomocy w łasce bożej, dzięki której człowiek może dostąpić ocalenia.

Klasycyzm francuski XVII wieku

Dominującym kierunkiem w lit. i sztuce francuskiej XVII w. był nie barok lecz klasycyzm. Nawiązywał on do sztuki starożytnej i renesansowej. U jego podłoża był racjonalizm (kierunek filozoficzny gloryfikujący wartość rozumu). Za jego twórcę uważa się filozofa Kartezjusza, który istotę swoich przemyśleń zawarł w zdaniu "Cogito ergo sum" (myślę, więc jestem). Pod wpływem racjonalizmu klasycyzm zakładał: jasność myśli, przejrzystość konstrukcji utworu, równowagę między formą a treścią, przedstawiania uniwersalnych elementów natury ludzkiej, ukazanie prawdy o człowieku, przedstawianie faktów prawdopodobnych, zgodnych z wyobrażeniami ludzkimi. Klasycy zachowali 3 klasyczne jedności : jedność miejsca, czasu i akcji (starożytność). Dbali o piękno języka i stylu. Najwyżej cenili tragedię , a jej treść wypełniali historią lub mitologią. Przedstawiciele:
Jean Racine - tragediopisarz
Pierre Corneille - autor tragedii, tragikomedii i komedii
La Fontaine - bajkopisarz
Moliere - "Skąpiec" i inne - komediopisarz
Mikołaj Boilean - teoretyk literatury, autor "Sztuki poetyckiej".

Pierre Corneille jest uważany za ojca teatru francuskiego. Napisał wiele dramatów z których najbardziej popularny do dziś był "Cyd". Temat "Cyda" został zaczerpnięty ze średniowiecznej Hiszpanii Cyd - Rodryk żył w XI wieku i był naczelnym wodzem króla Kastylii, był symbolem wzoru rycerza opiewanego w wielu pieśniach.

Walka dwóch uczuć: miłości i obowiązku (honoru) na podstawie "Cyda"

Bohaterowie:
Roderyk ; Diego - ojciec Roderyka ; Gomes - ojciec Chimery; Chimera - kochanka Roderyka ; Sankty - kochający Chimerę; Królewna
Bohaterowie przeżywają trudne dylematy - Roderyk musi wybierać między obowiązkiem wobec ojca, honorem a uczuciem. Chimena także miota się między miłością do zabójcy ojca, a powinnościami córki. Nawet Królewna zakochana w Roderyku musi wybierać między dumą, obowiązkiem wobec rodu królewskiego, władzą - a miłością do Roderyka. Wszystko dobrze się kończy dzięki królowi.

Przejawy walki miłości i obowiązku:

- Uczucia królewny do Roderyka hamowane przez rozum, nakazujący jej wiązać się z młodzieńcem z rodu Królewskiego.

- Rozterki Roderyka zobowiązanego do walki z Gomesem w obronie honoru rodowego; (Przypomina to dylemat Hamleta)

- Chimena mimo miłości do Roderyka po stracie ojca domaga się kary u króla dla jego zabójcy ( przeżywa wielki dramat, gdyż kocha Cyda i nienawidzi go )

- Niemal do końca dramatu Chimena na przemian będzie ujawniać miłość do Roderyka i żądać ukarania go

  1. Tuż po pojedynku z Gomesem i jego śmierci, przybyłego do komnaty Chimeny Roderyka bohaterka powitała bardzo chłodno, choć nie taiła przy tym swoich uczuć.

  2. Omdlenie na wieść o śmierci Roderyka w walce z Maurami oraz radość po jego pojawieniu się przed nią dowodzą ustawicznej walki jej uczuć.

  3. Zaproponowany przez Chimenę pojedynek i szczęśliwe dla Roderyka jego zakończenie przesądza o zwycięstwie jej miłości nad obowiązkiem żądania kary dla kochanka.

- Roderyk po zabójstwie Gomesa, potępiony przez Chimenę i równocześnie dumny ze spełnionego obowiązku wobec ojca jedyne wyjście widział w śmierci, toteż z ochotą udał się na wojnę z Maurami nie lękając się utraty życia.

W dramacie triumfuje miłość Roderyka i Chimery. Jednak są bohaterowie, którzy cenią honor, do których należą Królewna i Diego.

Skąpiec" Moliera jako komedia charakterów.

Wiele komedii Moliera ma tytuły wskazujące na to, że najważniejszy w nich jest portret jakiegoś człowieka : "Świętoszek", "Chory z urojenia" itp. Pisarz konstruował te postacie w ten sposób, że miały one cechy indywidualne, a jednocześnie stawały się typem uosabiającym jakąś główną cechę.

Jan Molier napisał 31 komedii, większość z nich to komedie charakteru, czyli w każdym utworze autor rozważa jedną wadę ludzką, np. skąpstwa. Autor napisał dramat na podstawie "Garnka" Planta.

Przejawy skąpstwa Harpagona:

- obarczenie Anzelma kosztami ślubu córki

- odmówienie posagu córce

- posądzenie służących o kradzież

- pozwolenie synowi na ślub z Marianną w zamian za odzyskanie szkatułki.

- zdenerwowanie spowodowane plotkami o jego skąpstwie

- znajdowanie pretekstów aby nie wypłacić służbie pieniędzy.

- obawa o szkatułkę zakopaną w ogrodzie

- korzystanie z usług Frozyny bez zapłaty

- skąpienie potraw i pieniędzy na ucztę

- utrzymanie służby tylko dla prestiżu

- służący spełnia rolę stangreta i kucharza

- rozkaz aresztowania całego miasta po kradzieży pieniędzy.

- ogromna rozpacz po utracie szkatułki

- niedożywienie zwierząt

- lichwiarstwo

- skąpstwo wobec dzieci

- gaszenie niepotrzebnych świec

- pieniądze traktował jako dar boży

Skąpiec jako komedia rodzinna. Opisać stosunki w rodzinie Harpagona i wpływ skąpstwa na atmosferę w domu. Harpagon nie okazuje miłości do swoich dzieci, nie okazuje nawet zwykłego ojcowskiego zainteresowania dziećmi. Zajęty jest wyłącznie własnym majątkiem. Liczy tylko na szybkie ich ożenki i pozbycie ich się z domu. Przez takie postępowanie dzieci nie lubią go, traktują jak wroga.Atmosfera w domu jest pełna podejrzliwości i wzajemnej niechęci.

Barokowe kontrasty u Daniela Naborowskiego

D.Naborowskiego można śmiało nazwać poetą, który łączy barokową formę wiersza (z całym wymaganym w tej epoce wyrafinowaniem, kunsztem i zaskoczeniem) z istotną poważną tematyką. Jest ona typowa dla baroku, koncentruje się ona na zagadnieniach:

- człowiek - kim jest, czym jest ludzkie ciało a czym dusza

- życie i jego cechy - przemijalność, nietrwałość, kruchość

- czas - jego destrukcyjna niszcząca siła.

D. N. rozpatruje w swej poezji tę problematykę, szuka najlepszej formy, by wyrazić przemyślenia, lecz prezentuje nie rozpacz, nie trwogę istnienia, lecz pogodzenie się z wyrokami Boga. wystarczy przegląd jego wierszy aby utwierdzić się w tym przekonaniu. "Krótkość żywota" - ukazuje nietrwałość ludzkiego żywota. Przemijalność całych pokoleń poeta ująć w trafnej syntezie "Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi". Definicja "Żywota ludzkiego" złożona jest z takich pojęć jak "wiatr, głos, dźwięk itp." tak ulotnych w naszej rzeczywistości. Wiersz przynosi chwilę refleksji nad sprawą, o której człowiek nie pamięta i nie chce jej sobie uświadomić: iż jest śmiertelny.

"Cnota grunt wszystkiemu" - "uderza" w odbiorcę rozbudowana anafora: 14 wersów rozpoczyna się od słów "nic to". Niczym są tu różne ziemskie wartości, do których głupi człowiek przykłada wagę - kosztowny pałac, jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne, popularność i błyskotliwość itp. - wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko to jest marnością. Jednak jest coś trwałego - jedyną rzeczą trwałą jest cnota - czyli prawość w życiu i wierność Bogu. Tylko to zapewnia nieśmiertelność, pogląd ten potwierdza Naborowski także w krótkim utworze "Marność":
"Nad wszystko bać się Boga -
Tak fraszką śmierć i trwoga"

Poezja Naborowskiego uwiecznia rozterki człowieka, który odczuwa swoją przemijalność, szuka ona wartości trwałych, analizuje relacje człowiek - Bóg, człowiek - czas, człowiek - świat. Można określić twórczość D.N mianem twórczości metafizycznej i intelektualnej.

Jan Andrzej Morsztyn - dworski nurt poetycki

- reprezentant marinizmu (konceptyzmu) w literaturze polskiej

- przedstawiciel poezji dworskiej

- w swej twórczości poszukiwał nowych, zaskakujących odbiorcę form

J. A. Morsztyn żył w latach 1620-1693. Całe dorosłe życie obracał się w wielkim eleganckim życiu dworów. Zajmował się dyplomacją. Cała jego twórczość zebrana była w dwa tomy "Lutnia" i "Kanikuła albo Psia gwiazda". Wzorował się on na Gianbattista Marinim. Jednym z jego utworów jest wiersz miłosny pt. "Sonet do trupa". Porównuje tu młodego, zakochanego mężczyznę do trupa(podobna jest bladość obu, różni ich fakt, że jeden przeżywa męki, a drugi nie). Pokazuje różnice i podobieństwa pomiędzy nimi. Na koniec wnioskuje, że sytuacja trupa jest jednak lepsza, ponieważ kochanek będzie się jeszcze musiał długo nacierpieć, według autora. Innym jego utworem jest "Niestatek" - Jest to utwór żartobliwy, w którym autor odchodzi od petrarkizmu, w sposobie pokazywania kobiety. Wiersz konstruuje wyliczenie paradoksalnych sytuacji np. zamknięcie wiatru w wór. Sens tego wiersza zawarty jest w ostatnim wersie i ukazuje fakt, że piękne kobiety są niestałe w uczuciach.
"Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa
Niźli będzie stateczna która białogłowa"

"Bierzmowanie"
Autor w wielu porównaniach ukazuje swą miłość do dziewczyny. Porównuje ją m. innymi do ogniska.
"Na Tomka "
Wiersz mówi o chłopaku, zamiast dziewczynie starał się przypodobać i pozyskać względy jej rodziców. Bowiem nie chodziło mu o uczucia lecz o posag.

"Cuda miłości"
Autor mówi w tym wierszu, jakim pięknym uczuciem jest miłość, mówi, że przed miłością się nie można obronić. Morsztyna fascynuje temat rozłąki, powtarza się często motyw opisu kobiecej urody oraz motyw rozpaczy, zazdrości i innych cierpień, które niesie ze sobą miłość. W miniaturach Morsztyna zauważamy także psychologiczną odkrywczość i wrażliwość na drobne niuanse uczucia. Liryka Morsztyna ma charakter kameralny, co stanowi atmosfera salonu i kultury dworskiej.

Wacław Potocki - krytyka stosunków społecznych i patriotyzm poety.

Poezja Potockiego należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta często dotyka spraw szlachty i państwa.Często poddaje krytyce wady narodu i rządzących.Potocki wyznawał religię ariańską. W wierszu "Nierządem Polska stoi" ukazał stan wewnętrzny państwa polskiego,które chyli się ku upadkowi,nikt nie przestrzega praw.Praw jest tyle, że mogą służyć dzieciom do zabawy.Wszyscy dbają o własne dobro, nie interesują się losem kraju. Wiersz "Zbytki polskie" pokazuje wady społeczeństwa.Polacy myślą tylko o zabawach, balach, wygodach życiowych. Przejmują obce wzory zamiast szanować polską tradycję.Ojczyzna chyli się ku upadkowi.Szlachta jednak żyje sama dla siebie i nie zdaje sobie sprawy, że z upadkiem ojczyzny zginie też ona sama.W wierszu "Kto mocniejszy ten lepszy" Potocki porusza problem nietolerancji religijnej.Katolicy to silny lew,zaś arianie są podobni do małego lisa, który nie może obronić się przed lwem.Wyrzucenie arian Potocki uważa za bezprawie.Wiersz "Pospolite ruszenie" pokazuje obóz wojskowy.Wczesnym rankiem napadają nań Kozacy. Jednak szlachta nie broni się, gdyż jest za wcześnie."Transakcja wojny chocimskiej" to epopeja o przebiegu bitwy pod Chocimiem w 1621r.Poemat opisuje przebieg bitwy i rokowań. Całość przepojona jest duchem patriotyzmu. Autor wierzy w Boga i jego pomoc w zwycięstwie nad poganami. Patriotyzm widać w przemówieniu Chodkiewicza do żołnierzy.Prosi on o obronę ojczyzny odwołując się do czasów przeszłych, choćby Chrobrego.Z utworów Potockiego wyłania się obraz XVII wiecznej Polski. Wiele jest w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.

Pamiętniki Paska zwierciadłem epoki.

Poezja Paska należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta napisał "Pamiętniki" około roku 1690.Pamiętniki i diariusze zajmowały dość znaczną pozycję w literaturze XVII w. Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawionych faktów są znakomitym źródłem poznania ludzi i obyczajów tamtych czasów.Pierwsza część zawiera opis przygód wojennych Paska.Uczestniczył on w wielu wyprawach wojennych.Pasek opowiada o walkach Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, którą przedstawił w oparciu o relację jej uczestnika. Przedstawił obraz szlachcica-żołnierza, który walczy dzielnie,ale ambicji do walki dostarcza mu chęć zdobycia łupów, a nie miłość do ojczyzny.Pasek mówi też o odbytych podróżach zagranicznych, które były wynikiem jego zainteresowań i ciekawości.Pasek opisuje też mszę świętą, do której służył ze zbroczonymi krwią wrogów rękami.Uczestniczył w licznych ucztach.Lubił pojedynki i zwady z innymi.Przykładem jest uczta u pana Jasińskiego, podczas której doszło do pojedynku Paska z Nurzyńskim. Chytry Pasek, który nie chciał walczyć w obozie wojskowym, wyszedł z niego, wiedząc, że rywal dogoni go.W końcu Pasek zabił natręta i odciął rękę jego bratu.Jednak taki tryb życia znudził mu się i Pasek zapragnął zmiany.W okolicach Krakowa upatrzył sobie kandydatkę na żonę.W drugiej części opisuje swe zaloty i decydującą rozmowę z ukochaną. Ta część "Pamiętników" zawiera szeroki obraz życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor uważa ucisk chłopa za naturalny stan rzeczy.Swą klasę uważa za godną przedstawicielkę narodu.Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści własne. Z "Pamiętników" wyłania się obraz typowego sarmaty.Bohater lubi zabawy,pijaństwo,pojedynki typowe dla ówczesnej szlachty."Pamiętniki" odzwierciedlają obraz ludzi tamtej epoki. Są pisane barwnie, językiem potocznym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora.

LITERATURA WSPÓŁCZESNA

Literatura polska

Najnowsze dzieje naszego piśmiennictwa, nazywanego umownie literaturą współczesną, określają dwa zwrotne momenty w historii naszego narodu: wrzesień 1939 r. i czerwiec 1989 r. Daty te tworzą ramy czasowe tego okresu. Literaturę lat 1939-1989 kształtowały głównie historia i polityka. Czynniki te formowały jej odrębność tematyczną, światopoglądową i

programowo-artystyczną. Wywarły one istotny wpływ na twórczość literacką lat wojny i okupacji oraz na literaturę po drugiej wojnie światowej. Uwidoczniło się to w jej zróżnicowaniu, wielości tendencji ideowych i artystycznych, w cechach uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej.

Literatura wojny i okupacji stanowi przedłużenie dwudziestolecia międzywojennego, ponieważ dojrzali pisarze kontynuowali twórczość w

konspiracji i na emigracji. Najnowsze badania nad życiem literackim w okupowanej Polsce przynoszą bogaty materiał dokumentacyjny, który świadczy, że po 1 września 1939 r. życie kulturalne i literackie nie zamarło, a jedynie zmienił się charakter społecznego obiegu. Pod koniec

roku dokonały się pierwsze zasadnicze zmiany w rozmieszczeniu ośrodków twórczych, co było spowodowane biografiami pisarzy. Rozproszenie pisarzy i różnorodność ich doświadczeń miały zdecydować nie tylko o tematyce utworów, lecz o rodzaju i skali wysiłków zmierzaj†cych do tego, aby życie

literackie nie tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane.

To w roku 1939 dokonał się zasadniczy podział na literaturę krajową i emigracyjną. Długa jest lista tych, którzy w wyniku wojny (lub niekiedy zaskoczeni jej wybuchem za granicą) znaleźli się poza ziemiami polskimi,

okupowanymi przez Niemcy i Związek Radziecki.

W rezultacie działalności podziemia, pod koniec 1939 r. ukazywało się

ponad 30 czasopism, głównie o charakterze informacyjno-politycznym, z których część zamieszczała utwory literackie, przede wszystkim wiersze powstające w kraju i docierające z ośrodków emigracyjnych oraz obozów jenieckich. We wrześniu ukazały się wiersze takich poetów, jak Tadeusz Gajcy "Dzień pierwszy", Czesław Janczarski "Wrzesień 1939", Julian Przyboś "U szczytu drogi", a także Kazimierz Wierzyński "Święty Boże", Jan Brzechwa "Ojczyzna", Aleksander Baumgardten "Katowicka ballada" (o zajęciu miasta i jego bohaterskiej obronie), Leopold Lewin "Nowe Termopile", Jerzy Pietrkiewicz "Szarża pod Kutnem", Teodor Bujnicki "Modlitwa za Warszawę" i

wielu innych.

Od pierwszych miesięcy udział literatury w kształtowaniu świadomožci narodowej, w integralnym oporze i mobilizacji do walki by' olbrzymi. W okupowanym kraju, równolegle do organizacji o charakterze politycznym i wojskowym, formuje się podziemie kulturalne, a życie literackie jest

jednym z jego przejawów. W ścisłym związku z nim pozostaje tajne życie teatralne, działalność wydawnicza, publicystyczna, współpraca księgarzy, drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli prowadzących tajne nauczanie.

Wśród licznych utworów literackich należy odnotować: W. Broniewskiego "Nad rzekami Babilonu" i "Żydom polskim", T. Bujnickiego (poety wileńskiego) "Ustami pełnymi krwi", K. K. Baczyńskiego "Do przyjaciela" i "Mazowsze", T. Gajcego "Śpiew murów" i "Rapsod o Warszawie", A. Trzebińskiego "Czas",

a także broszur' "Kamienie przez Boga rzucane na szaniec", zbiorek z

nutami "Pieśni zbrojne", R. Bratnego "Maj 1943", zbiorki wierszy W.

Żukrowskiego "Rdza" i T. Kwiatkowskiego "Gołębie", konspiracyjne broszury "Tragizm śmierci generała Sikorskiego", "Piosenka i wiersz w podziemnej

Polsce", Z. Solarzowej pieśń "Na śmierć generała Sikorskiego", znaną z

początkowych słów:

"Maszerują chłopcy, maszerują A nad nimi tęcza z naszych łez"(śpiewaną przez żołnierzy z Batalionów Chłopskich), J. Gamskiej-Łempickiej poetki lwowskiej) "Nad grobami polskimi w Katyniu", M. Piechala "Nuta", L. Lewina "Pieśń o bitwie pod Lenino", fragmenty książki A. Fiedlera "Dywizjon 303", drukowane w piśmie "Prawda Młodych". Wydawano także wiersze wybitnych poetów minionych epok, szczególnie romantyków, w tym

Mickiewicza.

Twórczość literacka uprawiana w czasie wojny umożliwiła wydawanie książek zaraz po wyzwoleniu, czego przykładem Karol Bunsch, który w 1940 r. rozpoczął pisanie powieści historycznych i kontynuował pracę do końca wojny, dzięki czemu np. "Dzikowy skarb" mógł się ukazać w 1945 r.

W obozie polskiej literatury nie może zabraknąć literatury emigracyjnej. Od 1939 r. na Zachodzie i na Wschodzie powstawały utwory dwudziestowiecznych tułaczy i pielgrzymów w tonacji tragicznej,

pesymistycznej, płynące ze świadomości poniesionej klęski, jak też mobilizujące do walki i zawierające przemyślenia nad przyszłym losem Polski. Już w 1941 r. ukazał się w Szkocji zbiór wierszy dziewięciu autorów pt. "Marsz odwetowy. Poezja żołnierska". W antologii "Poezja

karpacka. Zbiór wierszy Brygady Strzelców Karpackich" (Jerozolima 1944) znalazły się m.in. wiersze Mariana Hemara, Artura Międzyrzeckiego, Stanisława Młodożeńca. Wiersze te oddawały przeżycia polskich żołnierzy w

pustynnych warunkach, podobnie jak teksty liryczne opublikowane w

poetyckiej antologii "Azja i Afryka" (1944). Poetyckim echem walk na

Półwyspie Apenińskim były wiersze z antologii "Nasze granice w Monte

Cassino" (Rzym 1945), gdzie znalazły sił utwory W. Broniewskiego, B. Kobrzyńskiego, A. Międzyrzeckiego, J. Wedowa. W tym kręgu powstała pieśń Feliksa Konarskiego (Ref-Rena) "Czerwone maki na Monte Cassino". Wiersze

zawarte w antologii "Na postoju" (Francja 1940 - Szwajcaria 1943) powstały w kręgu Dywizji Strzelców Pieszych i wyrażały mękę bezczynnego wyczekiwania. Własne zbiory wierszy wydali m.in. Artur Międzyrzecki, Marian Czuchnowski, Stanisław Młodożeniec, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski, Julian Tuwim.

Znacznie mniej powstało utworów prozatorskich i należały do nich m.in. M. Kuncewiczowej "Klucze" (Londyn 1943), S. Zahorskiej "Warszawa-Lwów 1939",

T. Parnickiego "Srebrne orły" (Jerozolima 1943), K. Pruszyńskiego "Droga wiodła przez Narwik" (Londyn 1941), J. Meissnera "Żądło Genowefy" (Edynburg 1943), A. Fiedlera "Dywizjon 303" (Londyn 1942), reportażowe i publicystyczne książki M. Czuchnowskiego "Z Moskwy do... Moskwy" (Londyn

1944), "Z ziemii włoskiej do Polski" (Londyn 1944) i "Cofnięty czas"

(Londyn 1945). O wrześniu 1939 napisał trzy książki reportażowe Melchior Wańkowicz: "Te pierwsze walki" (Bukareszt 1940), "Wrześniowym szlakiem"

(Palestyna 1944) i "Wrzesień żagwiący" (Londyn 1947). Wańkowicz wydał także trzytomowy reportaż "Bitwa o Monte Cassino" (Rzym 1945-1947).

Literatura światowa

Druga wojna światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie tylko na naszym życiu literackim w latach 1939-1945 i polskiej literaturze powojennej. Doświadczenia wojenne formowały także świadomość literacką pisarzy obcych i wpłynęły na kształt współczesnej kultury oraz literatury

światowej. Zbrodnie wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, ujawniły, do czego był zdolny współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo sapiens

pogłębiło zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki. Fakty te wywołały ogólny niepokój o biologiczny byt narodów. Realne zagrożenie życia i cywilizacji kierowało myśl ludzką, podobnie jak sumienie i wyobraźnię pisarską, ku bardzo rozmaitym, często pesymistycznym wnioskom.

Przedstawiciele egzystencjalizmu (w wersji teistycznej i ateistycznej)

wyrażali przekonanie, że człowiek jako jedyny spośród wszystkich bytów wyłącznie sam tworzy się tym, kim jest, dokonując własnych wewnętrznych wyborów, w których wyraża się wolność jako atrybut człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone pomiędzy przeszłością, której już nie ma, a przyszłością, której jeszcze nie ma, stąd towarzyszy mu poczucie

przemijalności i niespełnienia. Z drugiej strony wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności ludzkiego istnienia. Wynika z tego wewnętrzne rozdarcie i osamotnienie jednostki,

którą egzystencjalizm analizuje w oderwaniu od kształtujących ją warunków. Egzystencjalizm, uformowany przez takich myślicieli i pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert Camus, był wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie drugiej wojny światowej, który spowodował załamanie przekonań

humanistycznych, wiarę w dobro i piękno człowieka. Literatura

egzystencjalistczna podjęła próbę uratowania wartości ludzkich, dała

intelektualny obraz sprzeczności epoki, która obfitowała w czyny

zbrodnicze i haniebne, ale też w akty szlachetności, poświęcenia i

bohaterstwa. Najważniejszą wartością dla egzystencjalizmu jest ludzkie,

jednostkowe istnienie.

Jean Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj i sposób życia środowisk młodzieżowych i artystycznych. Poglądy teoretyczne gzystencjalizmu wyłożył w dziele "Byt i nicość" (1943). Sartre napisał i ogłosił ponadto zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi wolności", dramaty:

"Muchy", "Ladacznica z zasadami", "Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje.

Albert Camus jest autorem takich znanych powieści, jak "Obcy" (1942),

"Dżuma" (1947), "Upadek" (1956), a także opowiadań, dramatów i esejów. W "Dżumie" podejmuje problematykę współczesności, analizując prawdopodobne

wypadki wywołane straszliwą epidemią. Trudny humanizm tej powieści polega na tym, że zło nie jest w stanie zniszczyć wewnętrznych wartości człowieka, gdyż ten wyraża siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu.

Również we Francji rozwinął się szeroko inny kierunek filozoficzny -

personalizm, reprezentowany przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opierający się na założeniu, że rozwój osobowości człowieka jest celem życia jednostki i społeczeństwa. W centrum zainteresowania znalazła się osoba ludzka. Podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz jej dusza, zdolna do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w niej istnieje, ku światu - i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku radości egzystencji.

Literaturę niemiecką najchlubniej reprezentuje Thomas Mann, który w końcowej fazie twórczości ogłosił "Doktora Faustusa". Główny bohater

dzieła jest uosobieniem dramatu współczesnej sztuki i dramatu kultury niemieckiej, ginącej w mrokach faszyzmu.

Ciekawą indywidualnością w kulturze niemieckiej był także poeta, dramaturg i prozaik Bertold Brecht ("Opera za trzy grosze", "Matka Courage i jej dzieci", "Strach i nędza Trzeciej Rzeszy", "Kaukaskie kredowe koło"), obrońca prostych ludzi, twórca teatru społecznie zaangażowanego.

Postępowe, antyfaszystowskie idee głosili ponadto tacy wielcy pisarze

niemieccy, jak Heinrich Böll ("Gdzie byłeś Adamie?", "Zwierzenia klowna") i Günter Grass ("Blaszany bębenek").

Z dużym zainteresowaniem przyjęła Europa ciekawą i bujnie rozwijającą się prozę amerykańską za sprawą takich pisarzy, jak Ernest Hemingway ("Komu bije dzwon", "Za rzekę, w cień drzew", "Stary człowiek i morze") i William Faulkner ("Niepokonane", "Wielki las").

Interesującymi twórcami amerykańskimi byli również prozaicy młodszego pokolenia o wyczulonej wrażliwości na samotność i bunt młodych. Należeli do nich m.in. Robert Penn Warren ("Gubernator"), Jerome D. Salinger

("Buszujący w zbożu"), Truman Capote ("Inne głosy, inne ściany", "Harfa traw", "Śniadanie u Tiffany'ego", "Z zimną krwią"), John Updike ("Centaur"), Irvin Shaw ("Młode lwy"), James Jones ("Stąd do wieczności"), Joseph Heller ("Paragraf 22"), William Styron ("Pogrążyć się w mroku"), Saul Bellow ("Herzog"), a także emigranci z Europy żyj†cy w Stanach Zjednoczonych: Isaac Bashevis Singer ("Dwór", "Spuścizna", "Magiczna moc"), Vladimir Nabokov ("Lolita", "Przejrzystość rzeczy"), Jerzy Kosiński ("Malowany ptak", "Kroki"), Joseph Brodsky, poeta, eseista, tłumacz. W dziedzinie dramatu światowy sukces odnieśli: Tennessee Williams ("Szklana

menażeria", "Tramwaj zwany pożądaniem"), Artur Miller ("Śmierć komiwojażera", "Czarownice z Salem"), Edward Albee („Kto się boi Wirginii Woolf?”)

Istotny wkład do współczesnej literatury światowej wnieśli pisarze

radzieccy. Literatura radziecka, począwszy od lat sześćdziesiątych,

zaczęła zmieniać swoje oblicze, odsłaniając konflikty współczesnego życia, pokazując margines społeczny, wyjałowienie duchowe społeczeństwa, aby w końcu ukazać efekty totalitarnego ustroju w postaci obozów pracy istniejących od lat dwudziestych. Kolejno odkryto i udostępniono "Mistrza i Małgorzatę" (1967) Michaiła Bułhakowa; twórczość Andrieja Płatonowa,

podejmującego wnikliwą analizą psychologiczną ludzi epoki porewolucyjnej; zaczęto publikować utwory Siergieja Załygina ("Nad Irtyszem", "Komisja") o problemach wsi syberyjskiej; Walentina Rasputina ("Żyj i pamiętaj",

"Pożegnanie z Matiorą") ukazującego dramaty ydziedziczonych z rodzinnej ziemi; Czyngisa Ajtmatowa ("Biały statek", "Dżamila", "Żegnaj, Gulsary!", "Dzień dłuższy niż stulecie") zanurzającego swoją prozę w scenerii rodzinnej Kirgizji i rozważającego wielkie zagadnienia moralne o uniwersalnym znaczeniu; Wasilija Szukszyna, mistrza małych form prozatorskich ("Rozmowy przy jasnym księżycu"), reżysera i aktora, twórcy głośnego filmu "Kalina czerwona", w którym po raz pierwszy został ukazany margines społeczny jako przykład kosztów wykorzenienia człowieka z jego środowiska i obyczajowości.

Zjawiskiem nowym, chociaż od dawna znanym czytelnikom Europy i Ameryki była twórczość Aleksandra Sołżenicyna, datująca się od opublikowania w 1962 r. opowiadania "Jeden dzień Iwana Denisowicza", a następnie wielkiej opowieści o radzieckich łagrach "Archipelag Gułag".

Do ciekawych zjawisk literackich należy poezja Anny Achmatowej, Borysa Pasternaka, Osipa Mandelsztama, Maryny Cwietajewej. Z młodszych poetów, wyczulonych na problematykę moralną, wymienić należy Borysa Słuckiego, Bułata Okudżawę, Eugeniusza Jewtuszenkę, Bellę Achmadulinę i Andrieja

Wozniesienskiego.

Literatura powojenna

Powojenna literatura polska, podobnie jak światowa, jest bardzo różnorodna. Ale jej cechą swoistą jest także rozbicie (na krajową i emigracyjną, na oficjalną i nieoficjalną). Różnorodność to wartość pozytywna i ze wszech miar poądana: jest wynikiem inicjatyw, konkurencji i bogactwa pomysłów twórczych. W dążeniu ku różnorodności, charakterystycznym dla literatury światowej, nasza musiała pokonywać przeszkody ideologiczne, polityczne i cenzuralne, które powodowały

destrukcję, wrogość i brak porozumienia wśród twórców. Na dzieje polskiej literatury powojennej można spojrzeć jako na walkę o różnorodność wbrew rozbiciu.

Przyjęcie perspektywy zmagań przeciw temu rozbiciu, uwzględnienie presji polityki kulturalnej i działalności cenzury prewencyjnej pozwala wyodrębnić w naszej powojennej literaturze cztery okresy (piąty zaczął się w połowie 1989 r.).

Okres pierwszy - obejmuje lata 1944-1948, kiedy to zdążyło się ukazać, bez nacisków ideologicznych, wiele wybitnych książek napisanych podczas okupacji: Juliana Przybosia "Miejsce na ziemi" (1945), Czesława Miłosza "Ocalenie" (1945), Seweryny Szmaglewskiej "Dymy nad Birkenau" (1945), Stefana Otwinowskiego "Czas nieludzki" (1945), Zofii Nałkowskiej

"Medaliony" (1946), Stanisława Dygata "Jezioro Bodeńskie" (1946), Kornela Filipowicza "Krajobraz niewzruszony" (1947) i zamykający ten okres "Popiół i diament" (1948) Jerzego Andrzejewskiego. W tym okresie rozwija się liryczno-groteskowa twórczość Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego i pojawiają się tacy wybitni twórcy, jak Tadeusz Różewicz i Tadeusz

Borowski.

Od ukazania się w Lublinie czasopisma literackiego "Odrodzenie" (1944) do Zjazdu Związku Literatów Polskich w Szczecinie (1949), mimo postulowania filozofii marksistowskiej i estetyki realizmu, był to czas największych swobód, które w literaturze zaowocowały dużym zróżnicowaniem ideowym i

artystycznym.

Okres drugi - przypada na lata 1949-1955, czyli od zjazdu ZLP w

Szczecinie, proklamującego ocrealizm, po czas "odwilży". Proporcje między literaturą krajową a emigracyjną uległy odwróceniu. O ile w pierwszym okresie emigracja walczyła o przetrwanie, teraz wkroczyła w okres świetności i różnorodności. W kraju, na skutek stalinizacji życia politycznego i kulturalnego, zapanował socrealizm będący zaprzeczeniem różnorodności. Wraz z nim literatura miała stawać się coraz bardziej jednakowa, używać tego samego języka i tak samo optymistycznie pokazywać rzeczywistość. Zapanowało uzależnienie literatury od aktualnej linii politycznej i wzorów radzieckich. Widomym rezultatem były powieści produkcyjne, upowszechnianie i naśladowanie agitacyjnej twórczości Włodzimierza Majakowskiego, a także odcięcie od kultury krajów zachodnich.

Socrealizm zalecał poziom średni, wyrównany, bez szczególnych ambicji pisarskich, tępiąc zarówno elitarne nowatorstwo, jak i beletrystykę rozrywkową. W tym samym czasie na emigracji pisarze cieszyli się swobodą twórczą, demaskowali stalinizm (np. "Inny świat" G. Herlinga-Grudzińskiego, "Zniewolony umysł" Czesława Miłosza, "Droga do nikąd" J. Mackiewicza) i mieli szansę wypowiadania się w dowolnej

konwencji pisarskiej. Kiedy w kraju obowiązywał radosny kolektywizm, na emigracji były warunki manifestowania postaw skrajnie

indywidualistycznych, co uwidacznia się m.in. w "Dzienniku" Witolda

Gombrowicza, drukowanym przez paryską "Kulturę". W kraju odwoływano się do tradycji literackiej i jej symboli celem wykorzystania w retoryce propagandowej. Na obczyźnie tradycja była nie tylko uświęcana, ale też obnażana w parodii i drwinie, m.in. w "Trans-Atlantyku" Gombrowicza. Tymczasem w kraju żądano od pisarzy wyraźnego samookreślenia się ideowego

i politycznego, nadania własnym dziełom treści jednoznacznych i

afirmujących powojenną rzeczywistość, panegirycznych względem osób i decyzji ideowo-politycznych. Wśród realizatorów "nowej metody twórczej" znaleźli się pisarze kilku generacji, którzy pod szyldem socrealizmu upowszechniali powieści produkcyjne z optymistycznym zakończeniem, z

podziałem postaci na "czarne" (wróg klasowy, sabotażysta) i "białe" (zwolennik spółdzielni produkcyjnej, pracownik urzędu bezpieczeństwa lub milicji), z trzecioosobową narracją pozorującą obiektywizm i wzmacniającą "racje historyczne". Do popularnych wówczas autorów i tytuów należy

zaliczyć: Jerzego Pytlakowskiego "Fundamenty" (1948), Jana Wilczka "Numer 16 produkuje" (1949), Bogdana Hamery "Na przykład Plewa" (1950), Tadeusza Konwickiego "Przy budowie" (1950), Aleksandra Ścibora-Rylskiego "Węgiel" (1950), Andrzeja Brauna "Lewanty" (1952). Powieści i opowiadania w duchu socrealizmu pisali także: Wojciech Żukrowski "Mądre zioła" (1951), Jarosław Iwaszkiewicz "Ucieczka Felka Okonia" (1953) i Kazimierz Brandys

"Obywatele" (1954). Prezentowanie bohaterów uzależnionych całkowicie od okoliczności swojego czasu spowodowało, że byli to ludzie bez motywacji psychologicznej, bez trwałych wartości duchowych i etycznych, zdeterminowani przez ideologię i produkcję. Postacie "papierowe" i nieprawdziwe. Ale w tym samym okresie powstały także książki lepsze, takie jak "Rojsty" T. Konwickiego, "Dni klęski" W. Żukrowskiego, "Pamiątka z Celulozy" I. Newerlego czy "Pokolenie" B. Czeszki.

Okres trzeci - to dwudziestolecie 1956-1976, rozpoczynające się przełomem październikowym. To był proces, który rozpoczął się po śmierci Stalina (1953), zaś apogeum znalazł w roku 1956, kiedy to miały miejsce takie zwrotne wydarzenia polityczne, jak XX zjazd KPZR, poznański Czerwiec, październikowe plenum KC PZPR i powrót do władzy Władysława Gomółki oraz

powstanie w Budapeszcie. Literatura tego okresu wpływała na zmianę

społecznej świadomości, będąc jednocześnie wyrazicielką społecznych

protestów. Powstawały pisma (np. "Po prostu") i utwory literackie

poddające krytyce stalinizm i socrealizm w przeświadczeniu, że system jest reformowalny i może odzyskać "ludzką twarz". Przykładem krytycznej postawy był "Poemat dla dorosłych" (1955) Adama Ważyka, "Gorący popiół" (1956) Mieczysława Jastruna, "Złoty lis" (1955) i "Ciemności kryją ziemię" (1957)

Jerzego Andrzejewskiego, "Pierwszy krok w chmurach" (1956) Marka Hłaski, "Matka królów" (1957) Kazimierza Brandysa czy powiadania Sławomira Mrożka z tomu "Słoń" (1957). O zniewoleniu umysłów pisali często ci, którzy sami angażowali się w socrealizm.

Przełom październikowy doprowadził do pierwszej wersyfikacji literatury,

kierując uwagę pisarzy na nowoczesność i tradycję. To "Sława i chwała" Jarosława Iwaszkiewicza (I tom ukazał się w 1956 r.) nawiązywała do niedawnej tradycji, oddalając rzeczywistość społeczną i atmosferę duchową Polski Niepodległej (tzw. okresu międzywojennego). Trzytomowa powieść ma w sobie epicki rozmach: pisarz oddaje epokę poprzez życie różnych grup społecznych, w tym najpełniej ludzi sztuki, w których biografiach i dziejach są zawarte tajemnice ludzkich charakterów, niepokoje egzystencjalne, dążenia i niepowodzenia. W czytelniczym odbiorze zostanie Iwaszkiewicz jako niedościgniony twórca opowiadań, m.in. takich jak: "Matka Joanna od Aniołów", "Bitwa na równinie Sedgemoor", "Ikar", "Młyn nad Lutynią", "Ogrody".

Ważnym efektem przełomu październikowego było otwarcie na sztukę i literaturę Zachodu. Zaczęły się ukazywać przekłady dzieł Camusa, Sartre'a, Saint-Exupery'ego, Vercorsa, Kafki, Musila, Brocha, Hemingwaya, Steinbecka, Faulknera, w czasopismach literackich i na scenach teatrów dramaty Becketta, Ionesco, Brechta, Williamsa, Millera, Wildera i O'Neilla. Z literatury radzieckiej tłumaczono opowiadania Babla, nowele

Erenburga i twłrczość Bułhakowa.

Po 1956 r. wielu pisarzy wróciło do kraju, m.in. Stanisław Cat-Mackiewicz, Zofia Kossak-Szatkowska (Szczucka), Michał Choromański, Melchior Wańkowicz, Stanisław Młodożeniec, Jerzy Stanisław Sito, znacznie później

Teodor Parnicki, Maria Kuncewiczowa i inni. Poza tym na arenę wchodzi pokolenie 56, grupa wybitnych indywidualności twórczych. Wśród poetów: Andrzej Bursa, Jerzy Harasymowicz, Stanisław Grochowiak, Tadeusz Nowak; wśród prozaików: Marek Hłasko, Władysław Terlecki, Włodzimierz Odojewski, Marek Nowakowski, Edward Stachura; wśród dramaturgów - Sławomir Mrożek. Na osobną uwagę zasługują tzw. "spóźnione debiuty" i "utwory z szuflady": Zbigniewa Herberta "Struna Światła" i Mirona Białoszewskiego "Obroty rzeczy".

W latach sześćdziesiątych przeważają dwie tendencje: penetrowanie współczesnej obyczajowości (zakłamania, skorumpowania, bezwolności i

nijakości) oraz poszukiwanie korzeni w tradycji śródziemnomorskiej,

chrześcijańskiej, żydowskiej, ludowej. Powstaje literatura "ojczyzn prywatnych", kresowych (Konwicki, Kuśniewicz), chłopskich (Kawalec, Nowak, Myśliwski), żydowskich (Stryjkowski).

Wypadki marcowe 1968 r. obfitują w dotkliwe konsekwencje: szerzą postawy antyinteligenckie i nastroje nacjonalistyczne, w rezultacie czego emigruje wielu pisarzy i intelektualistów pochodzenia żydowskiego. Reakcją na więzienia i wzmożoną cenzurę jest radykalizacja młodych twórców, powstanie młodej formacji poetyckiej, określającej siebie jako pokolenie 68. Program

artystyczny to walka z językiem propagandy i odsłanianie czytelnika

"ubezwłasnowolnionego". Jawna polityczność i moralna bezkompromisowość cechuje wiersze Stanisława Barańczaka, Ryszarda Krynickiego, Juliana

Kornhausera i Adama Zagajewskiego.

Duża część pisarzy uprawiała dalej socrealizm zmodyfikowany i zamaskowany przed czytelnikiem lub omijała polityczną i społeczn† rzeczywistość, rezygnując z tematów "aktywnych" na rzecz neutralnych. Deklarowana przez mecenasa państwowego wolność eksperymentu artystycznego sprowadzała się do

swobód warsztatowych pod warunkiem podejmowania tematów obojętnych, apolitycznych.

Okres czwarty - to lata 1976-1989 i dalszy ciąg rozbicia na literaturę oficjalną i tzw. "drugi obieg", czyli wydawnictwa niezależne i tajny kolportaż. Siłą drugiego obiegu było nowe oświetlenie zagadnień

wypaczonych przez pisarzy dyspozycyjnych i cenzurę. Rozrost literatury podziemnej wpływał na liberalizację cenzury.

Okres "pierwszej" Solidarności (1980/81) zaowocował twórczością

okolicznościową, folklorem strajkowym, balladą i piosenką. Ci sami pisarze publikowali swoje książki w wydawnictwach oficjalnych, nielegalnych (poza cenzurą) i w oficynach emigracyjnych. Tak postępowali Jerzy Andrzejewski,

Stefan Kisielewski, Stanisław Barańczak, Julian Stryjkowski, Tadeusz Konwicki. Był to sposób na rozszerzanie wolności pisarskiej.

W tym okresie ukazało się wiele znacz†cych utworów poetyckich i

prozatorskich, m.in. Tadeusza Różewicza, Wisławy Szymborskiej, Ewy Lipskiej, Jana Twardowskiego, Jarosława Iwaszkiewicza ("Podróże do Włoch", "Petersburg", "Podróże do Polski"), Andrzeja Kuźniewicza ("Lekcja martwego języka", "Witraż", "Mieszaniny obyczajowe"), Juliana Stryjkowskiego ("Przybysz z Narbony"), Jerzego Krzysztonia ("Obłęd"), Włodzimierza Odojewskiego ("Zasypie wszystko, zawieje..."), Tadeusza Nowaka, Juliana Kawalca, Józefa Łozińskiego.

Niektórzy przedstawiciele literatury współczesnej

WŁADYSŁAW BRONIEWSKI

- "Żołnierz polski" - synteza losów narodu w okresie II wojny;

- nastroje i uczucia przedstawiane za pomocą obrazów;

- "Ballady i romanse" - tragiczne losy małej Żydówki;

LEOPOLD STAFF

- "Pierwsza przechadzka" - wiersz napisany po zbombardowaniu Warszawy;

- poeta pełen optymizmu, głosz†cy pochwałę życia;

KONSTANTY ILDEFONS GAŁCZYŃSKI - "Pieśń o żołnierzach z Westerplatte" KRZYSZTOF KAMIL BACZYĄSKI (1921-1944)

- wyraża tragiczne przeżycia swojego pokolenia;

- szanse ocalenia człowieka upatruje w postawie patriotycznej,

heroizmie i humanizmie;

- "Rodzicom" poeta patriota, nie lęka się śmierci - zapewnia, że wytrwa;

- "Pokolenia" - wypowiada się w imieniu wszystkich młodych ludzi, których

najpiękniejsze lata przypadły na "czas wielkiej próby". Przyroda

jesienią i trupy ludzkie. "Nas nauczono. Nie ma litości. (sumienia,

miłości, Trzeba zapomnieć...)".

- "Elegia o chłopcu polskim" - matka do syna poległego, który stał się

w młodym wieku uczestnikiem tragicznych wydarzeń wojennych;

- "Z głową na karabinie" - wspomina lata dziecięce; teraz przesypia

"czas wielkiej rzeźby z głową ciężką na karabinie". Kiedyś

"...się kochało wielkie sprawy głupią miłością".

ROMAN BRATNY

- "Kolumbowie - rocznik 20"

ZOFIA NAŁKOWSKA (Komisja do Badania Zbrodni Hitlerowskich)

- "Medaliony"

TADEUSZ BOROWSKI

- "Opowiadania":

- "Pożegnanie z Marią" - to nie bohaterska walka z okupantem, ale interesy,

walka o jak najlepszy (...) byt;

- "U nas w Auschwitzu" - próba "dostosowania" się do okoliczności

i życia obozowego;

- "Ludzie którzy szli" - starsi więźniowie grają w piłkę, a obok gazują

tysiące ludzi;

- "Proszę państwa do gazu"

MIRON BIAŁOSZEWSKI

- "Pamiętnik z powstania warszawskiego" - bohater zbiorowy

JERZY ANDRZEJEWSKI

- "Popiół i diament" - walka PPR z AK

TADEUSZ RÓŻEWICZ

- poeta moralista, najbardziej przeraża go brutalne zobojętnienie na

losy innych ludzi;

- "Ocalony" - "Mam dwadzieścia cztery lata / ocalałem / prowadzony na rzeź;

w obliczu wojny utraciły sens dotychczas funkcjonujące pojęcia etyczne.

Cnota, występek, prawda i kłamstwo, męstwo i tchórzostwo okazały się

pustymi wyrazami;

- "Krzyczałem w nocy" - podmiot liryczny wyznaje, że umarli wciąż stoją

przed jego oczyma;

- dramat "Kartoteka" - człowiek w kilku rolach, dyrektor operetki,

maturzysta, polski partyzant, jego wiek zmienia się, ma wiele imion;

pokój jest jakby na ulicy. Jest bierny, Chór Starców wzywa go, aby coś

zrobił, aby posuwał akcję naprzód. Spotyka Niemkę, Nauczyciela,

Dziennikarza. Nie wie, jaki ma cel w życiu, jakie są jego poglądy

polityczne, czy wierzy w zbawienie. Ukazany został w utworze

przeciętny, współczesny Polak.

SŁAWOMIR MROŻEK

- "Tango" - dramat idei; dekoracje przedstawiają świat pomylenia,

przypadkowości, niechlujstwa; od czasu śmierci dziadka stoi katafalk,

kołyska 25 letniego Artura; brak zasad w stosunkach międzyludzkich

powoduje zaniknięcie wykroczeń;

CZESŁAW MIŁOSZ

- "Campo di Fiori" - poeta mówi o obojętności ludzi wobec bohaterstwa,

cudzego nieszczęścia, cierpienia czy śmierci. Na placu Campo di Fiori

przed wiekami został stracony Giordano Bruno. Mimo egzekucji życie

w mieście toczyło się normalnie. Podobnie w Warszawie w czasie okupacji;

- "Piosenka o końcu świata" - czytelnik obserwuje pogodzenie się podmiotu

lirycznego z faktem, że oto koniec świata "staje się już". Oczekiwany

kataklizm nie nadchodzi. Staruszek mówi, że świat kończy się dla

każdego innego dnia, każdego dnia ktoś umiera, a spokój i pogodę życia

osiągnie ten, kto uświadomi sobie konieczność śmierci;

ALBERT CAMUS (1913-1960)

- powieść "Obcy"; dramat "Kaligula"; esej "Mit Syzyfa";

- powieść "Dżuma"(1947); dramat "Stan oblężenia"; esej "Człowiek

zbuntowany";

ERNEST HEMINGWAY (1898-1961)

- nowy styl; prosty, dąży do lapidarności wypowiedzi, potoczne słownictwo,

ograniczony komentarz odautorski;

- "Pożegnanie z bronią" (1929), "Zielone wzgórza Afryki" (1930),

"Biedni i bogaci" (1937), "Komu bije dzwon" (1940),

"Stary człowiek i morze" (1954); nagroda Nobla;

MICHAŁ SZOŁOCHOW

- powieść "Cichy Don", opowiadanie "Los człowieka".

MŁODA POLSKA

Charakterystyka Młodej Polski.

Epoka ta rozpoczyna się około roku 1890. Ogólnie uznaje się za jej początek rok 1891 a dokładnie debiut trzech młodych poetów, między innymi Kazimierza Przerwy Tetmajera. W tym okresie utrwala się nowy układ prądów literackich. Nazwa tej epoki wywodzi się z tytułu artykułów Artura Górskiego w "życiu krakowskim". Nazwa ta była Kopią "Młodej Skamandrii". Słowo "młoda" miało świadczyć o nowych tendencjach i innych spojrzeniu epoki. Epoka ta miała jeszcze inne nazwy takie jak:

a. Neoromantyzm - w tych latach odrodziły się pewne tendencje romantyzmu

b. Modernizm - od francuskiego słowa moderne czyli współczesny, nowatorski, nowoczesny

c. Symbolizm - jeden z kierunków artystycznych charakteryzujących się ogromną różnorodnością

d. Dekadentyzm - od francuskiego słowa dekadance czyli schyłek, upadek. Chodzi tu o upadek ducha ludzkiego

Jest to wyraz postawy filozoficznej wobec świata (pesymizm, niewiara w sens życia i działania, apatia, bierność, pragnienie śmierci, nirwana).

Szczególny rozwój młodej polski miał miejsce w Krakowie i we Lwowie, ponieważ tam Były największe swobody polityczne i obywatelskie. Także w Warszawie wydawano czasopismo o charakterze literackim np: "życie" warszawskie (1887 - 90) zamieszczające utwory lub fragmenty utworów europejskich. Innym czasopismem była warszawska "Chimera", która drukowała różne utwory młodych literatów.

Zdaniem Przesmyckiego wielka sztuka zawsze miała charakter symboliczny. Autor przyznaje rację Maeterlinckowi, że nasza wiedza o świecie jest ograniczona, że istnieje wiele zjawisk tajemniczych, które można tylko przybliżyć poprzez symbole dające się indywidualnie i wieloznacznie interpretować. Poza tym należy skupić uwagę na wewnętrznych przeżyciach człowieka i stanie jego ducha, do czego doskonale nadają się symbole.

Podobnie sądził Artur Górski w swoim cyklu artykułów "Młoda Polska". Uważał on, że należy zainteresować się jednostką a nie ogółem. Rozważania autora są przejawem opozycji wobec pozytywistów, którzy zajmowali się przeważnie zbiorowością ludzką: społeczeństwem lub różnymi jego warstwami, opisywał procesy społeczne w sposób realistyczny lub naturalistyczny. Górski jest rzecznikiem zainteresowania się indywidualnością ludzką, a przede wszystkim ludzką duszą tj. wewnętrznymi przeżyciami człowieka. Poza tym, autor tych rozważań domaga się niezależności twórcy, nienarzucania mu żadnych zadań, zaufania jego intuicji twórczej i zdolnościom artystycznym. Cykl tych artykułów to przejaw walki o nową literaturę i sztukę u schyłku pozytywizmu. Innym literatem był Stanisław Przybyszewski. Pochodził on z Kujaw, studiował w Niemczech, gdzie swoimi pierwszymi utworami zyskał sobie uznanie. W 1898r. zdecydował się wyjechać z Niemiec i zamieszkać w Krakowie. Został tam redaktorem naczelnym "życia". Wzbudzał zainteresowanie swoim postępowaniem i życiem na luzie. Uważał on, że sztuka powinna dostarczać tylko wrażeń estetycznych - sztuka dla sztuki.

Artur Schopenhauer twierdził, że człowiek dąży do szczęścia, ale nigdy go nie osiągnie. Świat jest jedyną wielką zagadką zaś to co wiemy to tylko wyobrażenia. żeby złagodzić ból istnienia proponował wyzbycie się pożądań i potrzeb oraz przejście w stan nirwany. Według niego pomagało też wzbudzenie w sobie współczucia dla innych oraz tworzenie lub kontemplowanie sztuki. Fryderyk Nietzsche sądził, że świat powinien należeć do ludzi silnych, natomiast ludzie słabi powinni być eliminowani. Silnym Nietzsche przypisywał specjalne prawa, proponował życie poza dobrem i złem. Pewien wpływ na świadomość ludzi wywarła filozofia Henryka Bergsona, twórcy intuizmu. W pewnym stopniu do kształtowania epoki przyczynił się skok demograficzny, szybki wzrost liczby ludzi w końcu wieku zaczął frustrować ludzi, oraz intensywny rozwój przemysłu unifikujący rzeczy. W większym stopniu epoka ta kształtowała się pod wpływem odkryć naukowych takich jak: prawo zachowania energii, teoria Darwina, wynalezienie telefonu i telegrafu. Wskutek tych wszystkich zjawisk pojawił się katastrofizm, oraz w społeczeństwie pojawiło się przeświadczenie, że światem rządzi szatan. Umowną datą zakończenia tej epoki był rok 1918.

Kierunki artystyczne w literaturze i sztuce oraz sztuka Młodej Polski.

Artyści Młodej Polski wprowadzili nowe kierunki artystyczne, a także kontynuowali część starych kierunków.

Jednym ze starych kierunków które kontynuowali był realizm. Przedstawiał on świat zgodnie z jego charakterem, wybierał z otoczenia najbardziej typowe zjawiska i poddawał je krytyce autora. Innym kierunkiem kontynuowanym przez artystów młodopolskich był naturalizm. Nie dokonywał on selekcji, tylko brał pod uwagę wszystko co jest w życiu codziennym bez żadnych skrupułów i skrępowania. Naturalizm wprowadził do literatury opisy chorób, agonii i śmierci, a więc to co jest dla ludzi przykre. Naturaliści nie ukazywali swojego stosunku do dzieła. Jednym z pierwszych naturalistów był Artur Dygasiński. Później w jego ślady poszli Antoni Sgietyński, Gabriela Zapolska, St. Reymont.

Nowymi kierunkami zapoczątkowanymi przez literaturę i sztukę młodopolską były impresjonizm, symbolizm i secesja.

Nazwa Impresjonizm pochodzi z języka francuskiego od słowa impression czyli wrażenie. Za początek rozwoju tego kierunku uważa się rok 1874, kiedy to na wystawie malarskiej w Paryżu ukazały się obrazy czterech młodych twórców - Claude'a Moneta, Edwarda Moneta, Edgara Degasa i Augusta Renoira. Jednak ich dzieła niezbyt przypadły do gustu konserwatywnemu jury.

Impresjoniści odeszli od wiernego przedstawienia obrazu. Wrażenia miały wywołać jaskrawe pastelowe barwy. Impresjoniści tworzyli na słonecznym plenerze, rezygnowali ze szczegółów. Wszystko przedstawiali rozmazane, rozmyte, nieostre a zarazem zamglone.

Impresjonista uchodził wówczas za miernego malarza, natomiast dziś obrazy impresjonistów są najdroższe.

Impresjonizm przeniknął również do literatury, kiedy autorzy opisywali pejzaże wszystko rozpływało się w lekkiej rozpływającej się mgle.

Symbolizm powstał z przekonania, że świat jest tajemniczy i można go opisać jedynie za pomocą wieloznacznych symbolów. Symbolizm zerwał z mówieniem wprost a posługiwał się symbolami takimi jak ludzie lub przedmioty.

Trzecim kierunkiem była secesja, która kształtowała się w latach 1895 - 1905. Przykładami budynków w stylu secesyjnym jest budynek hotelu Bristol lub Polonia. Domy secesyjne miały bogato zdobione ściany frontowe, secesja posługiwała się motywami roślinnymi i półkolami. Biżuteria, meble, zastawy stołowe były misterne i wspaniale wykonane.

Informacje o Leopoldzie Staffie. Postawa poety w wierszu pt. "Kowal".

Leopold Staff urodził się we Lwowie w 1878 roku. Pochodził z rodziny mieszczańskiej, jego ojciec był piekarzem. Studia kończył na Uniwersytecie Lwowskim na wydziale romanistyki. Staff dzięki tym studiom poznał zwyczaje krajów słowiańskich panujące w nich dawniej i dziś. Leopold Staff debiutował w 1901 roku tomikiem wierszy "Sny o potędze". Poeta ten był bardzo pracowity, w okresie swojej twórczości wydał kilkadziesiąt tomów poezji. Zmarł w 1957 roku.

Artur Sandeur nazwał Staffa poetą trzech pokoleń.

Na okres Młodej Polski przypadają jeszcze zbiory wierszy takie jak: "Dzień duszy", "Gałąź kwitnąca", "Ptakom niebieskim", "Łabędź i lira", "W cieniu miecza".

"Kowal" - sonet. Wiersz ten ma charakter symboliczny. Serce z drogocennych kruszców wyraża charakter i siłę wewnętrzną człowieka. Sam kowal to człowiek walczący z przeciwnościami losu i życia. Staff ujął w tym utworze myśli o potędze ducha. Na tle dekadenckich poglądów innych poetów wiersz Staffa jest piękny. Poeta odrzuca postawę człowieka którego charakter skażony jest niemocą. Staff przeciwstawiał się panującej modzie na dekadentyzm.

Wpływ tendencji młodopolskich na poezję L. Staffa oraz jego filozofia - na przykładzie wybranych wierszy.

"Deszcz jesienny" jest to wiersz bardzo smutny. Wyziera z niego świadomość beznadziejności życia. Deszcz symbolizuje smutek. Staff stosuje tutaj zwroty dźwiękonaśladowcze. Malarskim elementem jest zatopiony w szarości we mgle świat (impresjonizm). W drugiej zwrotce upostaciowione są "mary powiewne", które zmierzają gdzieś daleko w poszukiwaniu swoich grobów. Płacząca "rozpacz" jest alegorią wszystkich ludzkich smutków i zmartwień. Szatan w przedostatniej zwrotce jest symbolem zła. W ten sposób Staff chce pokazać ogrom zła, które zewsząd dookoła otacza człowieka. W czwartej zwrotce Staff przedstawia realne sytuacje: Samotność, śmierć kogoś bliskiego, śmierć nędzarza, która mogła się nie zdarzyć, gdyby ludzie nie byli obojętni na jego niedolę, pożary. Staff wprowadził filozofię dekadentyzmu, według której świat jest tak okrutny, że nie warto w nim żyć. W tym utworze Staff zespolił elementy muzyczne, plastyczne i poetyckie. Operował symbolem oraz alegorią, a więc mówił o zjawiskach w sposób pośredni. Język w utworach Staffa jest trudny i we wzniosłym tonie.

"Sonet szalony". W wierszu tym poeta zawarł dwa przeciwstawne pojęcia: szaleństwo i ostrożność. Szaleństwo to w jego pojęciu spontaniczność, swoboda, postępowanie bez zastanowienia. Człowiek szalony robi wszystko, na co mu przyjdzie ochota. Takim typem człowieka jest włóczęga, który śpi gdziekolwiek i je co popadnie, nie sili się na to, by uchodzić za człowieka mądrego. Cieszy się nawet, że "zgubił " mądrość dzięki czemu żyje swobodnie. Przesłaniem wiersza jest, aby żyć w sposób swobodny, ale mieścić się w normach ogólnie przyjętych. Wymagania podmiotu lirycznego nie są zbyt wygórowane. Staff mówi, że należy cieszyć się tym co jest.

"Pokój wsi". W okresie Młodej Polski poezji stawiano bardzo wysokie wymagania pod względem tematu i oczywiście stylu. W poezji unikano zwykłości i codzienności. Staff odchodzi od tego typu twórczości i wprowadza do niej pospolitość, wizerunek wsi a wraz z nim szarość itp. Staff opiewa wszystko, co można spotkać na wsi: narzędzia ręce chłopa, rechot żab, młocka, ziemię. Tytuł utworu wyraża życzliwy, serdeczny i pełen uznania stosunek do wsi i jej mieszkańców. Staff daje czytelnikowi do zrozumienia, że także to co proste i zwyczajne zasługuje na zainteresowanie i szacunek.

"O miłości wroga". Poeta nakazuje szanować i kochać wroga. Taka postawa wywodzi się z Pisma Świętego. Zdaniem autora gorzej czuje się ten, kto wymierzył policzek niż ten, co ten policzek otrzymał. Pierwszy z nich powinien na skutek popełnionego czynu cierpieć i mieć wyrzuty sumienia. Drugi z nich szlachetnieje. Zatem wszyscy ludzie winni się wzajemnie miłować. Sens tego wiersza wywodzi się z filozofii chrześcijańskiej i Franciszka z Asyżu. Nie należy narzekać na zły los.

"Przedśpiew". Podmiot liryczny jest tu podobny do Leopolda Staffa. Jest on "czcicielem gwiazd i mądrości, miłośnikiem ogrodów, wyznawcą snów i piękna", a więc człowiekiem wykształconym, miłośnikiem natury, marzycielem oraz czcicielem sztuki i wszelkiego piękna. Tak więc jest to osobowość bardzo bogata. Ten gorzko doświadczony człowiek, który poznał wszelkie aspekty życia ludzkiego, zarówno dobre jak i złe jego strony, mówi: "A jednak śpiewać będę wam pochwałę życia ". Tożsamość podmiotu lirycznego z L. Staffem jest taka, że obaj są poetami. Podmiot wyznaje, że aby tworzyć należy kochać. To właśnie miłość inspiruje ich do twórczości. Podmiot przyznaje się, że żadne ludzkie sprawy nie są mu obojętne. Oznacza to, że podmiot jest humanistą. Uczy nas dostrzegać w grzechu dobroć choć chorą, tzn. zrozumieć i dociec, dlaczego grzesznik popełnił określony czyn. Poeta nie odcina się od cierpienia, gdyż to właśnie ono kształtuje charakter człowieka. Wiersz ten jest afirmacją życia i przejawem wielkiego humanizmu Staffa.

"Curriculum vitae" (krótki życiorys). Wczesne dzieciństwo podmiotu lirycznego można związać z początkami twórczości L. Staffa. Występujące w wierszu wiosna i jesień to metafory innych pojęć. Wiosna to radość, jesień z kolei jest czasem zamierania życia w naturze. W młodości Staff był człowiekiem bardziej zanurzonym w smutku niż tryskający młodością i radością. Zmiana jego stosunku do życia nastąpiła poprzez obcowanie z naturą i sztuką. Poeta powiada że od tej pory jest człowiekiem szczęśliwym.

Staff kocha życie i świat, nic nie potrafi zmienić jego stanowiska, nawet śmierć, gdyż on wie, że dawniej go nie było i później też go nie będzie. Potwierdzenie tego znajdujemy w wierszu "Nic mi świecie".

Krytyka moralności drobnomieszczańskiej w "Moralności pani Dulskiej" Gabrieli Zapolskiej.

Drobnomieszczaństwo, to część mieszczaństwa która posiadała mały majątek, fabryki, zakłady rzemieślnicze. Warstwa ta nie dorównywała burżuazji pod względem majątkowym, aczkolwiek nie należała do najbiedniejszych. Zapolska nie krytykuje jednak ich zamożności, ale dotyka przede wszystkim sposobu bycia drobnomieszczaństwa. Dla niego najważniejsze były pieniądze i dobra opinia wśród społeczeństwa, kultura nauka i sztuka był na bardzo odległym planie. Mieszczanie nie pomagali reszcie społeczeństwa i próbowali odseparować się reszty społeczeństwa. Przykładem tego typu ludzi jest Dulska, kobieta skąpa, uważająca się za osobę skromną i bogobojną. Uważa ona, że dopuszczalne są wszystkie możliwe występki, byle tylko wieść o nich się nie rozeszła. Skąpstwo pani Dulskiej objawia się nawet w jej stosunku do męża. żałuje mu cygar, oszczędza na każdym kroku, w tramwaju prosi córkę aby skurczyła się nieco i wyglądała na dziecko, które miałoby ulgowy bilet. Poza tym Dulska wyrzuca lokatorkę, która próbowała popełnić samobójstwo, a toleruje kobietę żyjącą z nierządu, gdyż ta uprawia swój zawód z pełną dyskrecją i co ważne - terminowo płaci rachunki. Dulska nie umie też wychowywać swoich dzieci. Przykładem na to jest Zbyszek i w pewnym sensie Hesia. Dulska była również przeciwna kupowaniu i czytaniu gazet. Świadczą to o braku zainteresowania kulturą i polityką. Podobną osobą jest Juliasiewiczowa, która najbardziej ceni pieniądze. Nie ważne są dla niej uczucia. Lubi znęcać się psychicznie nad innymi i jest niezwykle mściwa. Typowym drobnomieszczaninem jest Zbyszko. Różni się jednak od Dulskiej i Juliasiewiczowej. Jest świadomy złego postępowania, ale nie chce pracować nad sobą i zmianą swego trybu życia. Ceni sobie nocne zabawy i hulanki, nienawidzi rodziny. Miłością darzy jedynie pieniądze. Kolejną postacią jest Hesia, która od małego nasiąkła atmosferą panującą w domu Dulskich. Śmieje się z cudzego nieszczęścia, jest okrutna. Podziwia Zbyszka i chce być kobietą, która będzie postępowała wedle własnych, niekoniecznie dobrych zasad.

Informacja o Janie Kasprowiczu. Wizerunek wsi w sonetach "Z chałupy".

Jan Kasprowicz pochodził z rodziny chłopskiej. Urodził się w 1860 roku we wsi Szymborze, zmarł w 1926 roku w Poroninie. Uczył się w gimnazjum w Inowrocławiu. Konflikty z pruskimi nauczycielami spowodowały, że uczył się później w Opolu, Poznaniu i Raciborzu. Dopiero w 1884 roku otrzymał maturę. Studiował w Lipsku, przeniósł się do Wrocławia. Związał się z ruchem socjalistycznym, gdyż upatrywał w nim szanse na polepszenie losu chłopów. Za swoje przekonania został uwięziony. W czasie studiów ożenił się z Teodozją Szymańską. Małżeństwo trwało tylko kilka tygodni i zostało unieważnione na jego prośbę. Po skończeniu studiów nie mógł zostać w zaborze pruskim. Przeniósł się do Lwowa w 1888 roku. Tam w roku 1889 wydał pierwszy tom wierszy. Z tego tomu pochodzi 40 sonetów pt "Z chałupy". W latach następnych doktoryzował się i był przez pewien czas profesorem literatury porównawczej. Na jego prośbę otworzono katedrę. Był nawet rektorem tej uczelni. W pewnym czasie wybudował sobie niedaleko Zakopanego Harendę. W 1911 roku ożenił się z młodą rosjanką Marią Bunin. W 1920 roku wraz ze St. żeromskim brał udział w akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach. Od 1924 r. przebywał na stałe na Harmendzie. Zaczął już pisać w szkole, ale pierwsze bardziej dojrzałe utwory powstały w czasie studiów. Przez długi okres czasu twórczość Kasprowicza miała związek z sytuacją kulturową Niemiec. Wkrótce jednak w jego utworach zaczeła dominować tematyka chłopska. Wiersze pochodzące z tego okresu stanowią oryginalną i jedyną w skali europejskiej próbę stworzenia poezji naturalistycznej. Twórczość Kasprowicza oprócz poezji obejmuje dramaty i utwory pisane prozą. W pewnym czasie Kasprowicz zajmował się tłumaczeniem.

Sonet I. Zawiera ogólny wizerunek wsi. Jest ona zaniedbana, "Chaty rzędem na piaszczystych wzgórkach, Płot się wali, piołun na podwórkach, chude, niedożywione krowy." Kasprowicz cały czas myślał o wsi, ilekroć ją wspominał to płakał nad marnym losem chłopów, zastanawiał się kiedy zajdzie jakaś zmiana w położeniu tej warstwy społecznej.

Sonet XV. Jest to jakiś wycinek życia chłopskiego. Problemem niedoli spowodowanej brakiem środków do życia. Bohaterka miała ziemię, ale nieurodzaj zmusił ją do jej oddania. Poszła w świat, gdyż została sama. Zarabiała piorąc i pomagając przy żniwach. Później została żebraczką i umarła z głodu. W tym sonecie poeta porusza problem ubogiego chłopstwa - nie stać tych ludzi na leczenie. Korzystają zatem z pomocy znachorek. Ksiądz nie rozumie sytuacji chłopów, swój kontakt z chorym traktuje formalnie. Zaleca udać się do doktora, nie wczuwając się w sytuację biedaka.

Sonet XXXIX Autor porusza problem utrudnień w dostępie chłopskich dzieci do nauki. Długie wędrówki do szkoły, latem uczenie się przy pasaniu krów. Ludzie na wsi niedoceniali wartości wiedzy i tych którzy uczyli się - wyszydzali. Głód, niedożywienie i zimno sprzyjało zachorowaniom na gruźlicę itp.

Wpływ symbolizmu na poezję Jana Kasprowicza (Krzak dzikiej róży, Dies irae).

"Krzak dzikiej róży" jest to mały 4 częściowy zbiorek z roku 1898. Sonety te można uważać za wyraz zainteresowania Kasprowicza Tatrami. Cel poety był inny, głębszy. Dwa pojęcia: krzak dzikiej róży i limba pełnią rolę symboli. Pierwszy z nich lęka się burzy - "skromnie do zimnej tuli się ściany". Losy róży odnoszą się więc do losów człowieka. Zachowuje się więc jak człowiek (samotny, czuje się zagrożony przez niebezpieczeństwa, zadumane ma skronie), jest więc symbolem losu ludzkiego, nieszczęść i przykrości (lekkie nastroje dekadenckie), krzak ten próbuje się jednak bronić przed zagładą. Symbolem o podobnym charakterze jest limba pozbawiona korzeni, zwalona przez burzę. Jest ona symbolem upływu czasu. W I sonecie jest pruchniejąca, w II "limbę toczą pleśni" w III świeci już pruchnem, w IV nastąpił już całkowity rozkład. Podobnie jest z człowiekiem, który na starość jest chorowity, mniej przydatny do życia niż ludzie młodzi.(życie nie jest łatwe).

W utworze tym został przedstawiony proces zniszczenia, starzenia, który pogłębia się z czasem.

W utworze "Dies irae" widać liczne odwołania do średniowiecznej hymnistyki i romantycznej postawy prometejskiego buntu, niezgody na zło świata, "wadzenie się z Bogiem" o dobro ludzkości. Hymn ten wzorowany jest na kościelnym hymnie śpiewanym w dzień zaduszny. Hymn nawiązuje do "Apokalipsy św. Jana". Tematem jest sąd ostateczny i koniec świata.

Szereg nastrojowych wizji symbolicznych, które mają ukazać głębie nędzy ludzkiej, bez nadziei lepszego jutra.

Odrodzenie

Charakterystyka Odrodzenia w Europie i w Polsce (czas, czynniki kształtujące nową epokę, idee, przedstawiciele).

Odrodzenie pojawiło się we Włoszech w XIV wieku i trwało do początku XVI wieku. W innych krajach Europy, w tym w Polsce, II poł XV wieku i cały XVI do lat 30-tych XVII wieku. Głównymi przyczynami rozwoju Renesansu we Włoszech były: osłabienie cesarstwa i papiestwa oraz bogacenie się mieszczaństwa wskutek rozwoju rzemiosła, przemysłu i handlu. Bogaci mieszczanie budowali pałace w nowym stylu, zatrudniali artystów do ich zdobienia i cieszyli się życiem doczesnym. Trzecim czynnikiem rozwojowym było odkrywanie i popularyzowanie dorobku antyku, w tym filozofii starożytnej, a wśród niej poglądów Epikura, który za najważniejsze dobro uważał brak cierpienia oraz przyjemności intelektualne. Głównym nurtem Odrodzenia był humanizm, głoszący wszechstronne zainteresowanie człowiekiem w jego życiu doczesnym. Hasłem humanistów tej epoki stały się słynne słowa starożytnego poety rzymskiego, Terencjusza: "Homo sum, humani nihil, a me alienum asse puto."

Drugim obok humanizmu ruchem tej epoki była reformacja - ruch religijno-społeczny, który doprowadził do rozłamu w kościele katolickim i powstania nowych wyznań.

Głównymi przedstawicielami Renesansu włoskiego w literaturze są:

Francja

  1. Piotr Ronsard - poeta, twórca grupy poetyckiej zwanej "Plejadą".

  2. Franciszek Rabelaise - autor utworu pt. "Gargantu i Pantagruel".

  3. Michel de Montaigne - autor utworu pt. "Próby", stanowiącego syntezę wiedzy humanistycznej owych czasów.

Hiszpania

  1. Miguel de Cervantes Saavedra - autor "Don Kichota".

  2. Lope de Vega - dramatopisarz, autor 2 tys. sztuk.

  3. Calderone de la Barca - dramatopisarz.

Sztuka renesansowa. Styl architektoniczny tego okresu nazywamy renesansem. Nawiązuje on do budowli starożytnych. Jego główne cechy to:

Przedstawiciele:

"Makbet" Szekspira.

1. Informacja o autorze.

W. Szekspir urodził się w 1564 r. w Startfordzie. Naukę zakończył na szkole średniej. W Londynie założył teatr "The Globe" (1586). Badając twórczość pisarza z punktu widzenia rozwoju artystycznego, można wyróżnić w niej cztery okresy:
1) (1590 - 1594) - Szekspir pisze pierwsze kroniki historyczne ("Henryk IV", "Ryszard III"), komedię ("Komedia omyłek") oraz tragedię ("Tytus Andronikus")
2) (1594 - 1600) - tragedia liryczna "Romeo i Julia" (1591 - 1597)

3) "Hamlet" (1601-2), "Otello" (1604), "Król Lear" (1605-6), "Makbet" (1606), tragedie o tematyce zaczerpniętej z rzymskiej historii: "Antoniusz i Kleopatra", "Koriolanus" oraz komedie problemowe: "Troilus i Kresyda" (1602), "Miarka za miarkę" (1604)
4) Szekspir pisze tragikomedie (romanse):

Szekspir jako pierwszy wprowadził do utworów dramatycznych sceny zbiorowe, a także złamał zasadę trzech jedności: miejsca, czasu i akcji.

2. Bohaterowie tragedii.

W większości utworów Szekspir przedstawia losy zamożnych warstw społeczeństwa; często nawet królów. Przykładami na to mogą być bohaterowie "Makbeta":

Oprócz tego w utworach Szekspira ważną rolę odgrywa element fantastyczny, baśniowy, taki jak Hekate i trzy Czarownice.

3. Akcja dramatu.

  1. Powrót Makbeta i Banka z wojny (spotkanie na wrzosowisku).

  2. Makbet tanem Kawdoru.

  3. Zapowiedź złożenia wizyty przez króla.

  4. Rozważania Lady Makbet.

  5. Wizyta Dunkana w zamku Makbeta.

  6. Okrutne morderstwo dokonane na Banku i ucieczka jego syna.

  7. Wieść o zdradzie Makdufa.

  8. Zagłada rodziny uciekiniera.

  9. Choroba Lady Makbet.

  10. Nadciąganie wojsk angielskich.

  11. Śmierć Lady Makbet.

  12. Śmierć Makbeta z ręki Makdufa.

  13. Malkolm królem Szkocji.

Charakterystyka Makbeta i Lady Makbet.

Makbet. Makbet jest tytułowym bohaterem dzieła Szekspira, wodzem wojsk, krewnym Dunkana. Jest on postacią niezwykle dramatyczną. Na początku utworu sprawia wrażenie człowieka prawego. Jako jeden z wodzów walczących z Norwegami wykazuje się wielką walecznością i odwagą. Szanuje króla i służy mu z całym szacunkiem. Makbet pała żądzą władzy, ale nie może jej pogodzić z uczciwością i szlachetnością.

Przede wszystkim miłość do żony i jej namowy popychają go do krwawej zbrodni, po której przez jakiś czas nie może się otrząsnąć. Dręczą go wyrzuty sumienia, ale wkrótce i one ustępują miejsca chęci zdobycia władzy. Nawet chwilowe zjawy w postaci ducha Banka nie mogą go zawrócić ze złej drogi. Początkowo dobrze zapowiadające się rządy zamieniają się w terror. Wszyscy, nawet najważniejsi panowie, czują się zagrożeni u boku obłąkanego tyrana, zdolnego do wydawania na śmierć niewinnych kobiet i dzieci.

Makbet traci powoli wszelkie ludzkie uczucia. Nie odczuwa nawet strachu, o którym dawniej udawało mu się zapomnieć jedynie w wirze walki. Kolejne przepowiednie czarownic jeszcze bardziej utwierdzają go w przekonaniu, że jest nietykalny, lecz wkrótce sam odkrył, jak mylne były jego poglądy. Nie próbuje się nawet bronić przed wymierzeniem sprawiedliwości i śmiercią.

W gruncie rzeczy Makbeta nie można uważać za postać zupełnie negatywną, gdyż jego postępowanie było ściśle uwarunkowane zaistniałą sytuacją, a walka dobra ze złem tocząca się w jego duszy wzbudza tylko litość i współczucie czytelnika.

Lady Makbet.

Jest ona żoną tytułowego bohatera tragedii Szekspira. Bardzo kocha swego męża i pragnie jego szczęścia, a przy okazji kieruje się własnymi zapędami władczymi, co ma później straszne konsekwencje. Dowiedziawszy się o przepowiedni czarownic, jako pierwsza układa plan usunięcia króla Dunkana, nie licząc się ze śmiercią wielu niewinnych ludzi. Po dokonaniu morderstwa, Makbet, wielki wódz zwycięskiej armii, doznaje wstrząsu psychicznego, który uniemożliwia dalsze jego działanie, natomiast Lady Makbet, z pozoru słaba i nieodporna na wstrząsy kobieta, ukazuje swój twardy charakter i z całą stanowczością powraca na miejsce zbrodni w celu zatarcia śladów.

Wielokrotnie, w dalszym toku akcji, Lady Makbet ratuje swego męża przed nieuważnym wyjawieniem zawiązanego spisku. W chwilach słabości podtrzymuje go na duchu, tłumiąc w sobie wszelkie ludzkie uczucia.

W końcu huragan uczuć zatajonych w otchłaniach twardego, bezwzględnego serca przebija niewidzialną, kamienną powłokę i powoduje, że osoba tak nieczuła na krzywdę i pozbawiona zasad moralnych, nagle ujawnia wielkie wyrzuty sumienia. W Lady Makbet zachodzi nieoczekiwanie przemiana duchowa. Nękające początkowo Makbeta zjawy dokuczają również jej. Powodują, że kobieta popada w coraz cięższą chorobę psychiczną, majaczy we śnie, aż w końcu nie mogąc znieść nawałnicy uczuć, targa się na swoje życie.

Żądza władzy - jej wpływ na losy Makbeta i Lady Makbet.

Małżeństwo Makbeta i Lady Makbet stanowi odstępstwo od reguł spotykanych w innych dziełach Szekspira. W przeciwieństwie do innych związków ten jest naprawdę szczęśliwy i przepełniony miłością. Nikt nawet nie przypuszcza, że tak słodkie i radosne życie może przerodzić się w piekło przez straszne zjawisko, jakim jest żądza władzy.

Makbet, tytułowy bohater dramatu, wódz zwycięskich wojsk szkockich i krewny króla Dunkana jest postacią niezwykle dynamiczną. Początkowo sprawia on wrażenie człowieka prawego i szlachetnego. Podczas walk z Norwegami wykazuje się odwagą i poświęceniem. Szanując króla, gotów jest oddać za niego życie. Jednak powracając do domu wraz z najlepszym przyjacielem - Bankiem, spotyka czarownice, które przepowiadają, że zdobędzie on władzę w państwie, ale żaden z jego potomków nie zasiądzie na tronie królewskim.

Początkowo Makbet traktuje przepowiednię jako mrzonki zdziwaczałych kobiet, ale w duchu pragnie posiąść obiecaną władzę. Myśli o tym nie dają mu spokoju i zwierza się z nich żonie. Z kolei w Lady Makbet budzą się od dawna tłumione zapędy władcze. Postanawia ona, kierując się miłością do męża i jednocześnie własnymi ambicjami, przyspieszyć spełnienie przepowiedni. Wkrótce też nadarza się ku temu sposobność, gdyż król zamierza spędzić noc w zamku szlachetnego wojownika. Bezlitosna kobieta, nie licząc się ze śmiercią wielu niewinnych ludzi, układa plan okrutnego morderstwa, którego wykonawcą ma być przez wszystkich podziwiany Makbet.

Tylko namowy ukochanej kobiety wpływają na decyzję tana Kawdoru. Jednak po dokonaniu zbrodni bez przerwy dręczą go wyrzuty sumienia. Wstrząs psychiczny, jakiego doznaje, uniemożliwia chwilowo dalsze jego działanie. I tu powtórnie Lady Makbet ukazuje niezwykły hart ducha. Bez zastanowienia powraca na miejsce zbrodni i z zimną krwią zaciera ślady pozostawione przez męża.

Z czasem Makbet ukazuje swoje prawdziwe oblicze. Bez żadnych skrupułów zleca opryszkom zamordowanie Banka, który może mu stanąć na drodze do władzy. Ale jeszcze wtedy w tytułowym bohaterze tragedii tlą się jakieś ludzkie uczucia. Bywają nawet chwile, w których nie może nad sobą zapanować, gdyż dręczą go rozmaite zjawy. Jednak zawsze u jego boku znajduje się Lady Makbet podtrzymująca go na duchu i pilnująca, aby jakieś nieuważnie wypowiedziane słowo nie rzuciło na nich cienia podejrzeń.

Początkowo dobrze zapowiadające się rządy, zamieniają się we władzę bezwzględnego tyrana, który lękając się o swoją pozycję gotów jest wydawać wyroki śmierci na niewinne dzieci i kobiety. Makbet powoli traci wszelkie ludzkie uczucia, a kolejna przepowiednia czarownic jeszcze bardziej utwierdza go w przekonaniu o ogromie swojej władzy. Władzy, o której zawsze marzył, a której nigdy nie mógł pogodzić z uczciwością i szlachetnością.

W tym jednak czasie niepokojące zmiany zachodzą w psychice Lady Makbet. Dotychczasowe przeżycia i stresy skrzętnie ukrywane przez kobietę, nie mogąc znaleźć ujścia, spowodowały eksplozję wielkich wyrzutów sumienia. Zjawy dokuczające poprzednio Makbetowi nękają również jego żonę. Powodują, że kobieta popada w coraz cięższą chorobę psychiczną, majaczy we śnie, aż w końcu popełnia samobójstwo.

Makbet wstrząśnięty śmiercią żony otrzymuje następny, straszny cios wymierzony przez los. Otóż przepowiednie czarownic, jakkolwiek tajemnicze i nie do końca wyjaśnione, okazują się spełniać w odmienny sposób, niż to sobie wyobrażał. Nawet nie próbuje bronić się przed śmiertelnym ciosem Makdufa, który przybył do Szkocji, aby wraz z wojskami angielskimi wyzwolić kraj spod jarzma tyranii.

Postaci obydwojga małżonków przedstawiają wnętrze każdego człowieka, bowiem nikt nie posiada wyłącznie dobrych lub złych cech charakteru. Zatem Makbeta nie można uważać za postać zupełnie negatywną, gdyż jego postępowanie było ściśle uwarunkowane zaistniałą sytuacją, a walka dobra ze złem tocząca się w jego duszy może wzbudzać jedynie współczucie, a żądza władzy przemawiająca przez niego i jego żonę nie jest niczym nadzwyczajnym, ponieważ chęć zysku i wyniesienia się na szczyty hierarchii państwowej, nierzadko za wszelką cenę, jest sprawą ponadczasową.

Wymowa ideowa "Makbeta". Cechy dramatu Szekspira.

  1. "Makbet" jako studium ludzkiego charakteru.

  1. Tragedię Szekspira można także odczytać jako rozważania o państwie i władzy. Takie problemy często podejmował renesans.

Cechy dramatu Szekspira:

"Hamlet" Szekspira - dramat o miłości i nienawiści.

"Być, albo nie być, oto jest pytanie.
Czy jest szlachetniej, by duch nasz znosił
Pęta i strzały gwałtownego losu.
Czy za broń chwycić przeciw morzu cierpień
I zmóc je w twardej walce? Umrzeć, zasnąć
Nic więcej. Pewność, że sen będzie kresem
Męki serdecznej i tysiącznych wstrząsów,
Których dziedzicem jest to nasze ciało.
Oto cel naszych najrzarliwszych pragnień."

Monolog potwierdza wewnętrzne rozdarcie Hamleta - istotę jego natury.

"Żyć, czy umrzeć?
Cierpieć, czy podjąć wyzwanie?
Walczyć, czy poddać się?
Pomścić śmierć ojca, czy wybaczyć jego mordercom."

"Hamlet" to dramat zemsty. Tragizm Hamleta polega na tym, że musiał dokonać zbrodni wbrew swej szlachetnej naturze.

Obraz stosunków społecznych w "Krótkiej rozprawie..." Mikołaja Reja.

Informacja o autorze.

Urodził się w 1505 r. w Żórawnie koło Halicza (Ruś Czerwona) w rodzinie szlacheckiej. Uczęszczał do szkół we Lwowie i Krakowie, ale nie ukończył ich, gdyż nie przejawiał wtedy zainteresowania nauką. Braki w wykształceniu uzupełniał jako samouk. Pobyt w Sandomierzu na dworze Jana Tęczyńskiego skłonił Reja do pracy nad sobą, dzięki czemu zdobył duży zasób wiedzy. Później ożenił się i gospodarował na wsi w Nagłowicach, łącząc obowiązki rolnika z pracą literacką.

Pisał dużo prozą jak i wierszem i wyłącznie po polsku. Zachęcał do tego i innych twórców w znanym dwuwierszu:
"A niechaj narodowie wżdy postronni znają,
Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają."
Dlatego zyskał miano ojca literatury polskiej.

Obok "Krótkiej rozprawy..." (1543 r.) Rej napisał:

Zmarł w roku 1569. "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem..." stanowi rozmowę przedstawicieli trzech ówczesnych stanów: szlachty, chłopów i duchowieństwa. Przedstawione przez Reja stosunki między stanami są bardzo konfliktowe. Pan oskarża Plebana, Pleban Pana i Wójta. Wójt skarży się na obu rozmówców, gdyż każdy z nich, tylko w inny sposób, wyzyskuje go. Szlachtę i duchowieństwo autor przedstawia krytycznie, a chłopa bierze w obronę. Szlachcie zarzuca, że nie dba o dobro państwa, jej przedstawiciele w Sejmie kłócą się, przerywają obrady, na czym cierpi cały kraj. Podobnie postępują urzędnicy czerpiący zyski z zajmowanych stanowisk. Szlachtę ziemiańską pisarz oskarża o nieludzkie traktowanie chłopów, o zwiększanie pańszczyzny i zmuszanie do niej przemocą.

Autor oskarża duchowieństwo o nadużywanie swoich wpływów wśród mieszczaństwa i chłopów. Zarzuca mu chciwość i przebiegłość w wysługiwaniu się chłopami oraz zbieraniu obfitych odpustów. Bardzo dobrze uwidacznia się stosunek Reja do ówczesnego Kościoła.

Stając w obronie chłopa, autor gani konflikt między szlachtą i duchowieństwem, ponieważ jego skutki i tak odbiją się na tym najniższym, biednym stanie, którego prawa i przywileje ograniczone są do minimum.

Ideał szlachcica i ziemianina w "Żywocie człowieka poczciwego" M. Reja.

"Żywot ..." nie jest samodzielnym utworem. Stanowi część "Zwierciadła". W "Żywocie..." Rej zawarł swoje rozważania o życiu szlachcica od narodzin aż do śmierci. Zastanawia się nad edukacją i wychowaniem dzieci szlacheckich, nad późniejszymi obowiązkami dorosłego szlachcica oraz jego starością. Mówiąc o edukacji, lekceważył wartość przedmiotów szkolnych, takich jak gramatyka, logika, arytmetyka, retoryka, astronomia itp.

Bardziej od nauki Rej ceni dobre wychowanie, umiejętności praktyczne oraz rzemiosła (fechtunek, snycerstwo, złotnictwo, a także taniec i śpiew). Ceni sprawiedliwość, stałość, roztropność, stateczność, rozwagę. Przez prawdziwe szlachectwo Rej rozumie szlachetne, przykładne życie, odrzuca zaś dziedziczenie po przodkach tytułów szlacheckich bez własnych zasług. Za wielką wadę szlachty Rej uznaje pychę prowadzącą często człowieka na manowce, będącą źródłem niecnych czynów.

Rej był rozmiłowany w życiu i pracy na wsi, toteż dokładnie opisywał zajęcia ziemianina w różnych porach roku, przynoszące wiele pożytku, a także dające satysfakcję. Zalecał uprawiać wokół domu sady owocowe i ogrody warzywne, by niczego przez cały rok nie zabrakło rodzinie gospodarza. O ogromnym zamiłowaniu autora do pracy na wsi świadczą liczne zdrobnienia nazw owoców i warzyw oraz innych płodów rolnych: wineczko, ogóreczki, majoranik, orzeszki, śliweczki, syrczki itp.

Zimą Rej radzi odpoczywać w miłym towarzystwie przyjaciół i rodziny, zaleca zabawy, polowania, łowienie ryb, co przynosi pożytek i daje przyjemność. Dbający o fortunę pisarz zaleca w wolnym, zimowym czasie zająć się handlem zbożem, kupować je taniej i sprzedawać drożej w innych okolicach.

Stosunek Reja do spraw publicznych oraz służby ojczyźnie był specyficzny. Choć cenił wartość służby wojskowej w życiu młodego szlachcica, to upatrywał w tym głównie kształtowanie jego charakteru, a nie służbę ojczyźnie. Podobnie myślał o urzędach publicznych nie ceniąc ich zbytnio. Najwyżej cenił urząd posła ziemskiego, ale tylko dlatego, że może on pilnować przywilejów szlacheckich.

Ideał szlachcica-ziemianina przedstawiony przez Reja nie jest pozbawiony wad, ponieważ oprócz wiedzy praktycznej przedstawiciel tego wysokiego stanu społecznego powinien posiadać też gruntowne wykształcenie. Nie wzbudza także sympatii stosunek szlachcica do obowiązku służenia ojczyźnie.

Projekty reform zawartych w dziele Andrzeja Frycza Modrzewskiego pt. "O poprawie Rzeczypospolitej".

Andrzej Frycz Modrzewski ur. się w 1503 r. w Wolborzu k. Piotrkowa Trybunalskiego w rodzinie wójta. Nauki pobierał w Akademii Krakowskiej, studiował w Wittemberdze (spotkał się tam z Lutrem). Przebywał na dworze Łaskich i przewoził dla nich bibliotekę Erazma z Rotterdamu. Później został sekretarzem Zygmunta Augusta. Umożliwiało to liczne wyjazdy za granicę.

W 1551 r. wydano okrojone dzieło pt. "O poprawie Rzeczypospolitej" (łac.) w Krakowie. Księgi: I "O obyczajach",II "O prawach", III "O wojnie", IV "O kościele", V "O szkole". W 1554 r. w Szwajcarii wydano całość dzieła. Debiutem był utwór "Łaski, czyli o karze za mężobójstwo".

Jego twórczość i działalność polityczna sprawiła, że utracił dziedziczne wójtostwo i zmarł w nędzy w 1572 r.

W księdze I "O obyczajach" są zawarte rozważania nad organizacją państwa. Modrzewski twierdzi, że:

każdy mieszkaniec jest obywatelem i państwo powinno mu zapewnić szczęście,

o wartości człowieka nie decyduje urodzenie,

każdy człowiek powinien być prawnie przygotowany do pracy, a ludźmi niezdolnymi do niej powinno opiekować się państwo,

należy ustanowić urzędy nadzorujące wszystkie dziedziny życia (urzędy miar, urząd do zwalczania żebractwa.

W księdze II "O prawach" pisarz powraca do wymiaru kar za zabójstwo. Ówczesne prawo uzależniało je od pochodzenia społecznego przestępcy (szlachcic za zabójstwo chłopa płacił niewielką grzywnę, zaś w sytuacji odwrotnej chłop był karany śmiercią). Autor proponował opracować nowy kodeks prawny z udziałem przedstawicieli wszystkich stanów. W księdze III "O wojnie" autor przeciwstawia się wszelkim konfliktom zbrojnym, a najsurowiej potępia wojny zaborcze. Proponuje rozwiązywanie konfliktów na drodze dyplomatycznej (spotkania wrogich stron w neutralnym miejscu, sankcje gospodarcze). Modrzewski twierdzi, iż "żadne korzyści z wojny nie są tak wielkie, aby mogły jej szkodom dorównać". Ludzi wywołujących wojny nazywa zbrodniarzami, Tatarami. W księdze IV "O Kościele" odrzuconej przez cenzurę w polskim wydaniu w 1551 r. Modrzewski proponuje:

stworzyć kościół narodowy niezależny od Rzymu,

wybieranie papierza przez wszystkie narody chrześcijańskie,

obsadzanie stanowisk biskupów przez ludzi wykształconych i szlachetnych.

W księdze V "O szkole" autor przeciwstawia się wydawaniu pieniędzy na rzeczy zbędne, takie jak wspaniałe domy oraz sute biesiady. Proponuje fundusze przeznaczone na ten cel wykorzystać w inny praktyczniejszy i szlachetniejszy sposób, a mianowicie na dotowanie szkolnictwa w czasach, w których nie docenia się wiedzy i pracy nauczycieli kształcących przyszłe, młode talenty polityczne i literackie. Modrzewski proponuje przejęcie opieki nad szkołami przez państwo, a prawo do uczenia się zapewnia wszystkim chłopcom niezależnie od pochodzenia społecznego. (Po raz pierwszy prawo chodzenia dziewcząt do szkoły ustanowiono w 1773 r.)

Bogacwo myśli we fraszkach Jana Kochanowskiego.

Fraszki są to drobne utwory wierszowane, najczęściej o treści żartobliwej, humorystycznej znane już w antyku. Ich nazwa pochodzi z języka włoskiego (frasca) i oznacza gałązkę. Bohaterami fraszek Kochanowskiego są zwykli, przeciętni ludzie, których wady, np. ciągoty do alkoholu, traktowane są z przymróżeniem oka.
"O żywocie ludzkim" We fraszce tej autor porównuje ludzkie życie krótkiego, ulotnego nietrwałego i niepewnego tworu. Mówi, że uroda, moc, pieniądze, sława nie są nadrzędnymi dobrami i przeminą bezpowrotnie.

"Raki" W utworze tym Kochanowski pochwala cnoty i wartości kobiet, takie jak stałość w uczuciach, niezdolność do zdrady, niedocenianie dóbr materialnych. Fraszka czytana wspak krytykuje wady kobiet.

"Do Mikołaja Firleja" Tytuł tej fraszki jest mylący, ponieważ w utworze tym J. Kochanowski scharakteryzował swoją osobowość jako poety. Przedstawił przywilej używania przez pisarza wyrazów nieprzyzwoitych.

"Na Świętego Ojca" We fraszce tej autor poddaje subtelnej krytyce duchowieństwo łącznie z papierzem.

"O miłości" W utworze tym J. Kochanowski przedstawia miłość jako uczucie wspaniałe, a zarazem nieuniknione.

"Na sokalskie mogiły" We fraszce tej poeta nawiązuje do przegranej bitwy pod Sokalem w 1519 r., gdzie Polacy walczący za ojczyznę zostali wycięci w pień przez Tatarów. Jednak J. Kochanowski odwodzi ludzi zwiedzających to miejsce od żalu po rycerzach, sugerując, że każdy z gości mógłby skończyć w taki sam sposób.

"O żywocie ludzkim" W utworze tym autor zastanawia się nad sensem życia ludzi, którzy nie cenią wartości cnót i mądrości, tylko w pogoni za dobrami materialnymi gotowi są nawet zabić innych.

"Ku Muzom". We fraszce tej Kochanowski zwraca się do boginek z prośbą, aby jego natchnienie nie mijało, gdyż usiłował zawsze żyć szlachetnie nie ceniąc bogactw a uwielbiając cnotę. Jak widać, prośby poety zostały wysłuchane i pomimo upływu czasu jego utwory zarówno śmieszą nas jak i zmuszają do refleksji nad różnymi zagadnieniami życia codziennego.

"O kapelanie" We fraszce tej Kochanowski żartobliwie ukazuje obraz ówczesnego duchowieństwa, które bardziej dbało o dzban wina niż o swoje obowiązki.

"O kaznodziei" W utworze tym poeta ujawnia stosunek duchowieństwa do jego własnych nauk. Księża wygłaszając kazania, zalecają życie w cnocie i ubóstwie, sami zaś prowadzą życie rozpustne i pełne występków.

"Do fraszek" J. Kochanowski uważa, że jego utwory nie służą złym celom, takim jak oczernianie innych ludzi, tylko ogólnej poprawie stosunków panujących w społeczeństwie. Nie próbuje w nich także wychwalać zalet ludzi, którzy je posiadają, ponieważ oni sami zganiliby takie postępowanie.

"Do snu" Poeta traktuje sen jako przygotowanie człowieka do śmierci, która uwalnia duszę człowieka od odpoczywającego ciała oraz jego samego od wszystkich smutnych, ziemskich spraw. Jest to fraszka refleksyjna.

"Do dziewki" W utworze tym autor podkreśla rolę kobiety i miłości w życiu mężczyzny. Uważa, że dzięki niej nawet najposępniejsze dni życia nabierają blasku.

"Na most warszawski". Kochanowski wyśmiewa nieujarzmioną i groźną Wisłę, która została wreszcie pokonana dzięki wspaniałemu wynalazkowi, jakim jest most. Ludzie teraz nie muszą obawiać się jej zdradliwych prądów i mogą suchą nogą przejść na drugi brzeg rzeki. Fraszka ta jest pochwałą ludzkiego rozumu.

"Do gór i lasów". W utworze tym poeta przegląda wszystkie karty swego życia, począwszy od najmłodszych lat, które spędził pośród gór i lasów, poprzez lata studiów, podróże po niemal całej Europie, służbę na dworach, czasy święceń kapłańskich, aż do chwili, gdy jego skronie zaczynają pokrywać się siwizną, a on nadal stara się wykorzystać z pożytkiem każdą cenną chwilę.

"Na lipę". We fraszce tej Kochanowski wyraża swoją opinię na temat rozmyślań lipy jako żywej i wrażliwej na piękno poezji istoty, która daje poecie schronienie przed gorącymi promieniami słońca, nie pragnąc nic poza wierszem pochwalnym. Kochanowski wyraża swój stosunek do lipy, która przynosi mu natchnienie.

"Do fraszek". W utworze tym autor przestrzega przed zbyt dosłownym odczytywaniem wiadomości o sobie, zawartych we fraszkach, ponieważ snucie różnych domysłów mogłoby tylko spowodować zamęt w głowie czytelnika.

"Do Hanny". Jest to fraszka miłosna. Kochanowski uważa, że uczucia, a nie pieniądze powinny łączyć ludzi.

Fraszki mogą być: refleksyjne, refleksyjno-filozoficzne, miłosne, osobiste ("Do gór..."), obyczajowe oraz biesiadne.

Postawa Jana Kochanowskiego wobec życia, pochwała cnoty i dobrej sławy w "Pieśniach" (IX z księgi I oraz XII, XIX, XXIII z księgi II).

Pieśni to wiersze liryczne o różnorodnym charakterze. Wśród 49 pieśni poety są utwory refleksyjne, refleksyjno-filozoficzne, miłosne, patriotyczne i religijne. Niektóre z nich są wzorowane na podobnych utworach Horacego, którego Kochanowski cenił i doskonale znał. Poza jedną nie mają one tytułów, a ponieważ wydane były w dwóch księgach, oznaczone są w nich kolejnymi numerami.

Pieśń IX ma charakter refleksyjno-filozoficzny. Kochanowski był zwolennikiem zabaw, biesiad i dobrego wina. Bardzo cenił muzykę.

W drugiej zwrotce poeta mówi, że nikt nie zna przyszłości, nie należy się nadmiernie przejmować przyszłymi sprawami. Poeta jest zdania, że los człowieka jest w rękach Fortuny, a świat ustawicznie podlega zmianom. Twierdzi, iż wokół nas jest mnóstwo rzeczy niewytłumaczalnych, których nie można ze sobą pogodzić i jedynie zachowanie stoickiej postawy umożliwia spokojne, harmonijne życie.

Pieśń XXIII ma również charakter refleksyjno-filozoficzny. Poeta zastanawia się w niej nad przemijalnością życia. Przypomina, że po latach młodości, wyobrażanych jako wiosnę i lato, nadchodzi jesień, a potem zima wieku starczego, która już nigdy nie minie.

Pieśń XII.

Cnota według poety jest największą wartością, którą każdy człowiek powinien w sobie pielęgnować. Jest ona "nagrodą i płacą" dla człowieka oraz swoistą ozdobą naszego życia, dlatego budzi zazdrość u ludzi niezdolnych do jej rozwinięcia w sobie. Wprawdzie wszystkie zalety stanowiące cnotę są cenne, ale najbardziej poeta ceni służbę ojczyźnie, co potwierdzają słowa:
"A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie."

Pieśń XIX. Dobra sława to dobra opinia (pozytywna opinia), a po śmierci pamięć o człowieku u potomnych. Człowiek jest wyjątkową istotą obdarzoną rozumem, mową, czego nie mają zwierzęta. Nie może więc jak one myśleć tylko o zaspokajaniu głodu, powinien dbać o dobre uczynki i pamięć u przyszłych pokoleń. Ludzie rozumni i wykształceni powinni uważać za swój obowiązek rozpowszechnianie dobrych obyczajów, troski o dobro państwa i jego obywateli.

U żołnierzy Kochanowski szczególnie ceni męstwo i odwagę, które niejednokrotnie przesądzają o losie bitwy. Nawet po śmierci wojownika w przegranej bitwie pamięć o nim nie zaginie, jeśli z poświęceniem walczył w obronie ojczyzny.

Jan Kochanowski - patriota, ziemianin i poeta w świetle Pieśni V, Pieśni XXIV z ksiąg II oraz "Pieśni świętojańskiej o Sobótce".

Pieśń V. Powstała pod wpływem napaści Tatarów na Podole w 1575 r. podczas bezkrólewia, po nagłym opuszczeniu tronu przez H. Walezego. Kochanowski zawarł w niej swoje przemyślenia na temat tego zdarzenia oraz sugestie, jak w przyszłości wzmocnić obronę granic. W reakcji poety na najazd Tatarów na Podole dostrzegamy wzburzenie, żal, wściekłość na napastników oraz myśl o powetowaniu strat i zabezpieczeniu się przed napaścią Turków, silniejszych znacznie od Tatarów. W celu zapewnienia obronności granic Kochanowski proponuje opodatkowanie szlachty, co wyraża słowami:
"Skujmy talerze na talary, skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy."
W Pieśni XXIV Kochanowski, naśladując Horacego, przedstawia siebie jako postać dwojakiej natury: śmiertelnej - zwykłego człowieka i nieśmiertelnej - poety. Dusza poety jego zdaniem jest jak ptak wzlatujący ponad świat, sięgający niebios i nie znający granic. Pieśń ta przekazuje świadomość własnej wartości Kochanowskiego jako poety. Jest ona także wyrazem uznania twórczości za najgodniejszą i najszlachetniejszą formę aktywności ludzkiej.

"Pieśń świętojańska o Sobótce" jest cyklem dwunastu sielankowo-tanecznych pieśni śpiewanych przez tyleż panien, głoszących chwałę życia na wsi. Pieśni te wkomponowane są w obrzęd obchodu tzw. Sobótki, przypadającej na noc letniego przesilenia Słońca, 23 czerwca, w wigilię św. Jana. Uroczystości sobótkowe były schrystianizowaną formą dawnego obrzędu pogańskiego związanego z kultem wody i Kupały - bożka ognia. Kochanowski w pieśni Panny VI podkreśla wagę życia w jedności z naturą. Wyraża pochwałę lata i żniw - owocu ciężkiej, całorocznej pracy. W pieśni Panny XII zawarta jest pochwała życia na wsi w gronie rodzinnym. Praca ziemianina na roli przeciwstawiona jest innym, niemoralnym sposobom życia, a mianowicie dworakowaniu, kupiectwu i wojaczce.

Jaki wizerunek Jana Kochanowskiego wyłania się z jego fraszek i pieśni?

Na treść zawartą we fraszkach i pieśniach wpłynęło znacznie spotkanie Jana Kochanowskiego z dziełami Horacego, Owidiusza oraz Wergiliusza, a także dogłębne poznanie filozofii starożytnej, głównie epikureizmu i stoicyzmu, której wskazaniami starał się kierować w życiu. Duży wpływ na twórczość poety miało też spotkanie z Ronsardem we Francji.

Najczęściej nazwisko Kochanowskiego kojarzone jest z postacią znakomitego polskiego poety, który jako jeden z pierwszych tworzył literaturę narodową. Lecz nawet on sam pisze w Pieśni XXIV, że jego dusza jest jak wolny ptak wzbijający się w przestworza. Poza tym utwór ten jest nie tylko wyrazem uznania twórczości za najgodniejszą pochwały formę aktywności ludzkiej, jest także uwidocznieniem świadomości własnej wartości Kochanowskiego jako wspaniałego poety, którego dzieła jeszcze długo po jego śmierci będą czytane i podziwiane przez wszystkie narody.

W utworach swoich starał się poruszać wszystkie tematy z życia codziennego, co było typowe dla ówczesnych humanistów, do których niewątpliwie należał. Wielokrotnie Kochanowski zastanawiał się nad przemijalnością ludzkiego życia, czego przykładami mogą być: Pieśń XXIII oraz fraszka "O żywocie ludzkim". Zawarte w tej drugiej przemyślenia wskazują wyraźnie na znajomość i stosowanie filozofii stoickiej, choć nie da się ukryć zawartej w niej nuty pesymizmu.

Janowi Kochanowskiemu, jako humaniście, nie było także obce rozpatrywanie wartości cnót i moralności w życiu człowieka. Jego przemyślenia na ten temat zostały zawarte między innymi w Pieśniach XII i XIX. Cnota, według poety, jest największą wartością, która pielęgnowana w sercu człowieka może być dla niego równocześnie "nagrodą i płacą" oraz swoistą ozdobą życia. Bezpośrednio z cnotą związana jest tak zwana dobra sława, tzn. dobra opinia u współczesnych, a po śmierci pamięć u potomnych.

Poeta, jak wiadomo, nie stronił od rozrywek, zabaw i biesiad, ale bardzo ganił pijaństwo, które było dość powszechne wśród ówczesnej szlachty. Oczywiście jako znawca i smakosz wina Jan Kochanowski pochwalał i namawiał do umiarkowanej degustacji tego trunku (Pieśń IX).

W utworach wybitnego humanisty nie mogło też zabraknąć pochwały ludzkiego rozumu i zaradności, czego dowodem jest fraszka "Na most warszawski". Innym wizerunkiem Jana Kochanowskiego wyłaniającym się z jego utworów jest szlachcic - patriota, czego wyraz mamy w "Pieśni o spustoszeniu Podola". Powstała ona pod wpływem napaści Tatarów na Podole w 1575 r. Poeta zawarł w niej swoje przemyślenia i sugestie, jak w przyszłości wzmocnić obronę granic, ale najbardziej emanuje z tego utworu wzburzenie, żal oraz wściekłość na pogańskich napastników. Szlachcic wciąż myśli o powetowaniu strat i stworzeniu nowej, silnej, zaciężnej armii opłacanej z kieszeni współrodaków. Innym jeszcze utworem ukazującym patriotyzm poety jest Pieśń XII. Wprawdzie Jan Kochanowski uważa, że wszystkie zalety stanowiące cnotę są cenne, ale najbardziej ceni on służbę ojczyźnie, co potwierdzają słowa:
"A jeśli komu otwarta droga do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie".
Jak wiadomo, w późniejszym okresie swego życia Jan Kochanowski przeniósł się do posiadłości rodowej w Czarnolesie, aby tam tworzyć i dożyć wieku starczego. Pieśń Panny XII zawarta w "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" wskazuje na rozmiłowanie poety w życiu ziemianina. Pisarz opowiada o pobożnej i spokojnej codzienności gospodarza. Dla porównania wspomina także o ludziach tułających się po świecie w poszukiwaniu przygód i pieniędzy.

Jan Kochanowski twierdzi, że najlepiej jest żyć na roli, ponieważ ziemia wynagradza człowiekowi jego trud. Ze zbiorów uzyskanych z ofiarnej pracy gospodarz może wyżywić nie tylko rodzinę i dobytek, ale i służbę.

Kiedy nadejdzie odpowiedni moment, rolnik kosi łąki i pola, a następnie wszystko znosi do stodoły. Wieczorem, po skończonej pracy zawsze znajdzie czas na rozmowy i tańce przy kominku. Kiedy indziej bierze wędkę na ramię i idzie łowić ryby lub w lesie zastawia sidła, dzięki czemu w domu nigdy nie brakuje jedzenia. W zagrodzie oczywiście pomaga mu kochająca żona. Szlachcic wspomina także o wychowaniu młodego pokolenia, kładąc największy nacisk na skromność i wstyd. Poeta pragnie, aby jego wnuki były dobrze wychowane i żeby posiadały te zalety.

Czytając utwory Jana Kohanowskiego z pewnością każdy dojdzie do wniosku, że był on nie tylko wspaniałym poetą i humanistą, ale także głębokim patriotą oraz wzorowym gospodarzem.

"Odprawa posłów greckich" J. Kochanowskiego - dramat polityczny o sprawach państwa.

Historia wojny trojańskiej była powszechnie znana ludziom XVI wieku. Treść dramatu stanowi tylko kostium historyczny, maskę (pretekst), pod którą autor ukrył ważne współczesne problemy polityczne. Rozważył problem: kiedy państwo jest silne, a kiedy słabe. Sens rozważań autora ma charakter uniwersalny (dotyczy każdego państwa w każdym czasie), jednak najbardziej interesuje Kochanowskiego Polska XVI wieku, wówczas jeszcze silna i znacząca w Europie, ale już z pierwszymi przejawami słabości. Kochanowski chciał więc przestrzec rodaków przed tym, że niewłaściwa polityka może doprowadzić do upadku państwa, tak jak Troję. W tekście są fragmenty świadczące o takich intencjach autora.

- Druga wypowiedź chóru ("Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie") jest skierowana do rządzących państwem i zawiera pouczenie, jak mają sprawować powierzoną im władzę. Winni wyrzec się myśli o osobistych korzyściach i troszczyć się o dobro publiczne. Na zakończenie poeta przestrzega, że występki rządzących prowadzą państwo do zguby.

- Opis narady trojańskiej wzorowany na polskich sejmach (świadczy o tym polski sposób głosowania przez rozstąpienie oraz obecność marszałków stukających o ziemię laskami). Kochanowski dostrzega i wytyka prywatę, przekupstwo (np. Iketaon), chaos, brak odpowiedzialności za losy państwa. Przeważają posłowie podobni do Aleksandra, myślącego jedynie o własnych interesach, mało zaś jest Antenorów troszczących się o państwo.

- Wypowiedź Ulissesa (Odyseusza) zawiera krytykę zjawisk osłabiających państwo: przekupstwa, słabości rządu, braku szacunku dla prawa. W dalszej części Kochanowski ustami Ulissesa bardzo krytycznie ocenia młodzież magnacko-szlachecką przyzwyczajoną do wygód, skłonną do pijaństwa i obżarstwa, a niezdolną do żadnego wysiłku, a zwłaszcza do obrony ojczyzny. Poeta niepokoi się, czy tacy ludzie będą mogli w przyszłości rządzić państwem.

- W wypowiedzi Kasandry Kochanowski zawarł przestrogę przed możliwością upadku państwa rządzonego tak jak w Troi.

- W kreacjach głównych bohaterów, Antenona i Aleksandra, poeta skupił dwie spotykane wśród ówczesnej szlachty postawy wobec spraw narodowych. Pierwszy z nich uosabia patriotyzm, szlachetność, mądrość, dalekowzroczność polityczną, drugi zaś jest synonimem prywaty, nieliczenia się z dobrem państwa, realizowania własnych celów kosztem narodu.

- Kończąca dramat wypowiedź Antenona nawołująca do wojny, choć sprzeczna z jego wcześniejszymi próbami zapobieżenia jej, jest w gruncie rzeczy wyrazem patriotycznego myślenia o ojczyźnie. Chodzi bowiem o to, by przez atak zaskoczyć wroga, osłabić go i nie dopuścić do wejścia w granice państwa.

"Treny" - wyraz przeżyć i filozofii Jana Kochanowskiego.

"Treny" wydane po raz pierwszy w 1580 roku nie miały tytułów poza trenem XIX, który nosi tytuł "Sen". Przyczyną napisania "Trenów" była śmierć najmłodszej córki Kochanowskiego, Urszulki, dziecka bardzo uzdolnionego, niejednokrotnie nazywanego przez ojca słowiańską Safoną. Jej śmierć przyszła nagle, niespodziewanie w 1579 roku. "Treny" przedstawiają obraz ojcowskiego bólu i żalu. Jednak przypuszcza się, że nie powstały one od razu. Jako pierwsze zostały napisane treny środkowe zbioru, najbardziej wzruszające i tragiczne w odbiorze jako bezpośrednia reakcja na śmierć ukochanego dziecka.

Tren - wiersz żałobny, lament, żal, epitafium, epicedium.
Treny pisano już w starożytności. Najczęściej poeci opiewali w nich zalety zmarłych, wielkich ludzi. Jednak niejednokrotnie wyrażone w nich uczucia były sztuczne, gdyż ich autorzy nie znali często ludzi, o których pisali zazwyczaj na zamówienie. Tymczasem "Treny" Jana Kochanowskiego znacznie różnią się od innych. Po pierwsze napisane były przez ojca, a po drugie poświęcone były nikomu nie znanej małej dziewczynce. Przedmiotem lirycznym nie jest zmarły tylko autor, cierpiący ojciec. "Treny" były okazją do wypowiedzenia własnych myśli i sądów.

Tren I jest apostrofą do różnych pojęć określających żal człowieka takich jak lament, płacz, troski, frasunki, łamanie rąk. Kochanowski zastosował także porównania homeryckie (Homer jako pierwszy zastosował w literaturze długie porównania na zasadzie obrazów):"Tak więc smok..."
W porównaniu tym smok to śmierć, zaś słowik to Urszulka (lubiła śpiewać). Tren ten jest dowodem rozbicia wewnętrznego i niepanowania nad sposobem wyrażania swoich myśli. W końcowej części utworu Kochanowski rozpatruje wartość życia ludzkiego, przy czym uderza w bardzo smutne tony. Pod wpływem ciosu załamał się pogląd poety na życie człowieka, wiara w mądrość i wykształcenie.

Tren V składa się z dwóch części. Pierwsza z nich jest doskonale, tym razem, skończonym porównaniem homeryckim. Poeta mówi tu o śmierci córki jak o ścięciu młodej, delikatnej oliwki. Druga część jest apostrofą do Persefony. Kochanowski wini ją o stratę swojego dziecka. Zaczerpnięcie elementu mitologicznego jeszcze raz wskazuje na znajomość antyku.

W trenie VI pojawia się pojęcie Safony w odniesieniu do małej dziewczynki. Zawarta w tym utworze obrzędowa piosenka weselna odgrywa odmienną rolę. Niejako symbolizuje ona odejście i pożegnanie Urszulki. W trenie tym Kochanowski po raz drugi nazywa córkę słowikiem. Jednym z elementów różniących ten utwór od innych zawartych w zbiorze jest ukazanie bólu matki Urszulki wyrażonego w słowach:
"A matce, słysząc żegnanie tak żałościwe,
Dobre serce, że od żalu zostało żywe."

Tren VII rozpoczyna apostrofa do ubiorów zmarłej córeczki. Podmiot mówiący z głębokim żalem i bólem stwierdza, że Urszulka nigdy już się w nie nie ubierze. Nie o takiej przyszłości myśleli rodzice dziecka. Śmierć nazwana została snem żelaznym, twardym, nieprzespanym.Tren VIII zbudowany jest na zasadzie kontrastu. Poeta porównuje życie w domu w Czarnolesie za życia Urszulki, kiedy to wszystkie pokoje rozbrzmiewały jej śmiechem, z ciszą i smutkiem, który zawitał z jego progi po zgonie dziewczynki.

Tren IX zwany czasami "uczonym" lub "Apostrofą do Mądrości" przedstawia rozważania poety nad wartością mądrości w życiu człowieka. Do śmierci Urszulki Kochanowski wierzył, że mądrość to pancerz chroniący człowieka przed ciosami losu. Wiara ta załamuje się. Kochanowski mówi, że całe życie stracił na naukę, a teraz cierpi jak każdy, zwykły człowiek.

W trenie X autor zastanawia się nad miejscem pobytu córki po śmierci. Jako człowiek uczony znał poglądy na życie pozagrobowe i rozpatrywał różne miejsca, między innymi Niebo, czyściec, mitologiczne Wyspy Szczęśliwe. Kochanowski poza tym zawarł w utworze elementy teorii Platona o reinkarnacji i prosi swoją córkę o pojawienie się.

Tren XI jest kolejnym wyrazem załamania się filozofii poety. Kochanowski traci swą wiarę w cnotę, przytaczając słowa podobno wypowiedziane przed śmiercią przez Brutusa:
"Fraszka cnota!"
Poeta twierdzi, iż nie warto żyć cnotliwie, ponieważ los doświadcza jednakowo ludzi cnotliwych jak i nierządników. Na szczęście jest to wyraz chwilowego załamania.

W trenie XIX Kochanowski odzyskuje stoicki spokój. Matka poety zjawia mu się we śnie wraz z Urszulką. Kobieta zwraca się do syna z prośbą, aby po ludzku (godnie, mądrze, rozsądnie i w sposób przemyślany) znosił to wszystko, co los mu niesie. Przekonuje też syna, że Urszulce jest lepiej wśród zmarłych, ponieważ nie musi znosi trudów życia na ziemi.

Niepokój Piotra Skargi o los państwa w "Kazaniach sejmowych".

Piotr Skarga (1536 - 1612) był duchownym, członkiem zakonu jezuitów, człowiekiem bardzo wykształconym, nadwornym kaznodzieją Zygmunta III Wazy. Dlatego też wygłaszał często do otoczenia królewskiego oraz do posłów płomienne kazania nacechowane głęboką troską o losy państwa. Osiem z nich zostało wydrukowanych w 1597 roku ("Kazania sejmowe").

Kazanie II jest poświęcone miłości do ojczyzny i analizie "chorób Rzeczypospolitej", do których autor zalicza:

Ojczyznę uważa Skarga za naszą matkę, każe ją kochać za to wszystko, co jej zawdzięczamy. Ponieważ autor przemawia do posłów reprezentujących szlachtę, uzmysławia im, że od matki-ojczyzny otrzymali wszystko: bogactwa, tytuły. Tymczasem szlachta nie troszczy się o nią, nie dba o jej bezpieczeństwo, osłabia jej siłę swoim postępowaniem.

W zakończeniu autor porównuje ojczyznę do okrętu. Jest on uszkodzony i powoli tonie, a jego pasażerowie - Polacy zamiast ratować go, ratują swoje tobołki, nie rozumiejąc, że gdy okręt zatonie, pasażerowie wraz ze swoim dobytkiem też pójdą na dno.

Kazanie VIII poświęcone jest wyjaśnieniu "szóstej choroby" Rzeczpospolitej. Piotr Skarga nawiązuje w nim do biblijnych przypowieści o upadku Jerozolimy. Gani szlachtę za wyzyskiwanie chłopów i ich poniżanie. Króla oskarża o nadawanie szlachcie przywilejów, które ugruntowują bezkarność szlachty. Porównuje sprawy państwa do rozmowy Boga z Izajaszem. Stwórca mówi, że ludzie odsuwają się od niego, czyniąc zło i niesprawiedliwość. Skarga przepowiada bliski upadek Rzeczypospolitej i wielką niewolę oraz ubóstwo.

Obraz życia chłopów pańszczyźnianych w "Żeńcach" Szymona Szymonowica.

Szymon Szymonowic pochodził ze średnio zamożnej rodziny mieszczańskiej i jako pisarz był jednym z nielicznych, nieposiadających tytułu szlacheckiego. Otrzymał go nieco później za pomoc w organizowaniu Uniwersytetu Zamojskiego.

Większą część utworów napisał w łacinie. Po polsku stworzył zbiór "Sielanek", który zawierał 20 utworów i został wydany w 1614 roku. Sielanka jako utwór literacki wywodzi się ze starożytności. Wergiliusz napisał wtedy "Bukoliki". Miały one charakter konwencjonalny, umowny. Ich bohaterowie nie byli autentycznymi wieśniakami. Najczęściej ludzie wykształceni przebierali się za ubogich mieszkańców wsi. Taki sam charakter ma "Pieśń świętojańska o Sobótce" Jana Kochanowskiego.

Szymonowic zmienia charakter sielanki. Staje się ona szczera i bardziej realistyczna, a zarazem traci swoją pierwotną wesołość. Tekst ma formę dialogu prowadzonego przez Oluchnę i Pietruchę, które żną zboże na pańskim polu.

W "Żeńcach" autor zawarł smutny obraz życia chłopów pańszczyźnianych, których reprezentują pracujące przy żęciu zboża kobiety nadzorowane przez Starostę - urzędnika szlacheckiego. Szymonowic zwraca uwagę na wielogodzinny dzień pracy - od wschodu do zachodu słońca, ogromny wysiłek żeńców, zmęczenie i lejący się z czoła pot oraz nieludzki stosunek Starosty do kobiet: ustawicznie ponagla je do pracy, grozi biczem, nawet go używa, o czym świadczy zbicie do krwi Maruszki.

Ponieważ utwór jest sielanką, autor próbuje ponurą rzeczywistość rozpogodzić i upiększyć poprzez powtarzający się motyw piosenki o słoneczku.

Porównanie wsi ukazanej w "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" Jana Kochanowskiego i "Żeńcach" Szymona Szymonowica.

W "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" Jan Kochanowski ukazuje w pełnej krasie uroki życia na wsi. Opowiada o pobożnej i spokojnej codzienności gospodarza.

Poeta twierdzi, że najlepiej jest żyć z pracy na roli, ponieważ ziemia wynagradza człowiekowi jego trud. Ze zbiorów uzyskanych z ofiarnej pracy gospodarz może wyżywić nie tylko rodzinę i dobytek, ale także i służbę. Co roku sady dostarczają mu owoców, pszczoły miodu, natomiast z chowu owiec ma wełnę i jagnięta.

Kiedy nadejdzie odpowiedni moment, gospodarz kosi łąki i pola, a następnie wszystko zwozi do stodoły, dzięki czemu ma zapasy na cały rok. Wieczorem, po skończonej pracy zawsze znajdzie czas na rozmowy i tańce przy kominku. Nie zaniedbuje także wychowania młodego pokolenia, krzewiąc wśród dzieci skromność i wstyd.

Kiedy indziej bierze wędkę na ramię i idzie łowić ryby lub w lesie zastawia sidła, dzięki czemu w domu nigdy nie brakuje jedzenia. Na powracającego późnym wieczorem z polowania gospodarza czeka obfita, smakowita kolacja, natomiast żona krząta się po zagrodzie licząc bydło powracające z pastwiska i dojąc krowy.

Kończąc ten sielankowy utwór, Jan Kochanowski twierdzi, że na ukazanie wszystkich korzyści i przyjemności wypływających z faktu bycia rolnikiem oraz obcowania z naturą nie wystarczyłoby mu nawet całego dnia.

Odmienny wizerunek życia na wsi przedstawia inny pisarz polskiego renesansu, Szymon Szymonowic, który znacznie zmienia charakter sielanki, czego jeszcze nie zauważamy w utworach Jana Kochanowskiego. Staje się ona szczera i bardziej realistyczna, a co za tym idzie, traci swoją pierwotną beztroskę i wesołość.

W "Żeńcach" autor zawarł smutny obraz życia chłopów pańszczyźnianych, reprezentowanych w tym utworze przez kobiety pracujące przy żęciu zboża, a nadzorowane przez Starostę - urzędnika szlacheckiego.

Szymon Szymonowic zwraca uwagę czytelnika na ogromny wysiłek chłopek wkładany w pracę, na zmęczenie i lejący się z czoła pot oraz brak szacunku i nieludzkie postępowanie Starosty w stosunku do harujących od wschodu do zachodu słońca kobiet. Szlachcic ustawicznie przynagla je do pracy, grozi biczem i niejednokrotnie go używa. Świadczy o tym zbicie do krwi nieszczęsnej Maruszki, która po przebytej chorobie nie nadawała się jeszcze do pracy w polu. Ponieważ utwór z założenia jest sielanką, Szymon Szymonowic próbuje rozpogodzić i upiększyć ponurą rzeczywistość utworu poprzez wplecenie powtarzającego się motywu piosenki o słoneczku, śpiewanej przez Pietruchę. Jednak nawet to nie może przysłonić tonu skargi pobrzmiewającego w utworze.

Jak widać, obydwa dzieła przedstawiają życie na wsi w dwa różne sposoby. W pierwszym z nich ukazane są same dobre strony życia na wsi. Szara codzienność i ogromny wysiłek wkładany w pracę na roli nabierają nienaturalnego blasku i jaskrawych kolorów.

Taki sposób przedstawienia bytu rolnika jest charakterystyczny dla klasycznej sielanki. Należy tutaj wziąć pod uwagę pochodzenie autora. Jak wiadomo, Jan Kochanowski był szlachcicem, a więc jego rola jako gospodarza ograniczała się głównie do nadzorowania pracujących chłopów, utrzymywanych z jego kieszeni.

W drugim z kolei utworze obraz życia na wsi jest dużo bardziej zbliżony do rzeczywistości, chociaż być może lekko przesadnie zostały ukazane stosunki między szlachtą a chłopami pańszczyźnianymi. Przedstawione cierpienia i upokorzenia kobiet wpływają w znacznym stopniu na charakter utworu, który przybierając ton skargi, zaczyna znacznie odbiegać od klasycznej sielanki.

Wiemy z historii, że w XVI i XVII wieku szlachta otrzymała szereg znaczących przywilejów zwiększających jej władzę i bezkarność, jeśli chodziło o postępowanie z chłopami, a nawet mieszczanami. Zrozumiały jest więc sprzeciw Szymona Szymonowica, który pochodził ze średnio zamożnej rodziny mieszczańskiej.

Postawa pisarzy polskiego Odrodzenia wobec problemów społecznych i politycznych epoki.

W utworach pisarzy polskiego Renesansu poruszane były rozmaite problemy społeczne i polityczne epoki. Często rozważano, jaka powinna być struktura państwa, jego prawa i obowiązki obywateli.

Jako pierwszy, problemy tego typu poruszał Mikołaj Rej w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem...". Jest to utwór stanowiący rozmowę między przedstawicielami trzech ówczesnych stanów: szlachty, chłopów i duchowieństwa.

Przedstawione przez Reja stosunki panujące między stanami są bardzo konfliktowe. Pan i Pleban oskarżają się wzajemnie oraz atakują Wójta, który próbuje odpierać ich ataki. Autor poddaje krytyce duchowieństwo. Oskarża je o nadużywanie swoich wpływów wśród mieszczaństwa i chłopów. Zarzuca mu chciwość, przebiegłość i bezwzględność w wyzyskiwaniu przedstawicieli najniższego stanu.

Rej nie oszczędza także szlachty. Wypomina jej to, że nie dba o losy państwa, czego dowody można znaleźć w Sejmie. Zrywane obrady i waśnie między posłami osłabiały znacznie sprawność apapratu rządzenia państwem oraz ogólnie szkodziły krajowi.

Autor ponadto staje w obronie biednego chłopa. Gani konflikty między szlachtą i duchowieństwem, których skutki odbijały się na najniższym stanie.

W innym utworze, pt. "Żywot człowieka poczciwego" ujawnia się stosunek Reja do nauki. Bardziej od przedmiotów szkolnych cenił u ludzi wiedzę praktyczną, co kłóciło się z poglądami humanistów. Niepokój także budzi u czytelników stosunek pisarza do służby wojskowej. Mianowicie uważał ją za szkołę charakterów, a nie za obowiązek wobec ojczyzny.

Innym pisarzem, który próbował wskazać błędy w systemie państwowym, był Jan Kochanowski. Najwyraźniej przedstawił swoje intencje w "Odprawie posłów greckich". Dramat ten został wystawiony w styczniu 1578 roku w obecności króla i wielu senatorów. Przedstawiona w nim historia wojny trojańskiej była tylko pretekstem do zwrócenia uwagi rządzących państwem na sprawy zagrażające jego prawidłowemu funkcjonowaniu, a nawet istnieniu. Świadczy o tym druga wypowiedź chóru: "Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie...". Zawiera ona pouczenie, jak rządzący krajem powinni sprawować powierzoną im władzę.

W tym samym utworze Kochanowski przedstawia naradę trojańską wzorowaną na polskich sejmach. Poeta dostrzega i wytyka prywatę, przekupstwo, chaos oraz brak odpowiedzialności za losy państwa.

W innym fragmencie dzieła autor krytycznie ocenia młodzież magnacko-szlachecką przyzwyczajoną do wygód i niezdolną do obrony ojczyzny. Jan Kochanowski z żalem stwierdza, że kiedyś, w przyszłości tacy ludzie będą sprawować władzę nad krajem.

Problemy natury społecznej rozważał także Szymon Szymonowic, pierwszy mieszczanin, który został znaczącym pisarzem. W utworze noszącym tytuł "Żeńcy" autor uwydatnia wyzysk chłopów przez szlachtę. Pod postacią Starosty ukrył pospolitego ziemianina, który z całą bezwzględnością nagania żeńców do pracy, mimo że oni harują od wschodu do zachodu słońca. Utwór, który miał być początkowo sielanką, traci przez to swój charakter i nawet wprowadzony przez autora element piosenki o słoneczku nie jest w stanie rozweselić w pełni czytelnika.Utwór ten jest swoistym sprzeciwem Szymonowica wobec wyzysku chłopów mającego swoje podstawy w przywilejach szlacheckich.

Innym pisarzem polskiego Odrodzenia poruszającym sprawy społeczne i polityczne był Andrzej Frycz Modrzewski. W utworach swych wysuwał tezy zrównania wszystkich stanów, zapewnienia pracy i bytu niezależnie od urodzenia. Każdego mieszkańca kraju nazywał obywatelem i zalecał, aby stworzono nowe, sprawiedliwe sądownictwo, które mogłoby oprzeć się na kodeksie prawnym ustanowionym przez przedstawicieli wszystkich stanów. Postępowe myśli Modrzewskiego nie zapewniły mu popularności wśród szlachty. Było wręcz przeciwnie. Zarekwirowano mu majątek, a on sam zmarł w zapomnieniu i skrajnej nędzy.

Jeszcze innym przedstawicielem tej grupy pisarzy był ks. Piotr Skarga. Napisał on szereg kazań zebranych w zbiorze pt. "Kazania sejmowe". Jak sam tytuł sugeruje, wygłaszał je na sejmach, tuż przed obradami. Cechą charakterystyczną tych utworów była wielka troska o losy państwa i jego obywateli. Przemawiał z nich patriotyzm autora.

Oświecenie

1. Oświecenie w Europie.

Nowe myśli zapoczątkowali Francuzi, Anglicy, Holendrzy. Rozwój przypada na XVIII w. Jednym z pierwszych uczonych był Kartezjusz. W "Rozważaniach o metodzie" stwierdził, że najważniejszym czynnikiem jest rozum. Wszystko niezgodne z rozumem odrzucał: "cogito ergo sum" (myślę więc jestem). Okres ten nazwano oświeceniem, ponieważ przywiązywał szczególną wagę do siły rozumu, jako światła rozjaśniającego poznanie świata. W związku z docenianiem rozumu odczuwano potrzebę szerzenia oświaty i wpajania w społeczeństwa przekonania o konieczności powszechnej edukacji. Najpopularniejszym kierunkiem był racjonalizm i deizm, który uznawał Boga za stwórcę świata, ale odrzucał jego ingerencję w sprawy ludzkie. Głównymi ideami oświecenia były: krytycyzm, utylitaryzm (użyteczność), natura. Właśnie literatura zajmowała się oświeceniem i wychowaniem człowieka. Franciszek Bacon uznawany jest za twórcę empiryzmu (doświadczenie). We Francji głównymi przedstawicielami byli: Wolter ("Kandyd", "Zadyg"), Denis Diderot ("Kubuś Fatalista i jego Pan"), Jan Jakub Russeau ("Julia czyli Nowa Heloiza"). W Anglii są to: Daniel Defoe ("Przypadki Robinsona Cruzoe"), Jonathan Swifth ("Podróże Guliwera").

2. Oświecenie w Polsce.

W Polsce oświecenie zaczęło się około roku 1740, kiedy to założono Collegium Nobilum. Właściwy rozwój przypada na lata 1764-1795. W 1747 roku Załuscy założyli bibliotekę publiczną. W 1749 Stanisław Leszczyński napisał dzieło pt. "Głos wolny wolność ubezpieczający", dotyczące liberum veto. Domagał się poprawy bytu ludzi, wzmocnienia administracji. Stanisław Konarski napisał "O skutecznym rad sposobie", w którym prowadzi rozważania o Sejmie. Proponuje usunięcie liberum veto i wprowadzenie zasady większości głosów. W roku 1765 założono Teatr Publiczny w Warszawie. Powstała też Szkoła Rycerska, która miała przygotować młodych ludzi do służby wojskowej. Absolwentami zostali później: J.Jasiński, T.Kościuszko, J.U.Niemcewicz. Szkołą kierował książę Adam Czartoryski. Zaczął wychodzić "Monitor", którego redaktorami byli:Czartoryski, Krasicki, Bohomolec. Czasopiśmiennictwo odgrywało znaczną rolę w oświecaniu ludzi epoki. Wychodziło też pismo pt. "Zabawy przyjemne i pożyteczne", w którym drukowali swe utwory: Krasicki, Naruszewicz, Zabłocki. W 1773 r. powstała KEN. Powodem powstania KEN była likwidacja zakonu jezuitów. Przyznała prawo do nauki wszystkim dzieciom. Dokonano reformy Uniwersytetów w Wilnie i w Krakowie. Ogromny wpływ miały działania króla Stanisława Poniatowskiego, który próbował dźwignąć kraj z upadku. Przyczynił się on do rozwoju kultury i sztuki. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów i malarzy, których zapraszał na słynne obiady czwartkowe. W literaturze rozwijały się trzy prądy: klasycyzm - nawiązywał do literatury starożytnej, posługiwał się motywami mitologicznymi, cenił tragedię i epos, język powinien być zrozumiały; sentymentalizm - opisywano przeżycia wewnętrzne, ludzkie uczucia, by silniej oddziaływać na odbiorcę; rokoko-odrzucał dydaktyzm, utwory powinny być tworzone dla przyjemności. W sztuce rozwijał się klasycyzm. W okresie tym tworzyli Canaletto i Bacciarelli.

3. Dydaktyczny charakter bajek Krasickiego.

Bajki Krasickiego są dla niego tym, czym dla Kochanowskiego fraszki. Mają one charakter dydaktyczny. Krasicki wyśmiewa ludzkie wady: głupotę i pychę. Służą mu do tego maski, czyli zwierzęta, pod których postaciami kryją się różne postawy ludzkie. Swój program artystyczny przedstawił w bajce pt. "Wstęp do bajek". Bajki nie należy traktować serio, czerpie ona swe tematy z życia ludzi, pokazuje typowe postawy, dotyka prawdy. W bajce "Szczur i kot" stykają się dwie postawy ludzkie: postawa pełna pychy i sprytu. Kot dopada wreszcie szczura, który jest zarozumiały i myśli, że nic mu nie grozi. Bajka pt. "Ptaszki w klatce" pokazuje dwa ptaszki. Jeden z nich był kiedyś na wolności i pragnie na nią powrócić, drugi urodził się w klatce i nie czuje tego co kompan. Każdy pragnie wolności. Bajka nawiązuje do rozbioru Polski. Bohater bajki pt. "Filozof" nie wierzył w Boga, jednak w chorobie zaczyna wierzyć, wręcz uwielbia Boga. Ludzie są zmienni, człowiek jest ułomny. "Jagnię i wilcy" to bajka mówiąca o sile. Silniejsze wilki pożerają bez przyczyny jagnię, które uosabia tu niewinność i kruchość. Wilki symbolizują ludzi silnych i okrutnych. Polska była w owym czasie jagnięciem w stosunku do zaborców. W bajce pt. "Dewotka" autor mówi o powierzchowności wiary. Uważa, że wiara powinna polegać na życiu wg określonych zasad. "Kruk i lis" przedstawia dwie cechy ludzkie odgrywające ogromne znaczenie. Lis to człowiek chytry, skąpy i przebiegły, zaś kruk to uosobienie głupoty i zbytniej ufności. W bajce "Malarze" autor mówi, że nie zawsze dobrze jest przedstawiać świat tak, jak on naprawdę wygląda. Bajki mają charakter ponadczasowy i dydaktyczny, tzn. bawiąc uczą czytelnika. Zawierają wiele zasad i pouczeń żywych do dnia dzisiejszego. Człowiek jest istotą zmienną. Świat zdominowany jest przez siłę, pychę i głupotę, co zmusza do refleksji nad światem i człowiekiem w nim żyjącym.

4. Satyry Krasickiego jako krytyka wad ludzkich.

Krasicki mówi, że "satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka, wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka". W satyrze pt. "Do króla" Krasicki posłużył się ironią. Utwór wydaje się być atakiem na króla, lecz jest oskarżeniem przeciwnej mu szlachty. Krasicki ceni króla za młodość, pochodzenie szlacheckie i polskie, troskę o los Polski i rozwój kultury, stosunek do poddanych. Satyra jest więc wymierzona przeciw szlachcie utrudniającej Poniatowskiemu kierowanie państwem. W satyrze pt. "Świat zepsuty" Krasicki krytykuje obyczaje współczesnych mu ludzi. Kontrastuje je z obyczajami ludzi z przeszłości. Dbali oni o cnotę, dobrą sławę. Tymczasem w kraju szerzy się bezprawie, zanik cnót, nierząd, brak honoru, czerpanie obcych wzorów, nadmiar przyjemności. Polska chyli się ku upadkowi. Poeta wzywa, by ja ratować. Satyra pt. "Pijaństwo" krytykuje wadę polskiego społeczeństwa, jaką jest pijaństwo. Polacy źle pojęli gościnność. Ludzie trzeźwi są zdrowi, mogą pracować, nie cierpią na brak pieniędzy .Pijak podobny jest do zwierząt, które są rozsądniejsze od ludzi, gdyż piją tyle, ile trzeba.Autor ceni trzeźwość i uważa, że może ona przynieść zdrowie, szczęście i dostatek. W satyrze "Żona modna" autor krytykuje wydawanie pieniędzy na przyjemności, na czerpanie wzorów z obcych państw, zawieranie małżeństw dla pieniędzy. Nie daje to żadnych korzyści, a wiedzie do ruiny majątkowej i upadku klasy szlacheckiej.

5. Krytyka życia zakonnego w "Monachomachii" Krasickiego

"Monachomachia czyli wojna mnichów" jest poematem heroikomicznym. Krasicki był biskupem, dlatego dostrzegał złe postępowanie mnichów. Najbardziej niepokoiły go zakony żebrackie, żyjące z jałmużny ludzi. Do nich należały zakony karmelitów i reformatów. Krasicki krytykuje życie mnichów. Wszyscy podlegają krytyce: "szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, śmiejmy się z głupich , choć i przewielebnych". Autor przedstawił konflikt dominikanów z karmelitami. Spór wywołała Jędza Niezgody i do końca nie znana jest przyczyna walki. Utwór wymierzony jest w polskie klasztory żebracze, które były siedliskiem nieróbstwa i ciemnoty. W miasteczku więcej jest klasztorów niż domów i szkół. Postanowiono zorganizować dysputę. Zaniepokojeni tym karmelici proponowali inne zasady rywalizacji, w których czuliby się pewniej, a mianowicie proponowali zawody w piciu mocnych trunków. Dochodzą jednak do wniosku, że i w tym wypadku przeciwnik może okazać się lepszy. Zorganizowano dysputę, która miała pogodzić zwaśnione strony. Nie przyniosła ona efektu i zakończyła się bójką. Mnisi używali do walki pasów, trepów i przedmiotów świętych.. Strony pogodził puchar wina. Zakonnicy są otyli, leniwi, lubią pić i żyją w przepychu. W walce są bezwzględni i okrutni, ponadto nie mają żadnej wiedzy. Książki traktują jako broń, nie wiedzą nawet, że w klasztorze znajduje się biblioteka. Krasicki przedstawił "świętych próżniaków" chcąc pokazać ich nieróbstwo i ciemnotę. Autor uważa, że ten stan rzeczy należy zmienić. Utwór spotkał się z ogromną krytyką, która zmusiła Krasickiego do napisania "Antymonachomachii".

6. "Kandyd" Woltera - krytyczny obraz "najlepszego ze światów"

"Kandyd" jest jedną z najgłośniejszych powiastek filozoficznych Woltera, wydaną w 1759 roku. Opowiastka filozoficzna to taka, w której autor ustosunkowuje się do pewnych filozofii. Ten utwór wymierzony jest w optymistyczny nurt filozofii oświecenia. Kandyd ( z fr. candid - uczciwy, poczciwy ) i jego mistrz Pangloss są zwolennikami tej filozofii, lecz konfrontacja z przykrymi doświadczeniami życiowymi wykazuje jej niedorzeczność. Po wielu wędrówkach - w tym także do cudownej krainy Eldorado - bohater odnalazł swą ukochaną Kunegundę i postanowił się ograniczyć w życiu do "uprawy własnego ogródka". Zmusiły go do tego przedstawione niedoskonałości świata: przemoc i okrucieństwo, niewolnictwo, ciemnota ludzi, skrajny fanatyzm, bezsens wojny, rozpusta i próżność duchowieństwa, pogoń za pieniędzmi, rozwiązłość i prostytucja, bezprawie, szukanie łatwego zarobku, złodziejstwo, naiwność, nieobowiązkowość władców, osądzanie ludzi na podstawie urodzenia. Wolter pochwala jedynie stałość uczuć. Powiastka filozoficzna stworzona przez Woltera służyła przede wszystkim szerzeniu nowych oświeceniowych poglądów. Podstawowymi wyznacznikami tych poglądów były: krytyka i ośmieszanie przesądów, zabobonów, fanatyzmu religijnego, dezawuowanie zastanej filozofii, atak na instytucje Kościoła i monarchię absolutną, refleksja nad naturą człowieka i nad mechanizmami stosunków społecznych. Ze względu na obecność tych problemów nie tylko w powiastkach Woltera, ale w całej bogatej twórczości innych pisarzy określa się często ich całokształt mianem "wolterianizmu". Najbardziej znamienną cechą wolterianizmu jest krytycyzm, odrzucanie wszelkich autorytetów, nadrzędna idea tolerancji dla różności postaw ludzkich, a także liberalizm i racjonalizm, prowadzące do deizmu, czyli uznania istnienia Boga, lecz odrzucenia religii objawionej, a więc i instytucji Kościoła. Stary uczony, Marcin (z "Kandyda" ) powiedział: "Cnota i szczęście na świecie są rzadkie".

7. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"

I.Krasickiego - pierwsza powieść polska. Jej charakterystyka oraz obserwacje społeczno - obyczajowe. Powieść ta została wydana w 1776r i była pierwszą nowożytną powieścią polską, otwierającą dzieje tego gatunku, tak bardzo popularnego w wieku XIX i XX. Autor w tym utworze opisuje życie przeciętnego szlachcica, wychowanego w sarmackiej atmosferze domu rodzinnego. Bohater powieści Mikołaj, po krótkim pobycie w szkole jezuickiej, z której -głównie z powodu stosowania błędnych metod wychowawczych - niewiele skorzystał, dostaje się pod opiekę francuskiego guwernera (nauczyciela domowego) Damona. Ów guwerner sam niewiele umiał, a edukację szesnastoletniego wówczas chłopca rozumiał jako przygotowanie go do życia towarzyskiego, które było jedynie pustą fanfaronadą i poszukiwaniem przygód, szczególnie miłosnych. Początkowo wraz z guwernerem, a później samotnie, Mikołaj wiele podróżuje po licznych krajach i znajduje się w najróżniejszych, często kłopotliwych, sytuacjach, z których poprzez wnikliwą obserwację i refleksję czerpie bogate doświadczenia życiowe. Po licznych perypetiach bohater powraca do kraju i osiada w rodzinnym Szuminie, aby tu, w majątku odziedziczonym po rodzicach, spędzić resztę swego życia. Krasicki ukazuje tu wychowanie młodzieży w czasach saskich, płytkość zainteresowań szlachty, jej ciemnotę, nieuctwo, samowolę i pieniactwo, pijaństwo, pogoń za zagranicznymi nowinkami, okrucieństwo wobec służby i lenistwo umysłowe. Powieść ma charakter synkretyczny. Łączy w sobie elementy powieści: podróżniczej, fantastycznej, przygodowej i obyczajowej. Utwór ten był wzorem, na którym opierali się liczni pisarze współcześni Krasickiemu, ale także i późniejsi polscy twórcy tego gatunku. Gatunek literacki, jakim była powieść miała znaczne walory wychowawcze i wprowadzał nowy typ bohatera literackiego, krytycznie nastawionego do dotychczasowego systemu wartości. W dorobku powieściowym Krasickiego oprócz w/w utworu ważne miejsce zajął "Pan Podstoli", powieść przedstawiająca wzór dobrego, oświeconego szlachcica - gospodarza.

8. "Chudy literat"- satyra Adama Naruszewicza na ciemnotę szlachty.

Utwór wydany został prawdopodobnie ok. 1773r. A. Naruszewicz był duchownym, tłumaczem, historykiem i pisarzem. Jego hobby była historia Polski, którą opisał w jednym ze swoich dzieł. Redagował "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". Wśród jego licznych dzieł poetyckich wyróżnia się w/w. Satyra ta napisana jest w formie dialogu. Powstała w atmosferze poprzedzającej utworzenie KEN, atakuje nieuctwo i zacofanie szlacheckiej prowincji, której potrzeby kulturalne zaspokaja lektura kalendarzy i herbarzy. Naruszewicz przedstawił swój utwór dynamicznie, powołując narratora, literata, żywotnie zainteresowanego brakiem publiczności literackiej, i posługując się zręcznie dialogiem między warszawskim sprzedawcą książek z ulicy Świętojańskiej a "wendeńskim podstolim". W licznych dygresjach pasożytnictwu szlachty i kleru przeciwstawił ludzi pracy: "Chłopi tylko a kupcy są obywatele". Satyra jest opatrzona wstępnym mottem: "Któż się nad tym zadziwi, że wiek jeszcze głupi? Rzadko kto czyta księgi, rzadko je kto kupi."

9. "Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza - komedia polityczna powstała w atmosferze Sejmu.

Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841) ur. się w Skokach pod Brześciem Litewskim. Od roku 1770 uczył się w Szkole Rycerskiej. W 1777r Julian kończy szkołę i zostaje adiutantem K. Czartoryskiego. Funkcję tę pełnił przez 6 lat. Dużo przebywał za granicą. Po powrocie od 6 października 1788r zasiadał na ławach Sejmu (także Wielkiego). "Powrót posła" został napisany na jesieni 1790 roku. W styczniu 1791r sztuka została wystawiona w Teatrze Narodowym. Utwór składa się z trzech aktów. W ograny schemat intrygi komediowej ( miłość dwojga młodych, obojętny pannie konkurent popierany przez rodziców, szczęśliwy koniec dzięki jego kompromitacji ) wpisał autor ważką treść polityczną, ściśle powiązaną z reformatorskimi pracami stronnictwa patriotycznego na Sejmie Wielkim. Akcja rozgrywa się podczas limity sejmowej w domu Podkomorzegp, ojca Walerego, tytułowego "posła". Na scenie dzieje się mało, wiele się natomiast mówi, konfrontując program reformy - głoszony przez Walerego i Podkomorzego. przedstawiciela oświeconej tradycji - ze staroszlachecką opozycją, ośmieszoną w sylwetce i wypowiedziach Starosty Gadulskiego. Moda na cudzoziemszczyznę i sztuczną czułostkowość wydrwiona została w osobach Starościny i fircyka Szarmanckiego, aspirującego do ręki, a zwłaszcza posagu jej pasierbicy, Teresy, z dawna przyrzeczonej Waleremu. Utwór kończy się optymistycznie, odbywają się bowiem dwa wesela Walerego z Teresą oraz Jakuba z Agatką.

10. Charakterystyka Podkomorzego i Starosty Gadulskiego - bohaterów "Powrotu posła" J.U. Niemcewicza.

Świadomość bohaterów. Podkomorzy: światły, wykształcony, patriota, zwolennik reform, rozumie sytuację kraju, zagrożonego upadkiem, krytyczny wobec przeszłości, pogoni za naśladowaniem obcych wzorów życia (francuszczyzna); Starosta: niewykształcony, nie czytający książek ("Ja co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało,..."), ograniczony, konserwatysta, człowiek starej daty, nie znał się na polityce, choć lubił o niej rozprawiać. Charakter Podkomorzego: hojny, idealista, bezinteresowny w uczuciach rodzinnych, żywiący miłość i szacunek dla najbliższych, opanowany, spokojny, tolerancyjny, bezkonfliktowy, szlachetny, przyjazny, konsekwentny w postępowaniu. Starosta: skąpy, ceniący ponad wszystko pieniądze ("U waćpana maksymy w najpierwszym są względzie - co u mnie, to pieniądze" ), egoista, nie kochał Teresy, człowiek konfliktowy, uparty, gaduła. Stosunek do ojczyzny i poglądy polityczne. Podkomorzy: patriota, całym sercem oddany ojczyźnie ("Niech każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci i miłość własną - kraju miłości poświęci"), mądrze i trzeźwo ocenia położenie kraju, dostrzega i akceptuje potrzebę reform, popiera: zniesienie liberum veto, uwolnienie chłopów, zwiększenie armii. Starosta: nie rozumie procesów historycznych, chwalca czasów saskich, przeciwnik wszelkich reform (płacze na wieść o zniesieniu liberum veto), przeciwnik uwolnienia chłopów, zwolennik sojuszy z odległymi od Polski krajami, przeciwnik zmian w funkcjonowaniu Sejmu. Ogólna ocena postaci. Obie przedstawione postacie uwydatniają sobą ogromne rozbieżności poglądów oraz różne zachowania. Podkomorzy jest człowiekiem uczciwym i szlachetnym. Wszyscy ludzie mogliby brać z niego przykład. Starosta reprezentuje sobą człowieka niedouczonego oraz zacofanego. Właśnie przez takich ludzi doszło do upadku ówczesnej Rzeczpospolitej.

11. Program społeczno-polityczny zawarty w "Powrocie posła".

J. U. Niemcewicz proponuje: zniesienie liberum veto, zniesienie pańszczyzny (sugeruje idee wolności), nawiązać sojusze z sąsiednimi państwami, by Sejm był gotów do obrad w każdej chwili, rozdzielenie władzy na ustawodawczą i wykonawczą, konieczne zwiększenie ilości wojska, zniesienie wolnej elekcji, pogoń za dobrymi wzorcami innych państw, jednak stanowczo pogardza zbyt dużym przejmowaniem kultury, czy cudzego języka.

12. Poglądy społeczno-polityczne zawarte w pracach Stanisława Staszica.

Stanisław Staszic ur. się w Pile w 1755r, a zmarł w 1826. Pochodził z mieszczańskiej, średniozamożnej rodziny. Został dobrze wykształcony. Po zakończeniu nauki przyjął święcenia kapłańskie. Bardzo jednak interesowały go sprawy kraju. Dał temu wyraz w dwóch dziełach: "Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego" (1787) i "Przestrogi dla Polski" (1790). Pierwsze z nich zawiera tematy o edukacji, prawodawstwie, władzy wykonawczej i sądowniczej, wyborze króla. Autor opowiada się w pełni za demokracją. Przeciwny jest bowiem władzy arystokracji i jednej osoby. W rozdziale "Polska" porusza coraz poważniejszy problem emigracji. W drugim dziele "Przestrogi dla Polski" już w przedmowie Staszic zwraca się do szlachty, aby rozpowszechniła swoje prawa na innych. Mówi tu m.in. o prawach człowieka, o potrzebie przywrócenia i upowszechnienia ich w całej Rzeczpospolitej. Bardzo mocno krytykuje magnatów. Oskarża ich o wprowadzenie w Polsce bezprawia oraz o zły wpływ na szlachtę. Przez nich to były zrywane obrady sejmów (brak władzy ustawodawczej). Oni demoralizowali resztę narodu . Można podsumować to zdaniem z tekstu: "Z samych panów zguba Polaków". Dużo miejsca zajmują rozważania o ówczesnych miastach i wsiach. Powiada Staszic, że to właśnie chłopi utrzymują i żywią cały naród. A jednak oni są najbardziej uciskani. Publicysta podkreśla fakt, że o potędze ekonomicznej i politycznej danego kraju stanowi rozwój jego przemysłu, natomiast duszą tegoż przemysłu są: bezpieczeństwo, sprawiedliwość i wolność, miasta zaś tworzą centra handlu i uprzemysłowienia. Po trzecim rozbiorze Polski Stanisław Staszic zajął się nauką. Był wspaniałym geografem i geologiem. Został współzałożycielem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

13. Hugo Kołłątaj - przedstawiciel obozu postępu i reform.

Hugo Kołłątaj ukończył studia na Akademii Krakowskiej. Mając 18lat, uzyskał doktorat filozofii. Studiował za granicą teologię i prawo. W 1777 powierzono mu misję zreformowania Akademii Krakowskiej. Napisał m in. dzieło pt.: "Do Stanisława Małachowskiego", "Referendarza Koronnego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka". Dzieło składa się z 4 części i wychodziło w latach 1788-1790. Cz.I - "O podźwignięciu sił krajowych", Cz.II - "O poprawie Rzeczypospolitej", Cz. III - "Prawo polityczne narodu polskiego". Zmarł w Warszawie w 1812r.

"Do Stanisława Małachowskiego...". Kołłątaj powiada, że wszyscy powinni podlegać Rzeczpospolitej, a nie szlachcic. Jeden człowiek nie może być despotą drugiego człowieka. Proponuje nadać chłopom wolność, co wyraża w słowach : "...wolność osoby rolnika i własność gruntową dziedzica..." oraz znieść pańszczyznę "Do prześwietnej deputacji". Kołłątaj zwraca się do deputowanych pracujących nad projektem konstytucji. Proponuje aby opracowana przez nich ustawa była nowoczesna i postępowa.

"Kuźnica Kołłątajowska" wokół Kołłątaja skupiła się grupa 12 osób, m in. J. Dębicki i F.Zabłocki.

14. Rozważania o stanie państwa Franciszka Salezego Jezierskiego.

F. S. Jezierski był człowiekiem Kuźnicy Kołłątajowskiej i uważany był za najdzielniejszego spośród całej dwunastki. Żył 1740-91. Nazywano go "wulkanem gromów kuźnicy". Jednym z największych jego dzieł jest "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego...". Autor sugeruje iż Polska to dziwny kraj niby jest królestwem, ale nikt nie słucha się króla, rządzi szlachta, jest "czyjąś" własnością. .Jego zdaniem Rzeczpospolitą stworzyły przywileje i nierząd. Innym utworem jest "Wezwanie rządu polskiego". Ma formę modlitwy. Szlachtę uznaje za stworzyciela nierządu i ucisku. Jezierski bardzo odważnie ocenia politykę magnatów. Wierzy, że te wszystkie zjawiska da się wyeliminować. Autor wierzy, że taka Polska ulegnie zmianie ,że przeobrazi się na lepszą, że będzie dobry rząd.

15. Poezja Legionowa.

Józef Wybicki ułożył w 1797r tekst pt.: Pieśń legionów polskich we Włoszech. Dziś to Mazurek Dąbrowskiego. Ukazuje zmiany państwa. Pieśń ta stała się manifestem idei niepodległościowych. W roku 1927 została uznana za hymn państwowy. Cyprian Godebski jest autorem utworu pt.: "Wiersz legionów polskich" .Stosunek Godebskiego do legionów jest krytyczny. Jest w nim dużo goryczy i żalu. Rozżala się nad ludźmi, którzy polegli za ojczyznę. Wierzy że ich zasługi zostaną w przyszłości docenione i przetrwają wieki.

POZYTYWIZM

Program pozytywizmu polskiego na tle sytuacji politycznej i społecznej .

Nazwa pozytywizm została przyjęta z filozofii Augusta Comte'a - francuskiego myśliciela z I połowy XIX w., autora dzieła "Kurs filozofii". Pojęcie pozytywny oznacza to, co realne, pożyteczne, wartościowe, osiągalne i stanowi przeciwstawienie temu, co urojone i nierealne . Przyjęcie nazwy pozytywizmu dla literatury polskiej II połowy XIXw. oznaczało skupienie się na problemach realnych głównie społeczno-ekonomicznych, możliwych do zrealizowania co przeciwstawiało je nierealnym - jak się okazało - dążeniom romantyków do odzyskania niepodległości . Zmienia się światopogląd ludzi pozytywizmu - kierują się oni rozumem, chłodno i trzeźwo rozważają wszelkie zjawiska, stąd rozwój racjonalizmu i empiryzmu. Światopogląd pozytywistyczny określają trzy czynniki:

  1. scjentyzm (kult wiedzy)

  2. ewolucjonizm (wiara w powolny stopniowy postęp społeczny)

  3. utylitaryzm (użyteczność)

Twórcami i propagatorami idei pozytywistycznych byli ludzie młodzi, głównie wychowankowie Szkoły Głównej, doskonale zaznajomieni z osiągnięciami filozofii i nauk społecznych z zachodu Europy, publicyści i pisarze, jak Aleksander Świętochowski - przywódca młodych pozytywistów, publicysta i pisarz - redagował pismo "Prawda", Adam Wiślicki - redaktor "Przeglądu Tygodniowego", Piotr Chmielowski - publicysta i historyk literatury, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz - publicyści i wielcy pisarze .

Poglądy i dążenia pozytywistów kształtowały trzy czynniki:

  1. klęska powstania styczniowego i represje carskie wobec jego uczestników (likwidacja Królestwa Polskiego, powszechna rusyfikacja, zesłania na Sybir, konfiskaty majątków)

  2. Przemiany społeczno - ekonomiczne.

  1. Teorie filozoficzne uczonych zachodnioeuropejskich.

A właśnie:

Teorie filozoficzne uczonych zachodnioeuropejskich.

John Stuart Mill - przedstawiciel empiryzmu, Herbert Spencer - twórca filozofii ewolucjonizmu - twierdził, że rozwojowi podlega cały wszechświat a przemiany dokonują się stale i stopniowo. Henryk Tomasz Buckle - autor "Historia i dzieła cywilizacji w Anglii". Główną myślą tego dzieła było przekonanie, że historię tworzą nie wybitne jednostki, ale jest ona procesem rozwoju społecznego, Hipolit Taine - zwolennik empiryzmu wiedzy doświadczalnej dowodził, że działalność człowieka wyznaczają: klimat, właściwości psychiczne, środowisko, moment historyczny.

Teorie Marksa i Engelsa tworzące tzw. materializm dialektyczny. Zakładały one rewolucyjny sposób przeobrażenia świata, twierdził że nie świadomość ludzi decyduje o ich bycie lecz byt społeczny określa ich świadomość.

Program polskiego pozytywizmu obejmował:

Rola publicystyki w kształtowaniu się idei pozytywistycznych.

Prasa odegrała ogromną rolę w kształtowaniu się idei pozytywistycznych. Zastępowała ona likwidowane instytucje kulturalne i naukowe. Mogła przybliżyć ludziom sytuację polityczną i społeczną. Wśród prasy wyłoniły się dwa ugrupowania: "Stara prasa" i "Młoda prasa". Większość pisarzy ściśle współpracowała z czasopismami. Do najpopularniejszych należały wówczas: "Kurier Warszawski", "Przegląd Tygodniowy", "Niwa". Zaostrzył się też spór "młodych" i "starych" po wydaniu manifestu "młodej" prasy pt. "My i Wy" A. Świętochowskiego. Autor rozpoczyna artykuł od porównania obu obozów. Mówi: "my jesteśmy młodzi". Uważa, że trzeba myśleć o przyszłości, ale nie zapominać o dokonaniach przeszłych pokoleń. Nie można jednak szanować błędów przeszłości, trzeba wyciągnąć z nich wnioski i poprawić je. W artykule pt."Praca u podstaw" Świętochowski mówi o skutkach uwłaszczenia chłopów. Chłopi bowiem nie byli świadomi swych praw i przywilejów. Przyczyniła się do tego ciemnota. Dlatego autor nawołuje oświeconych szlachciców do pracy nad ociemniałym ludem. We "Wskazaniach politycznych" Świętochowski mówi o przegranej walce. Proponuje też, by zrezygnować z walki, gdyż nie odniesie to żadnych skutków, a wręcz przeciwnie - pogorszy naszą sytuację. Należy podjąć wytrwałą pracę, bo tylko ona przyniesie nam zysk i szczęście. Eliza Orzeszkowa w artykule pt. "Kilka słów o kobiecie" porusza temat kobiet. Opowiada się za równouprawnieniem kobiet, chce by były one traktowane i opłacane tak, jak mężczyźni, bo ich praca jest nieraz wiele cięższa. W artykule pt. "O Żydach i kwestii żydowskiej" mówi, że Polacy nie znają Żydów, uważają ich za złych ludzi, dla których liczą się tylko pieniądze. Problem Żydów można będzie rozstrzygnąć dopiero wtedy, gdy nauka pozwoli nam trzeźwo myśleć. Piotr Chmielowski w artykule pt."Utylitaryzm w literaturze" rozprawia się z literaturą romantyczną. Uważa, że stare formy muszą ustąpić nowym, których chcą ludzie. Każdy powinien być użyteczny. Każdy pisarz i artysta powinien żyć życiem wszystkich, a nie tylko własnymi przeżyciami.

Tematyka opowiadań M. Konopnickiej.

Do najpopularniejszych opowiadań Konopnickiej należą: "Mendel Gdański", "Miłosierdzie gminy", "Dym", "Nasza szkapa". Mendel był starym Żydem, który od urodzenia mieszkał w Gdańsku i był introligatorem. Swe obowiązki wykonywał bardzo sumiennie i dokładnie. Wychowywał wnuczka. Pewnego dnia dowiaduje się, że wszystkich Żydów będą bili. Trudno jest mu pogodzić się z tym, że bije się Żydów tylko dla zasady. Następnego dnia banda ludzi zaatakowała warsztaty i sklepy żydowskie. Mendel nie uciekał, stanął w oknie z wnuczkiem i czekał. Kamień rzucony w szybę trafił wnuczka, jednak pewien student zasłonił okno i uchronił warsztat od strat. Jednak Mendel będzie już inny. Umarła w nim miłość do tego miasta i godność, czyli to, co pozwalało mu czuć się człowiekiem. "Miłosierdzie gminy" przedstawia pewną gminę szwajcarską, w której ludzi starych oddawano pod opiekę farmerów. Gospodarze chętnie ofiarowali swą pomoc. Na licytacji targowano się o człowieka, z którym zwycięzca mógł robić, co chciał. Tak było z Kuntzem Wunderlim. Na licytacji bał się, że nikt go nie weźmie, robił miny i starał się wyglądać jak najlepiej. Modli się, by pod opiekę wziął go syn. Jednak kupuje go Probst - mleczarz. Ostatnia scena pokazuje Kuntza obok dyszla wózka wraz z psem ciągnącego mleko po okolicy. Autorka upomina się o godność człowieka. Licytacja jest poniżaniem ludzi, zamieniają się oni w przedmioty, którymi można handlować. W opowiadaniu pt. "Dym" autorka opowiada o pewnej rodzinie. Syn ciężko pracuje, żyje w złych warunkach na poddaszu. Jego matka nigdy nie jadała obiadów, wolała zostawić dla synka. Cerowała stare ubrania i szyła czasem nowe. Marcyś natomiast cały czas pracował. Pewnego dnia zdarzył się wypadek i Marcyś zginął. Od tej pory matka spoglądała w dym z komina fabryki i widziała w nim synka.

Los ludu i idee patriotyczne w poezji Konopnickiej.

W wierszu pt. "Wolny najmita" autorka mówi o skutkach ustawy carskiej z 1864r. Dała ona chłopu ziemię, jednak była to gleba mało żyzna, podmokła, porastały ją chaszcze. Skutki były tragiczne. Rodzina nie miała środków do życia, ludzie umierali z głodu. Chłop musiał płacić podatki, w przeciwnym razie wyganiano go z domu. Tak było z najmitą. Kochał on ziemię i nie chciał jej opuszczać. Ustawa nie rozstrzygnęła więc problemów chłopa. W wierszu pt. "Na fujarce" chłop odkrywa swoją dolę i niedolę. Mówi o głodzie, o braku odzieży i złych warunkach życia. Czuje on bosymi stopami rosę na trawie. Słońce jednak wysusza rosę, ale nie wysusza łez wylanych przez rodziny chłopskie. Konopnicka uważa, że potrzebna jest rewolucja. W wierszu pt."Jaś nie doczekał" poruszony został temat wsi. Autorka domagała się poprawy warunków życia pokrzywdzonych chłopów. Chłopi żyją w biedzie, są źle traktowani. Umierają nawet dzieci. Nawet ksiądz nie pomaga umierającemu, a lekarz oczekuje od biednej rodziny zapłaty za wizytę. Tak dalej nie może być. W wierszu pt. "Przed sądem" mówi o braku szkół na wsi. Jest to przyczyna braku wykształcenia chłopów. Przed sądem staje małe dziecko, które ukradło kawałek chleba. Autorka w słowach : "pójdź dziecię, ja cię uczyć każę" odniosła się do hasła pracy u podstaw. Nie można skazać dziecka, trzeba je należycie wychować na godnego człowieka, by w przyszłości mogło samo zadbać o swój los.

W wierszach Konopnickiej nie brak też patriotyzmu. Wiersz pt. "O Wrześni" autorka nawiązuje do strajku we Wrześni w 1902 roku. Ludzie z dziećmi przeciwstawili się germanizacji. Strajkujący zostali pobici, a ich rodzice aresztowani. Wiersz jest apelem, odezwą, alarmuje cały świat. Konopnicka pragnie, by wszyscy dowiedzieli się o traktowaniu Polaków pod zaborem pruskim. W wierszu występują motywy historyczne takie, jak Gopło, Piast, Gniezno, Orzeł Biały. Konopnicka nawiązuje do podań i legend, które mogą pomóc w zachowaniu świadomości narodowej. Chce powiedzieć, że na tych ziemiach od dawna mieszkali Polacy i ta kraina należy się narodowi polskiemu. Autorka wierzy, że Polacy zjednoczą swe siły i razem pokonają wrogów. Swe myśli Konopnicka kontynuuje w "Rocie". Mówi, że naród łatwo się nie podda, nie da się zgermanizować, będzie walczył "do krwi ostatniej kropli z żył". Pod naporem rozpadnie się potęga pruska. W ostatniej zwrotce występuje motyw złotego rogu z "Wesela" Wyspiańskiego. To właśnie on pozwoli zwyciężyć, doda sił i werwy do walki o wolność.

Obrazy z przeszłości ( historia Jana i Cecylii oraz Mogiły z 1863r.) i ich wymowa w "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej.

Ogromną rolę w powieści spełniają dwa miejsca: grób Jana i Cecylii oraz Mogiła powstańcza z 1863 roku. Są to jakby miejsca święte, przedstawiają obrazy z przeszłości związane z bohaterami ówczesnymi. Przedstawiając historię Jana i Cecylii, autorka składa hołd ludziom pracy, którzy dzięki tejże pracy pomnażają swój dorobek. Jan był prostym człowiekiem, zaś Cecylia pochodziła z wysokiego rodu. To właśnie oni osiedlili się w środku nadniemeńskiej puszczy i dzięki codziennej pracy, pomocy dzieci, a potem wnuków i prawnuków zbudowali wspaniałą osadę, w której panował spokój, szacunek i dostatek. Król Zygmunt August nadał członkom rodu Jana i Cecylii nazwisko Bohatyrowicze i obdarzył ich klejnotem szlacheckim. Ogromne znaczenie ma też Mogiła z 1863 roku. To w niej obok leżą potomkowie Bohatyrowiczów i Korczyńskich. Mogiła jest więc symbolem patriotyzmu, bohaterstwa i śmierci dla ojczyzny. Przechowuje w sobie pamięć o bohaterskim zrywie narodu. Mogiła jest też dowodem przyjaźni obu rodów przed powstaniem. Ma także pomóc w ponownym zjednaniu Korczyńskich i Bohatyrowiczów. W końcu dochodzi do pojednania rodów dzięki małżeństwie Justyny i Witolda. Jednak ogromna w tym zasługa Mogiły i historii Jana i Cecylii. To właśnie hołd złożony przez autorkę pracy i walce o wyzwolenie zmienił oblicze Justyny. Zaczęła ona wierzyć w nowe wartości, dzięki którym mogła coś w życiu osiągnąć. Prawdziwymi patriotami są tu Bohatyrowicze, którzy odwiedzają Mogiłę i grób Jana i Cecylii, przechowując tym samym pamięć o tych pokoleniach i oddając im należny szacunek.

Obraz i ocena środowiska ziemiańskiego w "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej.

Autorka powieści pokazała ówczesne stosunki społeczne. Dokonała oceny środowiska ziemiańskiego, w tym arystokracji i uboższych ziemian. Do grupy arystokratów należy Teofil Różyc i Darzeccy. Różyc i Kirło chętnie spędzają czas na pogawędkach z Emilią. Różyc stracił fortunę na zagraniczne podróże, na zachcianki kobiet i kasyna gry. Taki tryb życia doprowadził do rozczarowania i goryczy, utraty wiary w sens ludzkiej egzystencji. Kirło nie pomaga żonie, zrzucając wychowanie dzieci i utrzymanie gospodarstwa na ramiona żony. Darzeccy natomiast sprowadzają do siebie nowinki z innych krajów, wydają pieniądze na zbędne sprzęty i wyposażenie domu. Darzecki wydał masę pieniędzy za granicą, a potem domaga się posagu swojej żony od biednego Benedykta. Typowym egoistą i kosmopolitą jest w powieści Zygmunt Korczyński, syn powstańca Andrzeja. Sprawy narodowe są mu całkiem obojętne, zaś ojca i powstańców uważa za szaleńców. Do grupy ziemiaństwa średniego zaliczyć można Benedykta i Andrzejową. Benedykt jest patriotą i obrońcą swej ziemi, człowiekiem niezwykle pracowitym. Po powstaniu nie utrzymuje już kontaktów z Bohatyrowiczami, oddaje się całkowicie pracy. Kłopoty sprawiły, że stał się innym człowiekiem. Procesuje się z chłopami o każdy należny grosz, wbrew wcześniejszym ideałom. Popada przez to w konflikt z synem Witoldem, który jest rzecznikiem poprawy warunków życia chłopów. Andrzejowa Korczyńska żyje pamięcią o zmarłym mężu, uczestniku powstania styczniowego. Wychowuje też swego syna, który jednak wyrasta na kosmopolitę i egoistę. Syn namawia matkę do opuszczenia stron rodzinnych, ta jednak woli pozostać i wychowuje Justynę Orzelską. Do ziemiaństwa ubogiego należą Kirłowie. Kirło, niezbyt zamożny człowiek wyszedł za bogatą kobietę. Kirłowa musiała zrezygnować z przyjemności życia i poświęciła się pracy. Kirło nie przejawiał zainteresowania gospodarstwem i dziećmi. Jednak Kirłowa radzi sobie doskonale z przeciwnościami losu. Wreszcie typowymi rezydentami są: Justyna i jej ojciec oraz Marta. Ojciec Justyny na skutek szastania pieniędzmi doprowadził do utraty majątku. Umarła jego żona i zamieszkał z Justyną u Andrzejowej, a potem u Benedykta. Autorka niekorzystnie oceniła stare ziemiaństwo. Przeciwstawiła ludzi pracy typowym "darmozjadom". Zdecydowanie korzystniej przedstawione jest młode pokolenie - Witold, Justyna i Marynia. Właśnie młodzi ludzie mają siłę i zdolności do tego, by zmienić stosunki społeczne. Witold chciał służyć chłopom, nie istniały dla niego żadne różnice między ludźmi. Proponuje on nowe rozwiązania techniczne i ulepszanie gospodarstw ( doradza jak budować studnie, jak naprawić maszynę ). Doprowadza też do pogodzenia Bohatyrowiczów i Korczyńskich. Justyna natomiast upatrywała w swym małżeństwie z Janem możliwości pracy dla ludu. Tę chęć pobudza opowiadanie o Janie, Cecylii i powstańcach. Marynia realizowała hasło "pracy u podstaw", uczyła rodzeństwo podstawowych rzeczy, opiekuje się nim i dzielnie pomaga matce w gospodarstwie.

Oblicze zaścianka w Bohatyrowiczach i wartości jego mieszkańców wg "Nad Niemnem".

Przed wybuchem powstania Korczyńscy utrzymywali bliskie kontakty z Bohatyrowiczami, jednak po 1864 roku nie było czasu na przyjaźń. Wszyscy musieli ciężko pracować, by nie stracić ziemi i gospodarstw. Bohatyrowicze posiadali dawniej szlachectwo. Po powstaniu stali się zwykłymi chłopami, o czym doskonale wie Anzelm, mówiąc: "chłopami nazywamy się i jesteśmy (...) wszyscy my kołki z jednego płota". Orzeszkowa bardzo korzystnie ocenia zaścianek w Bohatyrowiczach. Główną cechą rodu jest pracowitość, zapoczątkowana przez Jana i Cecylię, protoplastów rodu. Dla Janka "mórg zaorać to jak pójść na spacer". Ceni on pracę w polu i gospodarstwie. Żniwa są dla wszystkich prawdziwym świętem. Na polu pracują całe rodziny, pięknie ubrane i śpiewające dla rozweselenia atmosfery. Właśnie poprzez Bohatyrowiczów autorka chciała pokazać, że tylko dzięki pracy można być szczęśliwym. Dała w ten sposób przykład do naśladowania, przeciwstawiła życie w zaścianku życiu ziemiaństwa, które traci swe znaczenie. Jednocześnie Bohatyrowicze to ogromni patrioci, przechowują w pamięci powstanie styczniowe i dzieje Jana i Cecylii. Często odwiedzają groby, wiedzą, że przeszłe wypadki mają ogromne znaczenie. Dzięki nim wierzą w lepszą przyszłość i szukają tam ideałów swego działania. Justyna odnajduje w tych symbolach nowe wartości, które nadają sens życiu. Bohatyrowicze są też niezwykle gościnni i uprzejmi. Przykładem może być stosunek do Justyny i jej miłe przyjęcie, a potem pozwolenie na ślub. Bohatyrowicze to ludzie godni, honorowi i uczciwi.

Związek powieści "Nad Niemnem" z hasłami pozytywizmu.

Powieść pt."Nad Niemnem" wyrosła z ducha epoki pozytywizmu, dlatego nawiązywała do głównych założeń epoki. Przede wszystkim widać ogromny kult pracy widoczny w historii Jana i Cecylii, w stosunku Bohatyrowiczów do pracy, zróżnicowaniu bohaterów według stosunku do pracy, widoczny podział na "darmozjadów" i ludzi żyjących z pracy własnych rąk. Autorka zauważyła potrzebę solidaryzmu społecznego, czego dowodzi pogodzenie Korczyńskich i Bohatyrowiczów przypieczętowane ślubem Jana i Justyny. Benedykt Korczyński uosabia natomiast "pracę organiczną". Troszczy się o swój majątek, chce uzyskać jak największe plony. Widać też przejawy "pracy u podstaw" realizowane przez Andrzejową Korczyńską i Marynię Kirłową, które uczyły dzieci chłopskie. Witold zaś przekazuje swą wiedzę rolnikom. Na przykładzie Kirłowej widać, że autorka domaga się równouprawnienia kobiet. Propagując hasła i dążenia pozytywistów Orzeszkowa upomniała się też o szacunek dla przeszłości i dla bohaterstwa tamtego pokolenia. Powieść może być uznana za epopeję, ze względu na dokładny opis grupy społecznej w chwili przełomowej.

Tematyka opowiadań E.Orzeszkowej.

"A,B,C". Bohaterką opowiadania jest Joanna Lipska, córka nauczyciela mieszkająca w Niemczech. Jej ojciec brał prawdopodobnie udział w powstaniu styczniowym. Sterany kłopotami umarł zostawiając dzieci same. Joanna mieszkała z bratem, którego niewielka pensja musiała wystarczyć dla obojga. Zajmowała się domem, by żyć godnie i czysto. Chcąc być bardziej użyteczną postanowiła uczyć dzieci robotniczych rodzin. Rodzice płacili jej głównie pomocą w domu, ludzką życzliwością, a czasem pieniędzmi. Pewnego dnia została wezwana do sądu, jako winna prowadzenia zajęć bez pozwolenia władz. Została skazana na trzy miesiące aresztu lub karę pieniężną. Pobyt w więzieniu był czymś okropnym, ale sytuacja majątkowa nie pozwalała jej na drugą możliwość. Jednak brat zapożyczył się u znanego lichwiarza i uratował honor siostry. Uczniowie Joanny znów zaczęli do niej przychodzić, jednak wygonił je brat Joanny. Pozostała tylko Mańka, która nie chciała odejść i czytała po cichutku : a...b...c... Orzeszkowa nawiązuje do "pracy u podstaw", Joanna chce być użyteczna, chce pomóc bratu, mimo represji i kar ze strony władz.

"Tadeusz". Tytułowy bohater miał 2 lata i 22 tygodnie. Był synem Klemensa i Chwedory. Ich sytuacja była bardzo ciężka, pracowali jako robotnicy najemni. Pewnego razu chłopiec nie dopilnowany przez matkę odbiegł sam daleko zafascynowany sikorką. Nie zauważył jednak rowu i utopił się w nim. Winę za śmierć Tadeusza ponosi młoda dziewczyna i ludzie z dworu, którzy mogliby zaopiekować się dziećmi chłopów. Rodzice są niewinni, gdyż zajęci byli pracą na życie. Autorka nawiązuje do solidaryzmu społecznego i utylitaryzmu. Kapliczka przydrożna to symbol wiary, a wiara nakazuje, by pomagać ludziom i miłować bliźniego. Jednak chłopi nie uzyskują pomocy od dworu, co jest zaprzeczeniem odwiecznych praw boskich.

Romantyzm

Preromantyzm w Niemczech. Pierwiastki romantyczne w balladzie "Król Olszyn" i "Fauście" Goethego.

Romantyzm rozpoczął się się w końcu XVIII w. i trwał do połowy wieku XIX. Rozwijał się pod wpływem dążeń niepodległościowych oraz rewolucji społecznych zapoczątkowanych przez Francję w roku 1789.

Do głównych tendencji obecnych w literaturze i sztuce należą:

- Bunt przeciwko racjonalizmowi, docenienie wartości uczuć i intuicji;

- Odrzucenie zasad poetyki klasycystycznej - mieszanie rodzajów literackich, tworzenie nowych gatunków.

- Odejście od naśladowania wybitnych twórców minionych epok, w stronę twórczości oryginalnej.

- Historyzm - czerpanie motywów z przeszłości, a najbardziej średniowiecza

- Ludowość - zainteresowanie ludem, jego losem, kulturą, wierzeniami, a także tzw. twórczością ludową.

- Orientalizm - zainteresowanie kulturą i przyrodą Wschodu

- Łączenie realizmu z fantazją i wyobraźnią

- Docenienie roli przyrody w życiu człowieka

- Bunt przeciwko starym formom życia społecznego, tzn. nierówności, niesprawiedliwości, przesądom społecznym, skostniałym konwenansom towarzyskim i obyczajowym

- Zerwanie z uniwersalizmem na rzecz literatury narodowej

- Odświeżenie języka.

Romantyzm ma swe korzenie już w II połowie XVIII wieku, co nazywamy preromantyzmem. Jest to widoczne w literaturze angielskiej, francuskiej, a głównie w niemieckiej. Świadczą o tym utwory Jana Gotfryda Herdera, Jana Wolfganga Goethego, Fryderyka Schillera.

Duży wpływ na epokę romantyzmu wywarła filozofia niemiecka nazywana idealizmem, a reprezentowana przez Fuchtego, Schellinga i Hegla. Zakładali oni, że idee są ważniejsze od rzeczy realnych, a spośród wartości najwyżej cenili sztukę, wolność i czyn. Ponadto duże znaczenie przywiązywali do uczucia.

J.G. Herder (1744-1803) - poeta, filozof, historyk. Jego wielką zasługą było zebranie i wydanie pieśni ludowych różnych narodów.

Fryderyk Schiller (1759-1805) - pisał wiersze i dramaty, do których należą m.in. "Zbójcy", "Intryga i miłość", "Don Karlos".

J.W.Goethe (1749-1832) - jeden z najwybitniejszych poetów niemieckich, autor wierszy lirycznych, ballad, poematów, dramatów i powieści. Do jego utworów należą m.in.: powieść "Cierpienia młodego Wertera", dramat "Faust".

Pierwiastki romantyczne w balladzie "Król Olszyn" J. W. Goethego.

Ballada składa się z elementów realistycznych oraz fantastycznych. Te drugie to:

król Olszyn - twór wyobraźni ludowej, zły duch czyhający na podróżnych; jego matka i córki oraz przeżycia jadącego z ojcem chłopca będące swoistymi halucynacjami wskutek choroby. Dziecko czuje obecność króla Olszyn, jest nim przerażone, błaga ojca o ratunek.

W przeżyciach dziecka poeta zawarł przejawy postawy romantycznej, u której źródeł leżą uczucia i intuicja, co Shakespear wyraził w słowach Hamleta:
"Zdaje mi się, że widzę. Gdzie? Przed oczyma duszy mojej."

"Miej serce i patrzaj w serce."

"Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga."

Ojciec zaś uosabia postawę racjonalistyczną, nie widzi króla Olszyn bagatelizując go, a urojenia dziecka tłumaczy zjawiskami przyrody (mgłą, wiatrem, szelestem drzew).

Innymi pierwiastkami romantycznymi w balladzie są opisy przyrody (zwięzłe, krótkie - lakoniczne), specyficzny nastrój tajemniczości i grozy. Ballada była modnym, ulubionym gatunkiem romantyków. Jest gatunkiem synkretycznym epicko - literackim. Elementem epickim jest narracja, zaś składnikiem liryki są przeżycia chłopca, przybierają nawet dramatyczny koloryt. Wydarzenia zawarte w balladzie mają charakter legendarny.

"Faust" Goethego - przykład dramatu romantycznego.

"Faust" to najwybitniejsze dzieło Goethego, nad którym poeta pracował 25 lat. Tytułowy bohater to średniowieczny alchemik, uczony, czujący wciąż niedosyt wiedzy, mówiący często jak Sokrates, iż wie że nic nie wie. U schyłku życia nie ma satysfakcji ze swego dorobku i marzy o rozpoczęciu życia jeszcze raz. Ziszcza się to za sprawą układu z diabłem, który przywraca mu młodość za cenę oddania później własnego życia. Faust przeżywa po raz drugi wiele radości i szczęścia, poznaje piękną Małgorzatę, kocha ją z wzajemnością, lecz nieświadomie doprowadza swą ukochaną do zbrodni w postaci zamordowania dziecka. Po okresie upojenia długim życiem Faust znów jest rozgoryczony, aż wreszcie znajduje prawdziwe szczęście w pracy dla przyszłych pokoleń przy wydzieraniu przyrodzie ziemi na cele uprawne (karczuje lasy, osusza bagna).

Losy Fausta ilustrują życie każdego człowieka złożone z marzeń, tęsknot, sukcesów i porażek. Wynika z nich, że pełnię satysfakcji można zdobyć w pracy dla społeczeństwa. "Faust" jest nowym typem dramatu nazwanym dramatem romantycznym. Nie ma w nim akcji w tradycyjnym sensie. Zastępują ją luźne sceny, długie monologi, akcja rozgrywa się głównie we wnętrzu bohatera.

Dzieje tragedii miłosnej w "Cierpieniach młodego Wertera J. W. Goethego."

Utwór powstał w roku 1774. Jest to powieść epistolarna złożona z listów tytułowego bohatera do przyjaciela Wilhelma oraz w mniejszej mierze do ukochanej Lotty. W motcie poprzedzającym pierwszy list Wertera autor wyznał, że miłość jest naturalnym i najważniejszym uczuciem ludzkim niosącym jednak ze sobą cierpienia.

Krótka charakterystyka Wertera.

- bardzo uczuciowy, kierował się emocjami, rozumiał los innych ludzi, współczuł im, pomagał

- wykształcony, lubiący książki

-uprawiał malarstwo

- kochał przyrodę, uwielbiał przebywać wśród niej

- cenił ludzi prostych, buntował się przeciwko światu ludzi możnych

- lubił samotność

- łatwo ulegał nastrojom ("Przechodzę z troski do swawoli, ze słodkiej melancholii do zgubnej namiętności")

Narodziny i rozwój miłości Wertera do Lotty.

- Radość z poznania Lotty i fascynacja jej postacią ("Tyle prostoty przy takim rozumie, tyle dobroci przy takiej mocy, tyle spokoju duszy...")

-Wiadomość o Albercie-narzeczonym Lotty

-Bliższe poznanie podczas zabawy

- Przekonanie Wertera o odwazajemnieniu jego uczuć przez Lottę ("Ona mnie kocha".)

- Upajanie się każdym przejawem miłości Lotty i idealizowanie ukochanej

- Wypełnienie całego życia Wertera przez miłość, stanowi ona jego sens

- Zazdrość o Alberta

- Myśl o rozstaniu z Lottą po powrocie Alberta

- Cierpienie, apatia, zniechęcenie wobec świata

- Świadomość niemożliwości połączenia się z ukochaną i niezdolność zapomnienia o niej

- Decyzja o rozstaniu

- List do Lotty pisany z nowego miejsca pobytu

- Wiadomość o małżestwie Lotty

- Bunt przeciwko Albertowi

- Depresja i myśl o śmierci

- Porównanie siebie do człowieka opętanego przez złego ducha

- Ostatni akt miłości-jej spełnienie i rozstanie

- Samobójstwo

Sentymentalno-romantyczny charakter miłości Wertera i Lotty.

- Miłość tragiczna, wykluczająca możliwość połączenia się kochanków

- Miłość jako zespolenie szczęścia z cierpieniem

-Kontakty wykluczające cielesność

-Bardzo silne przeżywanie i uzewnętrznianie uczuć

- Kochanek ustawicznie analizuje stan swoich uczuć, rozpiętych pomiędzy ubóstwianiem kobiety a depresją prowadzącą do myśli o śmierci.

-Idealizacja kochanka

Werteryzm

Pojęcie to powstało od imienia głównego bohatera powieści Goethego. Oznacza wybujałą uczuciowość, widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji. Charakteryzuje wewnętne rozdarcie, konflikt ze światem, tragiczne przeżycia, niezgodę na konwencje obyczajowe i normy moralne.

"Giaur" J.G.Byrona. Losy bohaterów, pierwiastki romantyczne, powieść poetycka (cechy).

Utwór powstał w roku 1813. Rozpoczyna się opisem Grecji pod tureckim panowaniem. Stąd wymienione w utworze liczne tradycje i zwroty tureckie. Poeta nawołuje naród grecki do walki o wolność, w której sam brał później udział.

Pierwiastki romantyczne w "Giaurze".

  1. Orientalizm.

- obyczaje (harem, sposób karania niewiernych żon przez utopienie, kupowanie żon, swoiste święta: Ramazon, Bajram)

- wierzenia (opis życia po śmierci ludzi grzesznych oraz posłusznych religii muzułmanów)

- pojęcia (turban, pasza, meczet, Koran, kondżał)

  1. Historyzm

- Autor wspomina Termopile - symbol męstwa i miłości do ojczyzny. Przypomina także dawną potęgę Grecji. Utwór zawiera także wezwanie Greków do walki z Turkami o niepodległość.

- Hassan jest tym dla Leili, czym Turcja dla Grecji.

  1. Apoteoza miłości

- autor uczynił miłość dwojga kochanków głównym tematem utworu

- nie ma życia bez miłości

- idealizacja ukochanej kobiety

- wiara w istnienie miłości kochanków także po śmierci

- Łączenie świata realnego z wyobraźnią

  1. Elementy ludowości

  2. Rola przyrody w życiu człowieka-opis przyrody grec.

Bunt przeciwko starym formom życia przenikający cały utwór

"Giaur jest powieścią poetycką podobnie jak "Konrad Wallenrod" i "Grażyna" Adama Mickiewicza.

Cechy powieści poetyckiej:

1. Inwersja czasowa.

2. Fragmentaryczność fabuły i wynikające stąd niedomówienia.

3. Tajemniczość przenikająca utwór.

4. Obecność epizodów nie związanych z fabułą utworu.

5. Połączenie epiki z liryką, a także obecność pierwiastków dramatycznych.

6. Narrator wtrąca własne przeżycia, zwraca się do czytelnika, komentuje postawę bohatera.

Romantyzm w Polsce.

Za początek romantyzmu w Polsce uważa się rok wydania pierwszego tomu poezji Adama Mickiewicza (1822), natomiast epokę tę kończy upadek powstania styczniowego w roku 1864. Jednak romantyzm nie od razu zawitał w Polsce. W 1820r. uznawanym za koniec oświecenia toczyły się jeszcze spory pomiędzy klasykami i romantykami. Jeden z profesorów UW - Kazimierz Brodziński próbował pogodzić romantyków z klasykami w rozprawie "O klasyczności i romantyczności" (1818), natomiast Śniadecki w dziele "O pismach klasycznych i romantycznych" (1819) przeciwny był teoriom Brodzińskiego. Także ballady i romanse A. M. miały swoich wrogów. Należał do nich klasyk Koźmian. Za romantyzmem opowiadał się Maurycy Mochnacki.

W większości romantyzm polski był podobny do romantyzmu europejskiego. Kształtowała go głównie rodzima sytuacja polityczno-społeczna. W epoce tej na pierwszy plan wysunęła się walka o niepodległość. Na Zachodzie mieszczanie i chłopi byli wolni, natomiast w Polsce nadal panował ustrój feudalny.

Dopiero rok 1864 miał przynieść zniesienie poddaństwa. W krótkim, bo tylko 40-letnim przedziale czasu wystąpiło wyjątkowe nasilenie ruchów rewolucyjnych:

1830 - powstanie listopadowe; 1846 - powstanie krakowskie; 1848 - powstanie wielkopolskie; 1863 - powstanie styczniowe.

Życie i twórczość A.M. w okresie wileńsko - kowieńskim.

Adam Mickiewicz urodził się 24 grudnia 1798r w Zaosiu koło Nowogródka w niezamożnej rodzinie szlacheckiej. Ojciec Adama - Mikołaj prowadził w Nowogródku własną kancelarię adwokacką. Praca w sądownictwie była obok ziemi drugim źródłem utrzymania rodziny Mickiewiczów.

Do 1815 roku Adam kształcił się w szkole w Nowogródku. Był bardzo dobrym i uzdolnionym uczniem. W tym samym roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Wileńskim. Początkowo poświęcił się naukom ścisłym, ale wkrótce przerzucił się na przedmioty humanistyczne. W 1819r. ukończył studia. Podczas studiów pobierał nauki u Joachima Lelewela i Leona Borowskiego. Zaprzyjaźnił się także z Tomaszem Zanem. W tym czasie młodzież studencka odznaczała się wyjątkowo patriotyczną postawą. Powstało wówczas dużo organizacji polskich, m.in. Filomaci i Filareci. Młodzież zgrupowana w tych związkach spotykała się aby rozmawiać o Polsce i zaborcach. W 1823r. władze carskie wpadły na trop tajnych organizacji i nastąpiły liczne aresztowania.

W czasie nauki A. Mickiewicz otrzymywał stypendium, ale postawiono mu warunek, że musi w zamian pracować jako nauczyciel. Tak też się stało. W 1819r. rozpoczął pracę w gimnazjum w Kownie. Zawód nauczyciela nie dawał mu satysfakcji. Często skarżył się na "żmudzkie głowy" swoich uczniów. Poza tym chciał mieć więcej czasu na czytanie nowych dzieł i pisanie własnych utworów.

W 1818r. poznał Marylę Wereszczakównę pochodzącą z bogatej rodziny szlacheckiej. Ich związek skazany był na niepowodzenie ze względu na różnicę ich pozycji majątkowo-społecznych. Wkrótce ukochana Mickiewicza wyszła za bogatego Wawrzyńca Puttkamera.

W roku 1823 władze carskie aresztowały Adama Mickiewicza pod zarzutem utrzymywania kontaktów z wyżej wymienionymi związkami studenckimi. Sprawą zajął się namiestnik carski Nowosilcow. Więzienia zapełniły się aresztowanymi, inne budynki zamieniono na więzienia doraźne. W 1824r. A. Mickiewicz został skazany na bezterminową zsyłkę wgłąb Rosji. Wyruszył w podróż 24 października 1824r. Trwała ona około miesiąca.

Twórczość okresu młodzieńczego A.M. przypada na lata 1819-1821. Oficjalny zbiorek jego utworów ukazał się w 1822r. a w rok później został wydany drugi, znacznie obszerniejszy. Zawierał on II i IV część "Dziadów" oraz powieść poetycką -"Grażyna".

"Oda do młodości"-wezwanie do odbudowy świata

"Oda do młodości" została napisana w roku 1820, lecz ze względu na jej radykalizm, nie weszła do zbiorów poezji. Pierwszego wydania doczekała się w 1828r. w gazecie "Podchorąży".

W utworze można wyodrębnić trzy obrazy:

1) Obraz dotychczasowego świata wymagającego przebudowy.

2) Obraz walki młodzieży o nowy, lepszy świat.

3) Zapowiedź zwycięstwa ludzi walczących o nowe oblicze świata.

Stary świat poeta określa jako martwy, pozbawiony serca i ducha, czyli zimny, obojętny, niewrażliwy, pozbawiony pięknych, wzniosłych idei. Ludzie w tym świecie interesują się tylko sobą, są podobni do płaza w skorupie żyjącego tylko dla siebie bez więzi z innymi istotami. Tacy ludzie giną bez pamięci. Ten sąd poety jest bardzo krytyczny.

Walkę o nowy, lepszy świat poeta powierza młodzieży, gdyż wierzy w jej potęgę, pisząc:

"Młodości, orla twych lotów potęga,

Jako piorun twoje ramię."

Aby sprostać zadaniu, młodzież powinna działać zespołowo, powinna podporządkować sprawy prywatne dobru ogółu, poświęcić wszystkie swoje siły, a nawet życie szlachetnym ideom.

"O ten szczęśliwy, kto padł wśród zawodu,

Jeżeli poległym ciałem

Dał innym szczebel do sławy grodu".

Do tych zadań trzeba stopniowo dorastać, należy od najmłodszych lat stawiać sobie coraz większe wymagania. Dzięki temu będzie można

"...sięgać, gdzie wzrok nie sięga,

Łamać, czego rozum nie złamie".

Stary świat będzie bronił swojej pozycji, toteż młodzi powinni użyć wszelkich środków łącznie z przemocą, by go zmienić. Poeta wierzy, że z zamętu walki wyłoni się nowy świat, jak niegdyś wywiódł go z chaosu Bóg. Stworzy ten świat młodość dzięki miłości i przyjaźni. W tym nowym świecie największą wartością będzie wolność.

Wnioski: "Oda..." powstała na przełomie Oświecenia i Romantyzmu, dlatego ma cechy utworów obu tych okresów.

Pierwiastki oświeceniowe:
1) Forma ody-gatunku ulubionego przez klasyków
2) Bogaty, kunsztowny, podniosły styl
3) Wiara w postęp
4) Echo poezji jakobińskiej ("Gwałt niech się gwałtem odciska")
5) Zrozumienie znaczenia umysłu, choć już zespolonego z uczuciami
Pierwiastki romantyczne:
1)Docenienie roli uczuć w życiu ludzkim
2) Idea wolności
3) Bunt przeciwko staremu światu
4) Zapał, entuzjazm, miłość

Romantyczny charakter ballad Adama Mickiewicza.

Ballady ukazały się w pierwszym tomie poezji wydanym w 1820 roku. Stosunek pierwszych czytelników do tych utworów był zróżnicowany. Entuzjazm mieszał się z wielką krytyką.

"Romantyczność"

Ballada opowiada o przeżyciach dziewczyny z ludu - Karusi, która czuje przy sobie obecność zmarłego przed dwoma laty kochanka. Tuli się do niego, skarży się na samotność ("Źle mnie w złych ludzi tłumie"). Jest dzień, lecz jej się wydaje, że wokół panuje noc, gdyż tylko nocą duchy zmarłych mogą odwiedzać żywych. Nagle Karusia traci kontakt ze swym ukochanym. Słyszy pianie kura i widzi zorzę, co oznacza konieczność powrotu duchów w zaświaty. Zdarzenie to obserwują prości ludzie z miasteczka, uczony starzec oraz narrator.

Mędrzec odrzuca taki sposób myślenia i zachowania. Zapewnia, że "nic nie widzi dookoła" a "dziewczyna duby smalone bredzi, a gmin rozumowi bluźni". Natomiast narrator opowiada się po stronie dziewczyny i ludu, a uczonemu zarzuca, iż "nie zna prawd żywych", kierując się tylko okiem i szkiełkiem. Do niego zwraca się z kończącymi balladę słowami, które wyrażają jej główną myśl:
"miej serce i patrzaj w serce"

Ballada stanowi manifest postawy romantycznej poety, ponieważ:
1. odrzuca filozofię racjonalistyczną, a opowiada się za poznawaniem świata uczuć i emocji
2. skupia uwagę na wewnętrzych przeżyciach człowieka
3. wprowadza szeroko pojętą ludowość (bohaterka z ludu, ludowe wierzenia o kontaktach umarłych z żywymi, sceneria małego miasteczka)
4. łączy świat realny ze światem wyobraźni
5. posługuje się prostym językiem

Tragedia miłosna Gustawa w IV części Dziadów Mickiewicza. motto: Kto miłości nie zna ten żyje szczęśliwy.

Adam Mickiewicz w losach Gustawa zawarł swój dramat miłosny, rozstanie się z Maryla. Świadczy o tym fakt, że nazwał kochankę Gustawa Marią a także opisywany stan w jakim znajdował się Gustaw po trzyletniej nieobecności. Trzy lata po samobójczej śmierci Gustaw ukazuje się nam pod postacią pustelnika. Ma on przy sobie sztylet którym odebrał sobie życie. Bohater udaje się do domu księdza, który był dawniej jego nauczycielem. Przepojony myślą o tragicznej miłości pyta się swojego dawnego nauczyciela:
"A znasz ty żywot Heloisy
Znasz ogień i łzy Wertera "

Adam Mickiewicz aby ukazać stan wewnętrznego rozdarcia i burzy uczuć po utracie kochanki Maryli, opisuje burzliwą pogodę:
"Wicher gromy burza sroga"

Symbolem tragedii miłosnej Gustawa jest gałązka cyprysu, którą nieszczęśliwy kochanek otrzymał od Maryli w chwili rozstania. Gałązka ta stanowi dla niego swego rodzaju talizman, który nosi przez cały czas przy sobie. W domku księdza bohater przeżywa trzy godziny : miłości, rozpaczy i przestrogi. W czasie tych godzin czas bieżący miesza się ustawicznie z przeszłością wywołaną przez wspomnienia. W godzinie miłości Gustaw powraca cały czas w chwilę przegnania i rozstania z ukochaną kobietą, wywyższa ponad wszystko miłość jako rzecz najważniejszą. Bohater upaja się przeżywanym szczęściem. Idealizuje kochankę mówiąc, że jest "najpiękniejsza, jak aniołek w raju". Wszystkie wspomnienia jakie sobie przypomina nie zawierają ani odrobiny złych chwil, wszystko co się wtedy działo było najpiękniejsze i najlepsze. Godzina rozpaczy to czas głębokich refleksji Gustawa nad własnym losem. Wspomina odwiedziny pustego po śmierci matki domu rodzinnego, lata szkolne i narodziny pierwszej miłości. Głównym jednak motywem jest przeżywanie wesela utraconej kochanki. We wspomnieniach o niej miłość miesza się z nienawiścią a uwielbienie z oskarżeniem. Gustaw podczas tej godziny buntuje się przeciwko światu w którym bogactwo i tytuły są więcej warte i bardziej cenione niż uczucia. Mówi :

"Błyskotkę niosę dla jasnych panów. Ot tym wina utoczę na ślubie toasty."

W godzinie przestrogi Gustaw wypowiada maksymę "Kto za życia choć raz był w niebie ten po śmierci nie trafi od razu.". Ze słów tych wynika że za miłość trzeba płacić cierpieniem. Ksiądz próbuje pomóc bohaterowi ale nie udaje się mu, ponieważ duchowny reprezentuje postawę racjonalistyczną więc nie rozumie cierpień Gustawa, a zarazem nie może mu pomóc. Wyznania Gustawa to jakby pośmiertna spowiedź z całego jego życia, właśnie dlatego przybył do księdza, szukając kogoś z kim mógłby podzielić się swoimi przeżyciami opowiedzieć o przyczynach które doprowadziły go do obłąkania i samobójczej śmierci. (Osoba taka jak Gustaw cechuje się wybujałą uczuciowością, wewnętrznym rozdarciem, widzeniem świata przez pryzmat miłości skłóceniem się ze światem, odrzucenie zasad moralnych, pogarda dla takiego świata, rozstanie się z życiem).

"Sonety krymskie" - liryczny pamiętnik Adama Mickiewicza z podróży po Krymie.

Adam Mickiewicz w czasie swojego pięcioletniego pobytu w Rosji kilkakrotnie odwiedził Krym. Zafascynowany przyrodą wschodu napisał cykl sonetów które zostały zebrane w jeden tom i wydane jako "Sonety Krymskie". Zbór ten zawiera też sporo przemyśleń, rozterek i tęsknot wygnańca, któremu nie dane jest przebywać wraz z najbliższymi we własnym kraju. We wszystkich poznanych przez nas sonetach podmiot liryczny odzwierciedla nam zachowanie poety, można w nim odnaleźć analogie do Adama Mickiewicza.

W sonecie "Stepy akermańskie" poeta opisuje piękno zapadającego zmierzchu nad stepem. Poecie step przypomina ocean. Przyrównuje go do falujących łąk i powodzi kwiatów, cały mieni się różnymi kolorami i pełny jest plam świetlnych. Cały ten niezwykle bogaty w środki artystyczne opis krajobrazu jest jedynie wstępem do przedstawienia stanu duszy podmiotu lirycznego. Podmiot liryczny jest bowiem smutny samotny i rozdarty wewnętrznie. Całą swoją istotą tęskni za ojczystą Litwą. Patrząc na zapadający zmierzch nad stepem poeta marzył aby usłyszeć głos z litwy ale nie było to możliwe.

Podobnym sonetem do "stepów akermańskich" jest sonet "Ajudch". On też jest przepełniony myślami o sztuce, samotności. Podmiot liryczny obserwując fale morskie pozostawiające na nadbrzeżnym piasku muszle i korale, odnajduje analogie do życia poety. Dla niego wszelkie życiowe klęski i burze stanowią dobry materiał dla wierszy, które niczym te muszle i korale wyrzucane przez morze będą świadectwem minionych cierpień i trosk. W sonecie Burza Adam Mickiewicz opisuje burzę jaką przebył w czasie podróży na Krym. Czytając ten wiersz ma się wrażenie że wypełnia go trwoga podróżnych oraz rozpaczliwa walka załogi z szalejącym żywiołem. Pełen grozy nastrój oddają krótkie, urywane zdania lub równoważniki zdań oraz liczne wyrazy dźwiękonaśladowcze. Cały obraz jest bardzo dynamiczny i pełen grozy. Również i w tym sonecie podmiot liryczny przedstawia sobą samotnego podróżnika który jako jedyny pasażer w milczeniu siedzi na boku. On nie rozpacza jest bowiem samotny i nie ma nic do stracenia. Nie umie się modlić, znaczy to, że stracił już wiarę nie znajduje w modlitwie ratunku ani pociechy. Sonety krymskie to rodzaj intymnego dziennika z którego wiele dowiedzieć się możemy na temat przeżyć i uczuć poety rzuconego z dala od ojczyzny. Opisy krajobrazu mistrzowskie w swojej formie są tylko pretekstem do wyrażania smutku i bólu pielgrzyma skazanego na los tułaczy. Tęsknota za ojczyzną bezustanne nasłuchiwanie głosów z kraju brak wiary w możliwość powrotu, wszystko to sprawia że sonety te są bardzo wzruszające.

Dzieje Konrada Wallenroda - bohatera powieści poetyckiej A. Mickiewicza.

Mały pięcioletni chłopiec zostaje porwany przez Krzyżaków z płonącego miasteczka litewskiego od rodziców którzy zginęli podczas najazdu. Jest to właśnie przyszły Konrad Wallenrod. W niewoli dano mu imię Walter von Stadion i nazwisko Alf. Został wychowany na dworze samego mistrza krzyżackiego Winrycha, który pokochał go jak syna i został nawet jego ojcem chrzestnym. Nad tym aby młody Walter nie zapomniał kim jest śpiewał mu stare litewskie pieśni i budził w nim potajemnie miłość do ich wspólnej ojczyzny Litwy a także nienawiść do Niemców i pragnienie zemsty za rodziców. Po jakimś czasie Halban musiał powstrzymywać Waltera przed ucieczką namawiając go do nauki sztuki wojennej jaką prowadzili Niemcy. Jednak pewnego razu w czasie potyczki Krzyżaków z Litwinami Walter nie wytrzymał i przeszedł na stronę rodaków, pociągając za sobą Halbana. Obydwaj Bohaterowie trafili na dwór księcia Kiejstuta, gdzie Konrad zakochał się ze wzajemnością w jego córce Aldonie, z którą się ożenił. U boku Kiejstuta bohatersko ale bezskutecznie walczą z Krzyżakami. Krzyżacy z roku na rok posuwają się wgłąb Litwy. Walter znając potęgę Zakonu wiedział, że Litwa będzie musiała w końcu jej ulec, że nie jest w stanie pokonać wroga w otwartej walce. Pomimo szczęśliwego życia z Aldoną Walter nie mógł zaznać szczęścia widząc klęski ponoszone przez rodaków i zadawane im cierpienia przez Krzyżaków, postanawia więc ratować swój naród i poświęcić swoje życie dla ojczyzny. Porzuca dom żonę i ojczyznę - wraz z Halbanem wraca do Krzyżaków. Tam udaje się do Palestyny jako giermek hrabiego Konrada Wallenroda. Hrabia ginie w nie wyjaśnionych okolicznościach. Podejrzany o jego zabójstwo Walter ucieka do Hiszpanii. Tam jako Konrad Wallenrod zdobył wielką sławę w walkach z Maurami i uznanie w licznych rycerskich turniejach. Następnym jego krokiem jest przyjęcie ślubów zakonnych. Po krótkim czasie zostaje obrany wielkim mistrzem krzyżackim. Jako wielki mistrz krzyżacki gromi zakon za łamanie ślubów, nakazuje modlitwę i pokutę. Kontaktuje się często ze swoją żoną Aldoną która wstąpiła do klasztoru ale nie przyjęła ślubów. Postanowiła zostać w pobliżu męża i zamieszkała zamurowana w wieży w pobliżu malborskiego zamku jako pustelnica. W dzień Św. Jerzego, patrona rycerzy i zakonników, Konrad wyprawia wielką ucztę. Na uczcie tej Halban śpiewa pieśni, które przypominają Konradowi o jego wielkim zadaniu i pobudzają na nowo jego chęci do czynu. Na koniec Konrad śpiewa Balladę Alpuhara w której opowiada o podstępie Almanzora, który podstępem wdarł się w szeregi Hiszpanów przynosząc im zarazę Dżumy.

Gdy nadchodzi odpowiednia pora na realizację śmiałych zamierzeń Konrada, wyrusza on na czele Krzyżaków na wojnę przeciw Litwie i tak ją prowadzi, że zakon ponosi druzgoczącą klęskę. Konrad na próżno prosi Aldonę, aby opuściła z nim wieżę i uciekła na Litwę. W końcu zostaje on zdemaskowany jako zabójca prawdziwego hrabiego i sprawca zguby wojsk krzyżackich. Tajny trybunał skazał go na śmierć. Słysząc nadchodzące po niego straże wypija zaprawione trucizną wino, namawia też do tego Halbana, lecz ten odmawia tłumacząc, że ktoś musi opowiedzieć o jego czynach ludziom. Konrad pada martwy. Upadając potrącił lampę. Spadająca lampa była znakiem śmierci Konrada. Gdy Aldona to zauważyła, umarła z rozpaczy. Konrad Wallenrod jest samotnym bojownikiem o dobro swojego narodu. Postanawia w zgodzie z makiaweliczną zasadą "cel uświęca środki" poświęcić szczęście własne oraz swojej ukochanej, swój honor, a także swoje życie dla ojczyzny. Wybiera on drogę podstępu i zdrady, kłamstwa i zbrodni. Jest to droga niezgodna z etosem rycerskim i jako rycerz średniowieczny ceniący nade wszystko honor sam uważa tę drogę za niemoralną i przeklina ją, ale Konrad nie ma wyboru, dla niego jest to jedyna droga dla zwycięstwa. Jego sumienie nigdy nie zaaprobowało tej drogi i cały czas budzi ono moralny sprzeciw.

Druga część "Dziadów" A. Mickiewicza - obrzędowe widowisko ludowe o głębokiej wymowie moralnej i społecznej.

Dziady - bardzo stary obrzęd przywoływania duchów odbywający się na wsiach w miejscach ukrytych od wzroku ludzkiego. Cały obrzęd prowadzony jest przez Guślarza. W epoce romantyzmu obrzęd ten był zwalczany przez duchowieństwo i szlachtę. Ludzie gromadzą się w starej kaplicy, przynoszą ze sobą dary czyli jadło i napoje w ofierze dla duchów. Przewodzi nimi Guślarz wywołując dusze zmarłych, które pojawiając się ujawniają swoje grzechy i udzielają przestróg moralnych zebranym ludziom. To co tam się dzieje jest to sąd nad życiem ziemskim zjaw zmarłych, wywołanych zaklęciami Guślarza. Wszystko rozgrywa się 1 listopada. Jest to data symbolizująca ludowy obrzęd Dziadów - nastrój grozy i tajemniczości. Obrządek ten, a w konsekwencji i utwór, miały przestrzegać przed niewłaściwym i nieetycznym postępowaniem w życiu doczesnym i wynikającymi z tego konsekwencjami. II część "Dziadów" wskazywała więc, że doświadczenia ludowe ogarniają znacznie większy zakres wiedzy niż nauka racjonalna, ale i ono staje się bezradne wobec uczucia, które łamie wszystkie granice. Poeta ostrzega również, aby ludzie postępowali zgodnie z normami współżycia międzyludzkiego na przykładzie gospodarza, który za życia nigdy nie chciał pomagać innym:

"...Bo kto za życia nie był ni razu człowiekiem
Temu człowiek nic ni pomoże..."

Koncepcja uczciwego życia, według teorii ludowej wynika z dialogów duchów z chórem, główne zasady chór powtarza w formie refrenu. Cała uroczystość zaczyna się o północy w oddalonej od osiedli kaplicy, która jest szczelnie zamknięta. Zebrani tam ludzie trzykrotnie wywołują duchy i za każdym razem podchodzi do kaplicy inny duch. Widma pojawiają się kolejno według stopnia winy i kary. Występują trzy kategorie widm:

1.Dzieci - grzech lekki.

"Nie zaznały goryczy ni razu", lekki żywot nie uprawnia do szczęścia wiecznego: Duchy lekkie otrzymują to czego pragnęły, czyli ziarnko goryczy, a następnie odchodzą do nieba.

"Kto nie doznał goryczy ni razu
ten nie dozna słodyczy w niebie".

2. Dziewczyna - grzech średni.

Łamała serca młodzieńców, igrała z ich uczuciami. Przedstawicielka duchów średnich otrzymuje słowa pocieszenia że jej kara skończy się za dwa lata i będzie mogła wejść do nieba:

"Kto nie dotknął ziemi ni razu ten nigdy nie może być w niebie"

3. Widmo, ciężki grzech okrucieństwa, pychy, chciwości.

Przedstawicielem tego grzechu jest widmo złego pana, jego wyrok jest bezwzględny, jemu nikt z zebranych nie może pomóc.

"Kto nie był ni razu człowiekiem temu człowiek nic nie pomorze".

Pojawianie się poszczególnych widm poprzedzone jest: paleniem kądzieli, paleniem kotła z wódką oraz paleniem wianka.

Rytuał obrzędowy zostaje zakłócony pojawieniem się widma które milczy cały czas, nie odpowiada na pytania, nie słucha zaklęć i nie chce odejść.

Idea walki o niepodległość i rola poezji w życiu narodu w "Konradzie Wallenrodzie" Adama Mickiewicza.

Adam Mickiewicz opatrzył swoje dzieło następującym mottem: "Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia... trzeba być lisem i lwem". Słowa te zapożyczył autor z dzieła polityka i historyka florenckiego Nicolo Macchiavellego (1469-1527) pt. "Książę".

Poeta opatrzył powieść podtytułem "Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich". Jednak Mickiewicz pisząc "Konrada Wallenroda" nie stawiał sobie za cel przypominanie faktów znanych z historii. Treść historyczna miała być tylko maską, kostiumem historycznym dla ukrycia aktualnych problemów politycznych nurtujących autora. Krzyżacy to zaborcy, w szczególności Rosja, zaś Litwa to Polska w niewoli sąsiadów.Mickiewicz nakreślił w ren sposób międzynarodową sytuację Polski, natomiast pod postacią Konrada Wallenroda stworzył wzór polskiego, współczesnego wojownika o wolność.

Lwem z motta jest z pewnością Rosja. Znając jej potęgę i nie wierząc w jakąkolwiek możliwość otwartej walki, doszedł do wniosku, że najlepszym sposobem jest podstęp i zdrada. Mickiewicz radził rodakom, aby postępowali podobnie jak bohater utworu. Proponował siać niezgodę wśród samych Rosjan. Były to metody niemoralne, lecz stanowiły jedyne rozwiązanie tego problemu.

Szlachetnym celem usprawiedliwiał poeta siebie i bohatera utworu. Domagał się od Polaków służenia ojczyźnie, podporządkowania spraw osobistych dobru całego narodu, zdolności poświęcania czasu, sił, zdolności, umiejętności a nawet życia. Zalecał jednak służyć ojczyźnie w sposób przemyślany. Wg A. Mickiewicza walce o niepodległość powinna służyć poezja.

Utwór ten spełnił swoje zadanie, czego dowód mamy w wybuchu powstania listopadowego. (Słowo ciałem się stało a Wallenrod - Belwederem.)

Ważną postacią w tym utworze jest wajdelota, czyli wędrowny pieśniarz, ludowy poeta. Uosabia on twórczość poetycką. Jego zadaniem po śmierci głównego bohatera będzie sławienie czynów Konrada Wallenroda, który jako człowiek poniósł klęskę moralną przez stosowanie metod niegodnych rycerza, ale odniósł zwycięstwo polityczne, doprowadzając Zakon do upadku.

W "Pieśni Wajdeloty" Mickiewicz stylizuje poezję na jej typ średniowieczny (poezja ustna). Nazywa ją "pieśnią gminną". Twórczość ludową stanowiącą czynnik łączący przeszłość z teraźniejszością porównuje do "arki przymierza".

W poezji zawarte są najważniejsze myśli, uczucia i działania narodu. Nie niszczy jej ani czas, ani nic innego ponieważ tkwi ona w świadomości ludzi, jest wytworem ducha. Poezja stoi na straży największych wartości narodowych. Mickiewicz wierzył, że dzięki poezji uda się utrzymać wśród Polaków ich świadomość narodową. Wierzył, że będzie ona podrywać ludzi do walki o ojczyznę.

Istotą kreacji Konrada Wallenroda jest tragizm, szczególnie częsty w utworach romantycznych. Pojawia się, gdy nie można pogodzić ze sobą dwóch sprzecznych racji. Główny bohater miota się pomiędzy honorem a podstępem i zdradą. Słowa wypowiedziane przez Halbana: "Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników - podstępy" stanowią usprawiedliwienie moralne dla jego poczynań. Konrada Wallenroda dręczyła rozterka dotycząca wyboru metod działania. Wybierając te niemoralne, coraz bardziej popadał w wątpliwość. Końcowy sukces jest niezupełny, skażony metodą. Elementem tragicznym jest śmierć głównego bohatera.

Od jego nazwiska powstało nowe pojęcie - wallenrodyzm. Oznacza ono postawę człowieka, który poświęcając swe życie walce o wolność ojczyzny, ucieka się w swoim działaniu do podstępu i zdrady.

Elementy romantyczne utworu:

historyzm (gotycyzm) - wydarzenia mają miejsce w gotyckich zamkach
mieszanie gatunków literackich (hymn, ballada, pieśń)
ludowość - motyw pustelnicy

Ocena postawy młodzieży wileńskiej przebywającej w więzieniu na podstawie I sceny III części "Dziadów" Adama Mickiewicza.

Głównym problemem utworu jest przedstawienie różnorodnych antagonizmów: między Rosją i Polską, między despotyzmem a wolnością, między dobrem i złem. Despotyzm władców stał się motorem ówczesnych dziejów, panoszy się żądza władzy i ucisk narodów.

Jedynym łącznikiem między częścią drugą i czwartą "Dziadów" a częścią trzecią jest postać Gustawa, który przeżywa w celi klasztoru bazylianów znamienne przeistoczenie. Słowa wypisane na ścianie celi "Gustaw umarł, narodził się Konrad" mają znaczenie symboliczne. Informują, że nieszczęśliwy kochanek Gustaw staje się bojownikiem o wolność całego narodu. To przeobrażenie było charakterystyczne w ogóle dla polskiego bohatera romantycznego, u którego romantyczna miłość schodziła na drugi plan, ponieważ głównym celem stała się walka narodowowyzwoleńcza.

Bezpośrednim bodźcem do napisania "Dziadów" cz. III był upadek powstania listopadowego, poeta jednak, który nie brał udziału w powstaniu, opisał w utworze wydarzenia wcześniejsze, w których uczestniczył, związane z procesem filomatów w Wilnie.

Poeta przedstawił martyrologię polskiej młodzieży, scharakteryzował zróżnicowane pod względem poglądów i postawy ideologicznej społeczeństwo polskie, ukazał metody działania carskich urzędników.

Scena I - Wigilia: Kapral zgadza się, aby wszyscy byli razem w celi Konrada. Z rozmów wyłania się oblicze młodzieży przesyconej duchem patriotyzmu. Nie była ona przerażona swoją sytuacją, lekceważyła fakt uwięzienia. Dowodzi to, że była gotowa do wielu poświęceń za ojczyznę bez względu na cenę. Więźniowie najczęściej rozmawiają o zaborcy - swoich oprawcach. Twierdzą, że niektórzy zostali zamknięci bezpodstawnie, dla zysku carskich urzędników. Tomasz Zan mówi, że namiestnik Nowosilcow (do spraw oświaty), człowiek znany z podłości i okrucieństwa przeprowadził aresztowania dla pozyskania łask cara. Wileńska młodzież była życzliwa i solidarna. Tomasz Zan uważał, że jako założyciel Towarzystwa Filaretów powinien odpowiadać za wszystkich.

"Ja stałem na waszego towarzystwa czele
Mam obowiązek cierpieć za was przyjaciele."

Sobolewski, który przebywał poza więzieniem widział pojmanych deportowanych na Sybir. Wśród nich były nawet dzieci mające 10 lat. Zauważył tam także Janczewskiego (oczerniał, schudł, wyglądał źle ale moralnie podbudował się. Wzrokiem pocieszał współtowarzyszy. Krzyknął trzykrotnie "Jeszcze Polska nie zginęła"). Natomiast Wasilewski był zbity, sztywny, mdlał. Wyglądał jak Chrystus z rozkrzyżowanymi rękoma. Skonał w chwili wchodzenia do kibitki. Oddał życie za swoje patriotyczne poglądy. W czasie Wigilii zostają odśpiewane trzy pieśni. Pieśń Jankowskiego - bluźniercza (obraża matkę Jezusa, mówi, że Matka Boska jest niesprawiedliwa jeśli pozwala na ich więzienie). Pieśń Feliksa - szydercza (mówi, że będzie wiernym poddanym cara, a pragnie jego śmierci. Jest to dowód lekceważenia kary).

Pieśń Konrada - zemsty (gotowi są wykroczyć przeciw Bogu i religii, aby dokonać zemsty. Świadczy to o wielkiej determinacji więźniów).

Wielka Improwizacja - wyraz patriotyzmu Konrada - Mickiewicza.

Mała improwizacja kończy I scenę. Konrad porównuje siebie do orła, który widzi przed sobą kruka - symbol caratu. Zderza w Improwizacji zaborcę z bohaterskimi Polakami walczącymi o wolność.

W I części Wielkiej Improwizacji Konrad mówi o sobie jako poecie (jest szczęśliwy, że natura obdarzyła go zdolnościami twórczymi, co czyni go osobą wyjątkową). Okazuje się, że tworzenie rodzi cierpienie. Rozpoczyna od słowa samotność - jest niezrozumiany przez innych ludzi. Zastanawia się, czy śpiewacy i poeci są w ogóle potrzebni, ponieważ nie mogą oni w sposób jasny, zrozumiały dla wszystkich przedstawić swoich uczuć słowami. Zawsze realizacja jest gorsza od zamierzeń poety. Konrad ocenia siebie jako najlepszego poetę. Wychodzi na jaw, że jest dumny, pyszny, równa się z Bogiem. W części drugiej mówi o sobie jako Polaku - patriocie.

"Ja kocham cały naród."

"Ja i ojczyzna to jedno".

Zwraca się z prośbą do Boga. Zarzuca mu, że nie jest miłością, a tylko mądrością. Wreszcie dochodzi do wniosku, że nie można liczyć na pomoc Boga. Chce władzy nad narodem. Według niego Pan Bóg nie jest ojcem świata, ale carem. Miłość do ojczyzny spowodowała bluźnierstwo.

Klęska Konrada jest aluzją do upadku powstania - dzieła jednostek. Indywidualizm Konrada niewiele może wskórać.

Sceny mistyczno-wizyjne w III części "Dziadów" Adama Mickiewicza.

Mistycyzm - pogląd filozoficzny i moralny zakładający możliwość ponadzmysłowego kontaktu człowieka z bóstwem.

Scena IV:

Bohaterką tej sceny jest Ewa. Modli się ona za naród polski i litewski, za cierpiących więźniów, młodzież wileńską. Wieści z Wilna rozchodziły się błyskawicznie po całym kraju, wzbudzając we wszystkich sercach żal i współczucie. Dziewczyna przed modlitwą ustraja obraz Matki Boskiej w kwiaty, z których jeden - róża, ożywa w jej śnie.

Scena V - "Widzenie księdza Piotra".

Rozpoczyna się od obrazu prześladowań młodzieży wileńskiej, wywożonej na Syberię. Ksiądz Piotr zwraca się z dramatycznym pytaniem do Boga:

"Tam na północ - Panie, Panie!

Jakiż to los ich - wygnanie!

I dasz ich wszystkich wygubić za młodu,

I pokolenie nasze zatracisz do końca".

W dalszej części swej sennej wizji ksiądz Piotr widzi jedno "dziecię", któremu udało się ujść z życiem. Widzi w nim obrońcę i wskrzesiciela narodu. Mickiewicz nadaje mu tajemnicze imię "czterdzieści i cztery", porównuje go do polskiego Mesjasza.

mesjanizm - wiara w nadejście Mesjasza, wybawiciela

mesjanizm polski - wiara w wyzwolenie Polski i innych narodów przez cierpienie Polaków.

Scena VI

W scenie tej ukazane jest widzenie senatora Nowosilcowa. Diabły bez przerwy dręczą go koszmarami. Otóż śni mu się, że dostaje od cara sto tysięcy rubli, order oraz tytuł książęcy. W carskim przedpokoju upaja się uniżonością i skrywaną nienawiścią dworaków, zazdroszczących mu carskiej życzliwości. Nagle czar pryska, wszyscy odwracają się od Nowosilcowa i tylko naśmiewają się z niego: "Senator wypadł z łaski...".

Obraz i ocena społeczeństwa polskiego w III części "Dziadów" Adama Mickiewicza.

Stosunek Polaków do ojczyzny, do przebywania w niewoli był zróżnicowany. Można wyróżnić na tej podstawie trzy rodzaje obywateli Polski: patriotów, lojalistów i zdrajców.

Do przedstawicieli pierwszej grupy należą: młodzież wileńska przebywająca w więzieniu, Konrad w "Wielkiej Improwizacji", Ksiądz Piotr - szczególnie w scenie V, towarzystwo przy drzwiach w scenie VII ("Salon warszawski").

W grupie tej rozmawia się po polsku, a nie po francusku, ostro krytykuje się postawę arystokracji. Adam Gurowski, uczestnik powstania listopadowego, twierdzi że arystokracja zasłużyła sobie na to, aby zawisnąć na haku. Ludwik Nabielak, uczestnik ataku na Belweder, ubolewa że właśnie strachliwi i pałający chęcią zysku arystokraci stoją na czele polskiego narodu. Oprócz nich w scenie tej występują: Zenon Niemojewski, Adolf Januszkiewicz oraz Piotr Wysocki, którego słowa są podsumowaniem tej sceny:

"...Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi,
Pluwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi."

W scenie VII, na balu u senatora Pani Rollison, ksiądz Piotr i prawa strona gości (student, Justyn Pol, starosta) są wstrząśnięci sytuacją w kraju. Zioną nienawiścią do zaborcy.

Drugą grupą społeczeństwa są lojaliści, ugodowcy ukazani jako towarzystwo stolikowe w scenie pt. "Salon warszawski". Składało się ono z wysokich urzędników, wielkich literatów, dam z towarzystwa, generałów i oficerów. Tematem ich rozmowy są organizowane w Warszawie bale i zabawy. Wszyscy żałują, że Nowosilcow wyjechał z Warszawy, ponieważ był świetnym organizatorem takich właśnie imprez. Dominuje tu język francuski jako przejaw kosmopolityzmu.

Negatywnie zostało też przedstawione środowisko warszawskich literatów. Po wysłuchaniu opowiadania Adolfa o męczeństwie Cichowskiego toczy się dyskusja, czy jego dzieje mogą się stać tematem literackim. Literaci zgodnie stwierdzają, że nie ponieważ po pierwsze temat w ich mniemaniu jest zbyt współczesny, żyją jeszcze uczestnicy i świadkowie tragicznych wydarzeń, a w dodatku zagadnienie jest zbyt okrutne i krwawe.

W społeczeństwie polskim znajdują się także jawni zdrajcy ojczyzny, carscy służalcy, ludzie z otoczenia Nowosilcowa, Pelikan (dr Wacław Pelikan) oraz dr August Becu, ojczym Słowackiego. Wszelkimi sposobami próbują oni wkraść się w łaski senatora, prawiąc komplementy, spiesząc skwapliwie z donosami. Pelikan na polecenie Doktora policzkuje księdza Piotra, obrońcę więzionej i prześladowanej młodzieży wileńskiej. Ksiądz przepowiada Doktorowi rychłą śmierć i tak też się staje, ginie on od uderzenia pioruna. Obydwaj zausznicy rywalizują również między sobą o względy Nowosilcowa, oni właśnie obmyślają perfidną metodę zgładzenia Rollisona. Ich okrucieństwo i podłość na pewno nie pozostanie bez kary, a pierwszą jej zapowiedzią jest śmierć Doktora.

Stosunek Adama Mickiewicza do caratu i narodu rosyjskiego i III części "Dziadów".

Słowa kierowane przez Mickiewicza do caratu były przepełnione goryczą, wyrzutami i oskarżeniami. Natomiast jego stosunek do ludu rosyjskiego był odmienny - życzliwy, a nierzadko pełen współczucia, gdyż car traktował go tak samo brutalnie jak polski. O stosunku Mickiewicza do caratu świadczą następujące przykłady:

- oskarżenie caratu za prześladowania patriotycznej młodzieży polskiej (scena I)

- los narodu polskiego wskutek polityki carskiej w widzeniu księdza Piotra (scena V)

- oblicze caratu w widzeniu senatora Nowosilcowa (scena VI)

- męczeństwo patriotów polskich na podstawie losów Cichowskiego (scena VII)

- protest przeciw carskiej przemocy w wierszach stanowiących "Ustęp" III cz. "Dziadów"

a) "Droga do Rosji" - ciemiężenie ludu rosyjskiego

b) "Przedmieścia stolicy" - budowanie rezydencji ludzi możnych kosztem zdrowia a nierzadko życia prostych Rosjan i Polaków

c) "Petersburg" - piękno nowej stolicy kosztem tysięcy istnień ludzkich

d) "Pomnik Piotra Wielkiego" - przeciwstawienie despotyzmu Piotra Wielkiego szlachetności Marka Aureliusza

e) "Przegląd wojska" - manifestowanie przez cara militarnej potęgi Rosji, która jest efektem, dziełem jednostek, żołnierzy

f) "Oleszkiewicz" - oskarżenie cara i zapowiedź kary za jego despotyzm

"Do przyjaciół Moskali".

W wierszu tym poeta wyraża swoją pogardę dla cara i jego współpracowników za śmierć Rylejewa, uwięzienie Bestużewa oraz ujawnienie praktyk szpiegowsko-donosicielskich współpracowników cara.

Przejawy sympatii poety do narodu rosyjskiego: ujawnienie ludzkiego zachowania kaprala w stosunku do więźniów (scena I), rozgrzeszenie żołnierza rosyjskiego zadającego cierpienie narodowi polskiemu z powodu zrozumienia, iż wykonuje on tylko swoje obowiązki, obecność Bestużewa wśród polskich patriotów na balu u senatora jako wyraz współpracy Polaków i Rosjan

Wyraz ubolewania nad losem prostych Rosjan, zmuszonych do wykonywania niewolniczej pracy, zwierzęcego posłuszeństwa w "Ustępie":

"O biedny chłopie! heroizm, śmierć taka,
Jest psu zasługą, człowiekowi grzechem.
Jak cię nagrodzą ? Pan powie z uśmiechem,
Żeś był do zgonu wierny - jak sobaka".

Wymowa ideowa III części "Dziadów". Cechy utworu jako dramatu romantycznego.

1. III częścią "Dziadów" Mickiewicz chciał udowodnić że sprawy ojczyzny stanowią dla niego najwyższą wartość i w ten sposób zrehabilitować się za nieobecność w powstaniu listopadowym.

2. Szczególnie wyraźnie widać to w Wielkiej Improwizacji, gdzie pod postacią Konrada autor utożsamia się z ojczyzną mówiąc "Ja i ojczyzna to jedno", cierpi z powodu jej niewoli i prowadzi walkę z Bogiem o szczęście narodu.

3. Z przejmującą siłą Mickiewicz przedstawił cierpienia patriotów polskich. Uwypuklił ich poświęcenie, wytrwałość i nienawiść wobec zaborcy.

4. W postaci Konrada Mickiewicz stworzył ciekawą kreację polskiego bohatera romantycznego, jednostki nieprzeciętnej, biorącej na siebie odpowiedzialność za losy narodu, zdolnej do najwyższych poświęceń.

5. Autor dostrzegł rozbicie społeczeństwa osłabiające jego zdolności do odzyskania niepodległości, skrytykował lojalistów i potępił jawnych zdrajców.

6. W tekście utworu znajdujemy odniesienia do klęski powstania listopadowego. W zakończeniu Wielkiej Improwizacji omdlenie Konrada oznacza, że jednostka nawet najbardziej oddana ojczyźnie nie może zmienić jej losu. Podobnie było z klęską listopadową, spowodowaną walką prowadzoną przez nielicznych patriotów. Brak jedności narodu w stosunku do polityki zaborców to kolejna przyczyna zaprzepaszczenia szansy na wyzwolenie w latach 1830-1831.

7. Najważniejszą ideą dramatu, zawartą najwyraźniej w widzeniu ks. Piotra jest wiara poety w przyszłe odrodzenie się Polski.

8. Wszystkie te przemyślenia Mickiewicza mają w dramacie dwojaką formę: realistyczną i mistyczno - wizyjną.

Cechy III części "Dziadów" jako dramatu romantycznego.

1. Brak akcji w tradycyjnym pojęciu

2. Luźna budowa dramatu złożonego z odrębnych scen, połączonych tylko wspólną ideą.

3. Połączenie dramatu z liryką i epiką (liryczno - epicki charakter ma Wstęp, epicki charakter mają opowiadania Kaprala Sobolewskiego i Adolfa, liryki - Wielka Improwizacja)

4. Obecność elementów muzycznych jako wpływ opery (pieśni więźniów w sc. I, muzyka balu u senatora)

5. Połączenie rzeczywistości z fantastyką

6. Zerwanie z zasadą trzech klasycznych jedności

7. Oprócz bohaterów jednostkowych występuje bohater zbiorowy - naród.

Tragizm losu patriotycznej młodzieży polskiej w okresie zaborów na podstawie wiersza A.Mickiewicza "Do matki Polki"

Poeta zwraca się do polskich matek i uświadamia im, że jeśli ich synowie od najwcześniejszych lat życia interesują się historią własnego narodu, przejawiają godność narodową, myślą szlachetnymi kategoriami, to jest to zapowiedź ich przyszłej tragedii. Podejmą bowiem nierówną walkę z zaborcą i zginą w niej przedwcześnie, niedoczekawszy wolności. Matki będą ich opłakiwać, jak niegdyś matka Boska ukrzyżowanego Pana Jezusa. Poeta wątpi, czy zdołają zmierzyć się z wrogiem w starciu zbrojnym, sądzi raczej, że zostaną wcześniej aresztowani, wtrąceni do więzień i zginą bez chwały w sposób męczeński. Świadczą o tym słowa:

"Wyzwanie przyszłe mu szpieg nieznajomy,
Walkę z nim stoczy sąd krzywoprzysiężny,
A placem boju będzie dół kryjomy,
A wyrok o nim wyda wróg potężny."

Poeta zaleca matkom przygotować synów do odniesienia najstraszliwszych cierpień, kształtować w nich najwyższą odporność fizyczną i psychiczną, nauczyć ich godnego umierania za ojczyznę, wyrażając to w słowach:

"Wcześnie mu ręce okręcaj łańcuchem,
Do taczkowego każ zaprzęgać woza,
By przed katowskim nie zbladnął obuchem
Ani się spłonił na widok powroza".

W zakończeniu wiersza z wielkim smutkiem mówi poeta, że po tak wspaniałym synu ojczyzny niewiele pozostanie śladów ich życia - nie będą mieć nawet grobu, należnego pogrzebu, a także wspomnień poza własną matką.

Geneza i tło historyczne " Pana Tadeusza"

Pomysł napisania "Pana Tadeusza" zrodził się w myślach Mickiewicza podczas jego pobytu w Wielkopolsce, w dworku Śmiełów. Jedną z najważniejszych przyczyn było rozczarowanie Mickiewicza do Wielkiej Emigracji. Pierwszy Zamiar był skromny. Miał to być poemat sielankowy w rodzaju "Hermana i Doroty" Goethego, ale w ciągu kilkunastu miesięcy pracy poety ( od listopada 1832 r. do czerwca 1834 r.) utwór rozrósł się do rozmiarów epopei. Tworząc na Emigracji w Paryżu, Mickiewicz stykał się z "polskim piekłem", czyli ugrupowaniami politycznymi, które miały różne poglądy wydobycia ojczyzny z niewoli. Wciąż toczyły się spory:

Dlaczego upadło powstanie listopadowe ?

Jak dalej walczyć o niepodległość ?

Jaka powinna być przyszła niepodległa Polska ?

Na wszystkie te pytania poeta usiłował odpowiedzieć w swoim dziele. Ma więc ono charakter polityczny i na pierwszy plan wysuwane są sprawy narodowe. Tematyka utworu jest różnorodna:

zabawy i spory graniczne szlachty,

miłosne perypetie bohaterów.

Tłem tego wszystkiego są wydarzenia epoki napoleońskiej.

Utwór posiada dwa tytuły i podtytuł.

"Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie" "Historia szlachecka z r. 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem."

Akcja utworu toczy się na Litwie w Soplicowie i okolicy. Trwa 5 dni w lecie 1811 r. i 2 dni wiosną 1812 r.

Drukiem utwór ukazał się w Paryżu w kwietniu 1834 r.

Losy i charakterystyka Jacka Soplicy.

Główną postacią utworu jest Jacek Soplica, który całe swe życie poświęcił walce o wolność ojczyzny. W młodości był ulubieńcem okolicznej szlachty. Reprezentował ubogą szlachtę. Jacek łatwo zjednywał ludzi, bywał często na sejmikach, dlatego potrzebny był Stolnikowi Horeszce. Stolnik zabiegał o przyjaźń z Jackiem, zapraszał go na biesiady, krzyczał nieraz, że "nie miał przyjaciela nad Jacka Soplicę". Stolnik miał córkę Ewę, w której zakochał się Jacek.

Jacek sądził, że Stolnik odda mu córkę. Ten jednak postanowił, że nie odda mu Ewy, ze względu na jego stan posiadania. Soplica nie wiedząc co ze sobą zrobić, postanawia zaprowadzić pułk szlachty i opuścić na zawsze Ojczyznę. Jednak Jacek wybrał się po raz ostatni do Stolnika Horeszki, błagać o rękę córki. Horeszko zaś zapytał Jacka, czy warto wydać Ewę za kasztelana witebskiego. To wydarzenie jeszcze bardziej pogłębiło rozpacz Soplicy. Wkrótce ożenił się z "pierwszą napotkaną kobietą". Nie kochał jej jednak. Miał z nią syna Tadeusza. Jacek nie mogąc zapomnieć o Ewie zaczął pić. Niedługo jego żona umarła. Jacek postanawia się zemścić. Jeździł często koło zamku. Raz po szturmie Moskali, gdy Stolnik wyszedł na dziedziniec Jacek wziął strzelbę i wypalił. Stolnik padając zaznaczył w powietrzu znak krzyża, na znak przebaczenia. Świadkiem tego zajścia był Gerwazy, który postanawia zemścić się na rodzie Sopliców.

To wydarzenie spowodowało przełom w życiu Jacka Soplicy. Uciekł z kraju. Postanowił się poprawić i wstąpił do zakonu. Zwał się odtąd Robakiem, na znak pokory. Swe dawne grzechy postanawia odkupić dobrymi przykładami i walką za ojczyznę. Czasem udawało mu się przedrzeć do kraju z rozkazami i wiadomościami. Rolę emisariusza okupił pobytem w pruskiej twierdzy i na Sybirze. Walczył także w legionach pod Somosierrą, w czasie walk został dwukrotnie ranny. Po tych wszystkich przeżyciach wrócił do ojczyzny. Gdzie miał przygotować powstanie. Zginął podczas zajazdu. Gerwazy przebaczył mu jego uczynki przed śmiercią. Po jego śmierci przyznano mu Krzyż Legii Honorowe. Charakterystyka Jacka Soplicy:

Patriota, człowiek kłótliwy, awanturnik, warchoł, człowiek ufny, mało podejrzliwy (naiwny), potrafił prawdziwie kochać, waleczny, odważny, zdolny do najwyższych poświęceń.

Spór o zamek w "Panu Tadeuszu".

Zamek był własnością Stolnika Horeszki. Po jego śmierci w 1792 roku budowla została trochę zapomniana. Interesował się nim sędzia oraz klucznik Gerwazy, który dzień w dzień zamykał i otwierał drzwi zamku. Po pewnym czasie zamkiem zainteresował się Hrabia, daleki krewny Horeszków. Hrabia chciał posiadać zamek, gdyż był człowiekiem romantycznym, który lubi stare gotyckie budowle. Sędzia zaś posiadał już część dóbr Horeszki, dlatego też chciał odzyskać zamek. Sprawa trafiła do kolejnych sądów, aby powrócić do Soplicowa, gdzie spór musiał być rozstrzygnięty przez okoliczną szlachtę. W celu uzyskania wpływów Protazy zorganizował ucztę w zamku. Gerwazy zaś oburzony jest, że Hrabia chce tak łatwo oddać zamek Soplicom. Opowiadając mu historię zamku i scenę śmierci Stolnika Rozpala w nim na nowo chęć walki o zamek. Podczas drugiej wieczerzy Gerwazy przeszkadza gościom nakręcając stare zegary. Wywiązała się w związku z tym kłótnia. Gerwazy postanawia zorganizować zajazd. Protazy chce natomiast rozwiązania problemu drogą dyplomatyczną, pisząc pozew do sądu. Gerwazy namówił do zajazdu naiwną szlachtę Dobrzyńską. Po pojmaniu domowników przystąpiono do uczty. Po niej wszyscy zasnęli, rano zaś zbudziwszy się odkryli, że są związani. Okazuje się, że do Soplicowa wkroczyły wojska carskie. Podczas kłótni dochodzi do walki Tadeusza z Płutem, który chce go następnie podstępnie zabić. Odkrył to Kropiciel Krzycząc "Zdrada". Od tej pory wszyscy wystąpili przeciwko Moskalom. Dzięki temu szlachta zwyciężyła. Wielka burza uniemożliwiła rozejścia się informacji o zajeździe. Spór kończy się szczęśliwie zaślubinami Zosi i Tadeusza. Zwaśnione strony zaś pogodziły się.

Wątek miłosny "Pana Tadeusza"

Wątek Miłosny rozpoczyna się, gdy do Soplicowa wraca Tadeusz. Widzi on, że w jego pokoju mieszka inna osoba. Za chwilę do pokoju wchodzi młoda dama, lecz widząc gościa ucieka. Na przyjęciu obok Tadeusza zasiada Telimena. Zainteresowuje się nią Tadeusz. W czasie wieczerzy ku niezadowoleniu Sędziego i kś. Robaka Tadeusz adoruje Telimenę.

Powtórne zetknięcie się Tadeusza z nieznajomą w dniu polowania na niedźwiedzia.

Wprowadzenie Zosi do towarzystwa soplicowskiego przez Telimenę i rozpacz Tadeusza z uświadomionej sobie pomyłki uczuciowej.

Rozdarcie wewnętrzne młodzieńca między uczuciem do Zosi, a zobowiązaniem honoru wobec Telimeny.

Chęć ucieczki do Księstwa Warszawskiego wobec niemożności rozwiązania konfliktu.

Zamiar Tadeusza utopienia się w stawie spowodowany wymówkami i obraźliwymi słowami Telimeny.

Zajazd na Soplicowo przyczyną zwrotu sytuacji.

Czułe pożegnanie Tadeusza przez Zosię przed jego wyjazdem do Księstwa Warszawskiego.

Zaręczyny Zosi i Tadeusza wiosną 1812 r.

Obraz przyrody w Panu Tadeuszu. Ich rola i artyzm.

Autor opisuje " pola malowane zbożem rozmaitem"(początek księgi pierwszej).Przedstawiony obraz widziany jest z "lotu ptaka". Poeta użył wielu kolorów. Jest to opis statyczny, przyroda stanowi tło wszystkich wydarzeń, a nastrój panujący w przyrodzie wywiera wpływ na nastrój ludzi. Poeta opisał grzyby (ks.III ), które "na zielonym obrusie łąk, jako szeregi naczyń stołowych sterczą". Autor zwrócił uwagę na kształty (pozwolił czytelnikowi wyobrazić sobie przedmioty). Dzięki tym kształtom opis jest plastyczny i bardzo barwny. Przez porównania Mickiewicz stara się wydobyć wyraziście kształty grzybów ("purchawka, jak pieprzniczka"). W innym przykładzie autor personifikuje przyrodę. Opisuje słońce, które "ostatnich kresów nieba dochodziło". Mickiewicz przypisuje przyrodzie cechy ludzkie sprawiające wrażenie, że ona żyje. Opis ten jest bardzo dynamiczny zmienia się co chwilę, cechuje go plastyczność uzyskana prze liczne porównania. Słońce autor porównał do gospodarza, bób natomiast do dużego gmachu. Słońce pełni tu jakby rolę zegara, który kieruje pracą na polach Sędziego. Jest to cząstka dziejących się wydarzeń. W księdze VIII Mickiewicz opisuje wieczorne odgłosy zwierząt i owadów. Muzykę wieczorną "zaczął puszczyk", potem "wrzasnął derkacz", chór żab, bekasy i wiele innych ptaków. Po chwili nad stawami pojawia się Tadeusz, który po problemach rodzinnych postanawia się utopić. W księdze X poeta opisuje burzę i ukazuje współzależności przyrody i losów ludzkich. Mickiewicz twierdzi, że przyroda pomaga ludziom, burza odcięła Soplicowo od reszty mieszkańców, dzięki czemu wieść o zajeździe nie mogła szybko wydostać się do innych części kraju.

Wymowa ideowa Pana Tadeusza A.Mickiewicza ze szczególnym uwzględnieniem patriotyzmu.

Nadrzędną rolą tego dzieła było podniesienie narodu na duchu po klęsce powstania listopadowego. Poza tym utwór pokazuje jaką siłę tworzą ludzie zjednoczeni przeciw jednemu wrogowi. W księdze XII "Kochajmy się" poeta opisał ludzi, którzy podczas wiosennych obrządków myśleli o przyszłej wojnie i czekali na wojska napoleońskie. Wierzono, że po tych zwycięskich bitwach Napoleona pokona on także carską Rosję. Bohaterowie w tej księdze, ucztują i słuchają koncertu Jankiela, który jest muzyczną opowieścią o minionych latach Rzeczpospolitej. Drugą ideą przenikającą utwór jest patriotyzm. Cechą tą byli obdarzeni wszyscy bohaterowie, także Jankiel, który podczas koncertu zagrał poloneza 3 maja (w 20 lat po jej uchwaleniu), potem zagrał coś co przypominało targowicę, a dalej odegrał część o rzezi na Pradze z powstania kościuszkowskiego. W końcu zagrał utwór o tworzących się legionach polskich we Włoszech. Koncert kończy Mazurkiem Dąbrowskiego. Po tym utworze Jankiel poszedł do Dąbrowskiego i okazał swoją miłość do ojczyzny i do osoby, która miała pomoc w jej wyzwoleniu.

Trzecia idea to walka o niepodległość:

w tle historycznym (czasy napoleońskie, w tym rola Legionów Dąbrowskiego)

w losach J. Soplicy

w motywie powstania przygotowywanego przez Jacka

czwarta idea to uwolnienie i uwłaszczenie chłopów(realizuje Tadeusz)

"...Sami wolni uczyńmy i włościan..."

Stosunek Mickiewicza do Rosji jest odmienny niż do caratu. Przedstawił w "Panu Tadeuszu" dwóch oficerów carskich. Kapitan Rykow jest prawdziwym Rosjaninem. Mickiewicz ukazał go jako człowieka sympatycznego i przyjaciela szlachty z Soplicowa. Major Płut to zdrajca, nikczemnik, tchórz. Postać Rykowa dowodzi przyjaźni pomiędzy naszym poetą a narodem rosyjskim, którego nigdy nie utożsamiał z caratem.

Obraz i ocena szlachty w "Panu Tadeuszu" A. Mickiewicza.

Adam Mickiewicz dużą uwagę skupił na szlachcie polskiej, z którą był związany. W utworze ukazał zarówno zalety, jak i wady szlachty. Mimo pewnych wad poeta ocenił szlachtę dość korzystnie. Dominującą cechą szlachty polskiej jest jej patriotyzm. Nawet Stolnik Horeszko jest patriotą, podejmował walkę z Moskalami, cenił tradycje i obyczaje szlacheckie. Hrabia natomiast jest przykładem kosmopolity, który cenił sobie obce wzory, lekceważy cechy narodowe i obyczaje. Jednak w zajeździe walczył przeciw Moskalom, a potem wraz z Tadeuszem wstąpił do wojska. To świadczy o jego patriotyzmie. Przykładem patrioty jest Sędzia. Świadczy o tym chociażby wystrój jego dworku w Soplicowie Na ścianach wiszą portrety znanych i zasłużonych patriotów (Jakub Jasiński, Tadeusz Kościuszko).Posiadał również zabytkowy zegar, który co godzinę wygrywał "Mazurka Dąbrowskiego". Cenił również tradycje narodowe i obyczaje. Współpracował z ks. Robakiem przy przygotowywaniu powstania. Mężnie walczył podczas zajazdu. Podkomorzy jest dumny ze sprawowanego urzędu, choć jest on mało znaczący. Jest przywiązany do tradycji narodowych. Świetnie wodzi Poloneza. Najgorętszym patriotą jest Jacek Soplica, pełniący rolę emisariusza, walczący w oddziałach poza granicami Księstwa. Gerwazy i Protazy są zwykłymi służącymi, wiernymi i oddanymi swym panom. Gerwazy starał się za wszelką cenę zdobyć zamek dla Horeszków. Dzielnie walczył z Moskalami. Wojski jest typowym rezydentem. Umie świetnie organizować polowania, sławny był ze świetnej gry na rogu na zakończenie polowania. Pełnił w Soplicowie rolę marszałka dworu. Prawdziwym patriotą jest Tadeusz, który dzielnie walczy z Moskalami w czasie bitwy. Następnie wraz z Hrabią udaje się za granicę Księstwa i wstępuje do wojska. Telimena to kosmopolitka, lekceważy narodowe obyczaje, zapatrzona jest w cudze wzory. Zaletą szlachty jest także gościnność. Autor ma nadzieje, że wszystkie dobre cechy szlachty polskiej pomogą odzyskać niepodległość.

Znaczenie twórczości A.Mickiewicza w życiu naszego narodu i w literaturze polskiej.

Mickiewicz był duchowym przywódcą naszego narodu w okresie niewoli. Zagrzewał Polaków do walki o niepodległość, sławił poświęcenie dla ojczyzny, bohaterstwo, piętnował zaś ugodowość wobec zaborców oraz zdradę własnego narodu. Poszukiwał wciąż najskuteczniejszych form (metod) walki, a po klęsce listopadowej przekonywał jednoznacznie o potrzebie walki ogólnonarodowej. Propagował ideę uwolnienia i uwłaszczenia chłopów i upatrywał w tym akcie możliwość pozyskania ich do walki o niepodległość. Mickiewicz nie skupiał się na dziejach własnego narodu, lecz rozumiał i popierał dążenia innych narodów do wolności, co potwierdza jego stosunek do Rosjan oraz ideę zawarte w "Trybunie Ludów". Nie tylko słowem poetyckim, lecz także własnymi czynami poeta dowiódł umiłowania wolności, buntu przeciwko wszelkiej tyranii. Potwierdzeniem siły oddziaływania poezji Mickiewicza są "Syzyfowe prace" Stefana Żeromskiego i "Latarnik " Sienkiewicza, gdzie jest ukazany wpływ "Pana Tadeusza " i "Reduty Ordona" na przeżycia i postawy bohaterów tych dzieł. Mickiewicz wniósł do naszej literatury wiele nowych wartości do których należą:

nowe gatunki literackie (powieść poetycka,epopeja narodowa,ballady,nowy typ dramatu, nowy typ bohatera literackiego)

ludowość, orientalizm.historyzm

Utwory Mickiewicza są po dzień dzisiejszy wzorem pięknej i poprawnej polszczyzny.

Życie i twórczość Juliusza Słowackiego.

Słowacki urodził się w roku 1809 (4IX) w Krzemieńcu. Nauki szkolne i studia uniwersyteckie odbywał w Wilnie. Wychowywał się w rodzinie inteligenckiej, jego ojciec był profesorem literatury początkowo w liceum Krzemienieckim, potem od 1811 roku na Uniwersytecie Wileńskim. Matka Słowackiego Salomea również była osobą o wys. kulturze literackiej. W roku 1814 zmarł ojciec Juliusza. W 3 lata później pani Salomea wyszła za mąż po raz drugi, również za profesora Uniwersytetu Wileńskiego. Słowacki ukończył wydział prawny i za namową matki udał się do Warszawy. Było to w połowie lutego 1829 roku. Został przyjęty do pracy w biurze. Słowacki był świadkiem koronacji cara Mikołaja I na króla polskiego w roku 1829, widział również manifest ludu warszawskiego podczas pogrzebu Bielińskiego. Był również świadkiem wybuchu powstania listopadowego w 1830 roku. Te wydarzenia spowodowały, że Słowacki napisał piękne utwory liryczne: "Oda do młodości", "Hymn", "Kulik" i "Pieśń legionu litewskiego". W wierszach tych Słowacki przeciwstawiał się wszelkim objawom absolutyzmu, sławił wojnę wyzwoleńczą stanów Ameryki. Wzywał cały naród do walki o niepodległość i wolną ojczyznę. W roku 1831 wyjechał z kraju. Po wyjeździe z Warszawy Słowacki przez Wrocław udał się do Drezna a stamtąd w lipcu 1831 do Londynu z misją dyplomaty. Pobyt w Paryżu trwał do końca 1832, następnie w roku 1833 Słowacki udał się do Genewy. Tu pogłębiał swą wiedzę przez lekturę dzieł filozofów i historyków, które czerpał z miejskiej biblioteki. Zaraz po przybyciu do Genewy Słowacki rozpoczął starania o druk następnego, trzeciego tomiku poezji - wyszedł on w Paryżu w 1833 i zawierał poemat "Lambru" oraz "Godzina myśli". Oba te utwory były jakby przygotowaniem do napisania pierwszego wielkiego dramatu narodowego. Dramatem tym jest "Kordian", utwór poświęcony problemom powstania listopadowego. "Kordian "napisany w roku 1833 ukazał się w druku w Paryżu w 1834 bezimiennie.

Dzieje i charakterystyka Kordiana - bohatera dramatu Słowackiego.

Juliusz Słowacki (1809-1849) napisał ten utwór przebywając w Genewie. "Kordian" został wydany pierwszy raz w Paryżu, mimo że autor był zrażony do tego miasta. "Kordiana" wydał anonimowo. Charakterystyka bohatera z aktu I: rozdarty wewnętrznie, załamany, nie umie się odnaleźć w życiu; przedstawiciel środowiska szlacheckiego, bogaty, po szkole-panicz; brak silnej woli (cecha romantyków), brak cierpliwości do realizacji planów; całkowicie przepełniony emocjami. W akcie II pt. "Wędrowiec" znajduje się w różnych miejscach. Najpierw w Londynie dowiaduje się, że tu można wszystko dostać za pieniądze. Zaczyna rozumieć, że w świecie bardziej liczy się pieniądz niż miłość. W drugiej części aktu bohater czyta "Króla Lear'a" Szekspira. I znowu konfrontuje wyidealizowany świat według poezji a teraźniejszości. W części trzeciej, we Włoszech, darzy uczuciem Wiolettę, która dowiadując się, że nie ma pieniędzy opuszcza go. Kordian uczestniczy potem w audiencji papieskiej. Bohater "poznaje się" na papieżu jako na takim, któremu nie zależy na Polsce. Przekonanie to wynika z tego, iż papież opowiadał się po stronie Rosji i cara. A więc znów Kordian mógł wywnioskować, że we współczesnym świecie bardziej liczy się władza i siła, nawet w progach Watykanu. W części ostatniej drugiego aktu na szczycie Mont Blanc rozważa czy nie rzucić się w przepaść, lecz rezygnuje z tego i stwierdza, że z takim podłym światem trzeba walczyć, a nie przed nim uciekać. W akcie III mowa jest m.in. o spotkaniu spiskowców pod kościołem Św. Jana, podczas którego dochodzi do głosowania za i przeciw zamordowaniu cara i jego rodziny. Okazuje się, że tylko Podchorąży i czterech innych spiskowców opowiada się za dokonaniem zamachu, pozostali natomiast są przeciwni rozlewowi krwi i królobójstwu. Kordian rozgoryczony ujawnia się ( wszyscy obecni mają twarze zakryte maskami ) i popada w obłąkańczą gorączkę. Postanawia on poświęcić dla dobra ojczyzny i rodaków swoje własne życie. Młodzieniec zdaje sobie sprawę, że nie ma szans ucieczki po dokonaniu zamachu, jednak godzi się z tym faktem.

W scenie, w której Kordian przebywa w domu wariatów, odbywa rozmowę z Doktorem (Mefistofeles). Doktor uświadamia mu w słowach: "Ty chciałeś zabić widmo, poświęcić się za nic", że próbując zabić cara nic by nie zyskał. W akcie tym przedstawiona jest także kłótnia cara z Wielkim Księciem, który wstawił się za Kordianem. W końcu car darował Kordianowi życie. Dramat kończy się sceną, bohater stoi przed plutonem egzekucyjnym, a adiutant nadjeżdża z rozkazem odwołującym egzekucję. Kordian charakteryzuje się także wybujałym indywidualizmem oraz niedojrzałością polityczną. Jednak bohater ma też ważne zalety: patriotyzm (źródło jego działań i ambicji) zespolony z poświęceniem. Czuł się odpowiedzialny za losy narodu. Mimo, że bohater zmienił się od aktu I do ostatniego, to zawsze okazywał się osobą o bardzo emocjonalnej naturze wewnętrznej. Każda jego reakcja odbywa się na tle uczuć i emocji. I dlatego Kordian poniósł klęskę, za mało w nim było realizmu. Tak więc Kordian jest bohaterem bardzo skomplikowanym, mającym wady i zalety. Słowacki owe wady wyraźnie skrytykował.

Ocena przyczyn klęski listopadowej w "Kordianie" J.Słowackiego.

"Kordian" powstał pod wpływem klęski powstania listopadowego i toczącej się na emigracji dyskusji nad jej przyczynami. Tym dramatem poeta włączył się do narodowych rozważań i zawarł odpowiedzi na trzy pytania: Dlaczego powstanie upadło? Jak w przyszłości prowadzić walkę o niepodległość? Jaka jest rola poety narodu podbitego? Na dwa pierwsze pytania autor zawarł odpowiedź w "Przygotowaniu" i w trzecim akcie. Problem zawarty w trzecim pytaniu rozważył w prologu. W "Przygotowaniu" Słowacki ocenia przywódców powstania - J. Chłopickiego, J. Skrzyneckiego, J. Krukowieckiego, polityków - A.Czartoryskiego, J. Lelewela, J. U. Niemcewicza, posłów na Sejm, korpus oficerski. W akcie III poeta wydał sąd o społeczeństwie. Akcja "Przygotowania" rozgrywa się nocą 31 grudnia 1799 roku, w chacie czarnoksiężnika Twardowskiego, w górach Karpatach. W diabelskim kotle ukazują się kolejno przywódcy powstania, są to przeważnie ludzie w podeszłym wieku, toteż cechuje ich ostrożność działania, kult szlachetczyzny, kunktatorstwo w stosunku do wroga. Żaden z nich nie nadaje się na przywódcę powstania. Gen. J. Chłopicki ma "sprzeczne z naturą nazwisko", a więc nie ma zamiaru szukać pomocy wśród chłopów, a przede wszystkim jest za stary i nieudolny w działaniu:

"Stary - jakby ojciec dzieci,
Nie do boju, nie do trudu."

Z atramentu zaczerpniętego z kałamarza Talleyranda, który niestety blednieje rodzi się Adam Czartoryski. Jego dyplomatyczne zabiegi o uzyskanie poparcia dla powstania na Zachodzie okazały się bezowocne. Jest to jedyna postać, dla której poeta znalazł słowa uznania "mimo czary wyszedł jakiś człowiek godny". Natomiast J. Skrzynecki bezmyślnie zlekceważył plany wojenne zdolnego stratega (zarozumiałość), gen. Prądzyńskiego. Skrzynecki unikał też walki z wrogiem. Autor skrytykował również J. U. Niemcewicza, "starzec jak skowronek, zastygły pod wspomnień bryłą". Poeta zarzuca mu konserwatyzm, który jest tym bardziej zgubny, że autor "Śpiewów historycznych" cieszył się dużym autorytetem społecznym. Także J. Lelewel, przywódca emigracyjnego KNP nie znalazł uznania w oczach Słowackiego. Lelewel niezaprzeczalnie posiadał dużą wiedzę książkową, ale tracił czas na rozpamiętywanie "czy lepiej kiedy jest król? czy kiedy go nie ma?", podczas gdy Polska jako państwo niestety nie istnieje. Z zarzutem jawnej zdrady spotkał się dyktator ostatniej fazy powstania gen J. Krukowiecki. To on właśnie doprowadził do poddania Warszawy Rosjanom. Poeta kieruje doń słowa pełne oskarżycielskiej pasji: "On z krwi na wierzch wypłynie - to zdrajca". Słowacki ocenił Sejm lapidarnie jako "mówców plemię", zaś korpus oficerski jako "wymuskanych rycerzy ospalców".

Rola poety narodu podbitego wg. "Kordian". Cechy "Kordiana" jako dramatu romantycznego. Podobieństwo do III części "Dziadów" A. Mickiewicza.

Rolę poety narodu podbitego autor przedstawił w "Prologu" utworu. Pierwsza Osoba Prologu utożsamiana jest z A. Mickiewiczem. Pierwsza Osoba swoimi utworami pogrążyła naród we śnie. Postawę taką krytykuje autor. W tej koncepcji poezja jest czymś w rodzaju balsamu na rany, naród zaś przekazuje wszystkie swoje siły poecie. Pierwsza Osoba zaleca narodowi letargiczne, bierne wyczekiwanie chwili zmartwychwstania, które ma się dokonać dzięki sprawiedliwości Bożej i zwiastującego ową przyszłą sprawiedliwość proroka-poety. Osoba Druga, mówiąc ironicznie, osądziła i skrytykowała osobę A. Mickiewicza. Trzecią Osobą Prologu utożsamia się z autorem J. Słowackim. Cechy utworu jako dramatu romantycznego: luźna budowa dramatu (zamiast ciągłej akcji sceny zespolone ideami), brak trzech klasycznych jedności: miejsca, czasu i akcji, wydarzenia realne mieszają się ze scenami fantastycznymi, sporo rozbudowanych monologów, wprowadzenie do dramatu samodzielnych gatunków literackich jak: bajka ("O Janku, który psom szył buty"), opowiadanie (opow. Grzegorza o kampanii napoleońskiej), bogactwo przeżyć wewnętrznych tytułowego bohatera.

"Grób Agamemnona" - drugi po "Kordianie" głos J.Słowackiego w sprawach narodowych.

Utwór ten wyraźnie dzieli się na dwie części. Tylko w pierwszej z nich występuje temat tytułowy. Pobyt przy grobie Agamemnona nasuwa autorowi skojarzenia z "Iliadą" Homera, która jest według Słowackiego utworem traktującym o przemijaniu wielkości w historii. Poczucie własnej małości prowadzi poetę do ukorzenia się przed historią. W drugiej części wiersza autor dokonuje zestawienia starożytnej Grecji i współczesnej sobie Polski. Z ostrej krytyki skierowanej do pokolenia okresu powstania listopadowego i do dawnej Polski poeta wysnuwa wizję przyszłego obrazu ojczyzny, której symbolem jest "posąg z jednej bryły". W wierszu "dusza anielska" jest symbolem ludu polskiego, natomiast "czerep rubaszny"- to szlachta. "Posąg z jednej bryły" jest więc symbolem przezwyciężenia rozbicia i osiągnięcia pełnej jedności narodu. Końcowe apostrofy do Polski wyrażają pogardę dla małości i niewolnictwa. Autor obwinia rodaków o lekkomyślność i próbuje pobudzić ambicje narodu, który utracił wolność. Utwór wyraża gorycz poety, który nie chce uznać i usprawiedliwić klęski narodowej. Słowacki dokonuje tu również gorzkiego obrachunku z rodakami i z sobą samym, dopatrując się przyczyny utraty wolności w podziałach istniejących w wewnątrz społeczeństwa. Osądzając surowo swój naród za przeszłość i współczesność nie oszczędza poeta i siebie. W słowach: "mówię bom smutny i sam pełen winy" wyraża prawdopodobnie żal, iż nie wziął bezpośredniego udziału w powstaniu listopadowym. Poeta przytacza mit o Prometeuszu i odnosi go do losu Polski, stwierdzając, że sęp wyjada jej mózg, co sugeruje, że Polakom brak mądrości do zmiany własnego losu. Dokonując tak surowej krytyki wydarzeń w Polsce w ostatnich dziesiątkach lat autor ma świadomość, że nie zyska tym uznania, a nawet zrazi do siebie odbiorców tekstu. Czyni to jednak powodowany troską o losy ojczyzny bez względu na konsekwencje.

"Beniowski" J. Słowackiego - poemat dygresyjny. Cechy, fabuła i treść.

Podstawowy zrąb utworu stanowi 5 pieśni pisanych w latach 1840-1841 i wydanych w tymże roku. Poeta pisał potem dalsze pieśni, wielokrotnie je poprawiał, lecz nie wydał za życia. Poematem tym Słowacki pragnął po raz kolejny sięgnąć po uznanie, rozprawić się ze swymi przeciwnikami ideowymi i nieprzychylnymi mu krytykami. Dał temu wyraz w słowach:

"Lecz ten poemat będzie narodowy,

Poetów wszystkich mi uczyni braćmi.

Wszystkich? Oprócz tych tylko których zaćmi".

"Beniowski" jest poematem dygresyjnym, gatunkiem stworzonym w okresie romantyzmu przez Byron'a. Składa się z wątku fabularnego oraz licznych dygresji (motywów i myśli nie związanych z tematem). Na wątek fabularny składają się losy tytułowego bohatera w latach konfederacji barskiej i tzw. koliszczyzny (1768-1772). Beniowski, postać niezwykle barwna, znana niemal na całym świecie, to hrabia węgierski, który otarł się o konfederację barską, został zesłany przez Rosjan na Sybir, skąd uciekł. Został królem Madagaskaru i zginął na wojnie z Francuzami. Słowacki dokonał wielu zmian w biografii Beniowskiego - uczynił go skromnym, polskim szlachcicem i odheroizował. Wątek fabularny nie jest w poemacie dygresyjnym najważniejszy. Stanowi tylko jego oś konstrukcyjną. Ważniejsze są owe dygresje, w nich bowiem zawiera się wartość ideowa dzieła. Wątek fabularny - Beniowski straciwszy swój majątek próbuje poprawić swoją sytuację finansową poprzez małżeństwo z Anielą, córką bogatego starosty z Ladawy. Ojciec Anieli nie jest przychylny temu związkowi, zamierza wydać córkę za bogatego sąsiada Dzieduszyckiego. Młodzi darzą się szczerym uczuciem i mają nadzieję przezwyciężyć upór i niechęć ojca. Po wizycie w Ladawie Beniowski wyjeżdża do Baru by połączyć się z konfederatami. W niezwykłych okolicznościach poznaje kozaka Sawę Calińskiego, Sewentyna oraz księdza Marka zaangażowanego w konfederację. Następnie otrzymuje misję polityczną do chana Tatarów krymskich, by pozyskać go do pomocy konfederatom. Liczne dygresje mają różnoraki charakter: osobisty, polityczny, społeczny, filozoficzny.

Dygresje:

1. O roli doświadczenia w życiu człowieka,

2. O celu pisania "Beniowskiego",

3. Walka z przeciwnikami odmawiającymi poecie miana wielkiego:

szyderstwo z tych co zarzucili poecie, że w 4 dni układa dramat,

atak na krytyków z "Młodej Polski" tendencyjnie oceniających wcześniejsze jego dzieła

polemika z A. Mickiewiczem w zakończeniu pieśni V,

krytyka rzekomo jego poglądów wiążących odzyskanie niepodległości z Watykanem,

docenienie roli ludu w walce o niepodległość,

przekonanie o zwycięstwie własnej poezji w przyszłości i wiara w równorzędne potraktowanie jego twórczości jak dorobku Mickiewicza.

Dramat rodzinny i krytyka poezji oderwanej od życia w "Nie-Boskiej komedii" Z. Krasińskiego.

Zygmunt Krasiński uważał, że prawdziwa miłość może łączyć ludzi wolnych. W 1843r. Zygmunt spełnił wolę ojca i poślubił E. Brancką. W prezencie otrzymał od ojca zamek w Opinogórze. Pisząc I i II część dramatu prognozował jakim byłby mężem, gdyby zawarł ślub z jakąś kobietą. Odpowiedź zawarł w kreacji Męża..... Przykładem pierwszego typu poety jest Mąż, który żył w świecie poetyckich wyobrażeń, pozbawiony był miłości, choć Anioł Stróż trzykrotnie przestrzegał go, że "kto ma serce - on jeszcze zbawion być może".

Obraz rewolucji społecznej i poglądy Z. Krasińskiego w III i IV części "Nie-Boskiej komedii".

Przyczyny podjęcia przez poetę problemu rewolucji:

1. powstanie listopadowe przedstawiane przez ojca jako rewolucja, której celem jest zniszczenie arystokracji,

2. zetknięcie się z ruchami rewolucyjnymi w Lyonie w 1831r.,

3. lektura pism myślicieli francuskich zapowiadających ruchy rewolucyjne (Micheleta, de Maistre'a, Saint Simona)

Nie określając miejsca i czasu przedstawionej rewolucji Krasiński nadał jej charakter uniwersalny, tzn. sugerował, że może ona wybuchnąć wszędzie. W przedstawionej w dramacie rewolucji walczą ze sobą: obóz arystokracji i ludu. Pierwszym przewodzi hrabia Henryk, drugim Pankracy. Lud: rzemieślnicy, chłopi, przechrzty. Krasiński miał świadomość tragicznej sytuacji ludu i dlatego ujawnił przyczyny wystąpień przeciwko panom. Przyczyny te to: głód, bieda, ciężka i wyczerpująca praca, brak wypoczynku i rozrywek, brak dostępu do nauki i kultury, złe traktowanie przez pracodawców. Celem ludu jest dokonanie zemsty na swych dotychczasowych panach, używania życia, zburzenia dotychczasowego systemu, nie ma zaś przygotowanego programu na przyszłość. Są w tym obozie nawet karierowicze, np. Leonard, gen. Bianchetii. Jedynie Pankracy jest ideowcem i ma ogólną wizję przyszłości jako lepszego niż obecny świata. Potwierdzeniem chęci dokonania przez lud zemsty na panach jest wypowiedź chóru rzeźników, którzy mówią: "Nam jedno: czy bydło, czy panów rżnąć". Również myśl o zemście pojawia się w słowach chóru chłopów ("panom tyranom śmierć) i Pierwszego Lokaja ("jużem ubił swojego pana"). Tak przedstawiony lud to motłoch, hołota, tłuszcza niezdolna tworzyć lepszego świata. Jest to ocena wyraźnie tendencyjna. Arystokracja - autor nie wyobraża sobie społeczeństwa bez dominującej roli arystokracji. Mimo to spojrzał na nią w swoim dramacie obiektywnie, krytykując ją za okrucieństwo wobec poddanych, fałszerstwa, nieuczciwości, oszustwa, niemoralny tryb życia: rozpusta, cudzołóstwo, sprzedajność dumy narodowej, kosmopolityzm i pogardę do ludzi niżej urodzonych, brak honoru, tchórzostwo. Jedynie przywódca obozu, hrabia Henryk, zachowuje: godność, honor, gotowość do poświęceń. Surowa krytyka arystokracji ma służyć skłonieniu jej do moralnego odrodzenia i dalszego przewodzenia narodowi. Obóz ludowy odnosi zwycięstwo w tej rewolucji, ale przyszłości tworzyć nie będzie, gdyż w ostatniej chwili Pankracy ginie mocą Chrystusa. W konflikt między ludźmi ingeruje Bóg, gdyż ludzie chcieli zniszczyć świat boski oparty na miłości i wierze. To tłumaczy częściowo tytuł dramatu "Nie-Boska komedia". Druga interpretacja to związek z "Boską komedią" Dantego. Wędrówka hrabiego Henryka po obozie ludowym przypomina wędrówkę Dantego po piekle, gdzie nie ma żadnej nadziei. W dramacie Krasińskiego, będącego sądem nad światem, który się kończy kreśląc wizję upadku dotychczasowego świata, także nie ma wizji przyszłości, nie ma idei, które zastąpią te przeżyte. Dramat kończy się znakiem zapytania. W postawie Krasińskiego dostrzegamy za równo przejawy myśli postępowych jak i wstecznych. Do postępowych należą:

podjęcie problemu rewolucji społecznej,

dostrzeżenie wad arystokracji,

ciężkie położenie chłopów pańszczyźnianych,

przedstawienie rewolucjonistów jako fanatycznego tłumu, który żąda zemsty, przelewu krwi i zburzenia starego porządku,

brak idei tworzenia nowego świata, nowej rzeczywistości.

"Śluby panieńskie" Aleksandra Fredry - obyczajowa komedia o narodzinach i zwycięstwie miłości.

"Śluby panieńskie " Aleksandra Fredry jest to próba innego spojrzenia na problem miłości, niż czyniono to w licznych w licznych romantycznych poematach. Dla Fredry miłość powinna kojarzyć się z czymś szlachetnym i prawym, z domowym ogniskiem. Miłość jest więc w jego utworach spokojniejsza, ale za to obustronna i budzi nadzieje na stworzenie mocnej i szczęśliwej rodziny w kraju pozbawionym wolności. U Fredry polityka nie ma wielkiego wpływu na losy zakochanych, ani nie ma większego wpływu na ich życie.

Fredro pisząc "Śluby panieńskie" kierował się teorią o magnetyzmie serc, to znaczy że człowiek może oddziaływać na innych przy pomocy fluidów, jakie emanują z każdego człowieka. Działają one jak magnes na inną osobę. Właśnie ten magnetyzm jest przedmiotem "Ślubów panieńskich". Całość komedii oparta jest na intrydze. Gustaw aby zdobyć serce Anieli udaje zakochanego w innej Anieli i udaje, że chce napisać list. O napisanie tego listu prosi "właściwą" Anielę, aby napisała za niego ten list. Zarazem Albin ma udawać, że kocha Anielę a nie Klarę, do której ma zalecać się Radost. Klara przerażona perspektywą wyjścia za mąż za starszego pana, dostrzega od razu zalety Albina, natomiast Aniela wzruszona żarliwą miłością Gustawa zakochuje się w nim. Efektem tej podwójnej intrygi są podwójne zaręczyny Anieli z Gustawem i Klary z Albinem.

Według Fredry jest uczuciem które nie powoduje wielkich tragedii, ani rozdarć wewnętrznych bohaterów. Według poety do miłości trzeba dojrzeć a nie jest to uczucie "od pierwszego wejrzenia do grobowej deski".

Fredro w "Ślubach panieńskich" odchodzi od romantycznego widzenia miłości i przedstawia swój pogląd na tę sprawę.

Życie i twórczość C.K.N. oraz jego patriotyzm w wierszach "Moja piosnka" I i II

C.K.N. urodził się w 1821r. niedaleko Radzymina w Laskowiec - Głuchach. Już jako młody chłopiec przejawiał zainteresowania literaturą i malarstwem, i już w tym kierunku podjęto jego kształcenie.

W czasie swojego pobytu we Włoszech zakochał się w słynnej wówczas "wielkiej damie" Marii Kalergis. Ta nieodwzajemniona miłość przez długi czas miała wpływ na twórczość naszego poety. Pod koniec czerwca 1846 został osadzony w więzieniu w Berlinie jako podejrzany o związki z antycarskimi spiskami. Po uwolnieniu wyjechał do Rzymu, gdzie poznał między innymi A. Mickiewicza i Krasińskiego.

W 1849 r. w czasie swojego pobytu w Paryżu zaprzyjaźnił się z Chopinem i Słowackim zapoznał się także z kilkoma pisarzami rosyjskimi.

Lata 1852-54 spędził w Stanach pracując jako grafik przy organizowanej w Nowym Jorku wystawie światowej.

Następnie wrócił do Paryża po drodze przebywając w Londynie. Tam utrzymywał się za honorarium z prac literackich.

Dotknięty głuchotą ostatnie lata spędził w polskim przytułku dla emigrantów w Ivry koło Paryża, gdzie w maju 1883 r zmarł. Za jego życia udało mu się wydać kilka broszur i wierszy poemat "Promethidion", cykl odczytów o Słowackim oraz jeden tom poezji.

C.K.N. pisał poematy, wiersze a nawet nowele. do jego najlepszych nowel można zaliczyć "Cywilizację" i "Tajemnica lorda Singelworth".

Problematykę człowieka jako nacechowanego tragizmem wytworu i twórcy kultury podejmował Norwid również w poematach takich jak "Promethidion ", "Quidam", "Garstka piasku" lub "Rzecz o wolności słowa"

Oprócz wyżej wymienionych utworów C.K.N. napisał około stu wierszy w latach 1857-1865 ułożonych w to pt. "Vademecum".

W swoich utworach poeta podkreślał głębokie zróżnicowanie klasowe i głęboką nędzę dołów społecznych. Nie akceptował widzianych przez siebie negatywnych zjawisk społecznych takich jak coraz większa rola pieniądza na zachodzie lub zastój cywilizacyjny obserwowany na wschodzie. Pisał też wiersze Fizyczno - kulturowe np. "W Weronie" gdzie czyste i wzniosłe uczucia usiłował wyzwolić z krępujących je konwencji.

C.K.N pisał też wiersze patriotyczne. Zaliczamy do nich "Moja piosnka" (I) która powstała w 1844 r. we Florencji .Wiersz ten dowodzi, że sytuacja poety była ciężka, że źle się czul za granicą kraju. Często wspomina "czarną nić " która symbolizuje zły los poety. Norwid próbuje zerwać tę nić lecz nie udaje mu to się. Na swoim przykładzie poeta pokazuje los Polaków na emigracji. Drugim utworem o tej tematyce jest "Moja piosnka " (II) powstała w 1854 r. w Nowym Jorku. Norwid wyraża ogromną tęsknotę do ojczyzny co wyraża w słowach "do kraju tego tęskno mi panie". Autor mówi o ludowych obyczajach jak kult chleba i opieka nad gniazdami bocianów.

Hołd złożony wielkim Polakom w wierszach C.K.N. "Bema pamięci żałobny rapsod" oraz "Fortepian Szopena"

"Bema Pamięci żałobny rapsod" - wiersz poświęcony pamięci Józefa Bema, bohaterskiego wodza powstania węgierskiego w roku 1849. Treścią wiersza jest opis pogrzebu tytułowego bohatera , który stylizowany jest na wzór pogrzebu średniowiecznego rycerza lub starosłowiańskiego wodza . Dużo epitetów tworzących odpowiedni, bardzo plastyczny nastrój. Nie jest to jednak pogrzeb rzeczywisty, ale poetycko stylizowana wizja. Utwór zawiera elementy charakterystyczne dla epoki średniowiecza - miecz zdobiony wawrzynem, gromnice i proporce. Inne elementy takie jak zbroja, bojowy rumak, płaczki są mają charakter germański. Utwór stanowi poetycki hołd złożony zmarłemu, który był ucieleśnieniem idei walki o wyzwolenie narodów spod tyrani. W końcowej wizji poety korowód pogrzebowy zamienia się w triumfalny pochód postępowych sił ludzkości.

"Fortepian Szopena "

Wiersz ten opisuje wielkiego polskiego pianistę Fryderyka Szopena . Do napisania tego wiersza skłoniło poetę : wyrzucenie fortepianu Szopena z zamku , znajomość Szopena z Norwidem i ich bliska przyjaźń , uznanie dla muzyki skomponowanej przez Szopena . Na początku wiersza poeta ukazuje nam obraz chorego artysty . Skupia uwagę na "alabastrowej" ręce która trącają o klawisze wydobywając z nich urzekające dźwięki . Oburzeniem napawają autora warszawskie wydarzenia z powstania styczniowego , gdy żołnierze carscy wyrzucają fortepian naszego wielkiego artysty na bruk . Norwid z wielkim mistrzostwem oddał grozę wydarzenia poprzez opis fortepianu , podobnego do trumny , wydającego złowieszcze dźwięki w momencie upadku instrumentu na bruk .

Głównym motywem wiersza jest ukazanie wielkości muzyki polskiego kompozytora .Najbardziej cenne cechy muzyki Szopena to ludowość , prostota i doskonałość , wartości moralne polegające na zdolności uszlachetniania słuchaczy i narodowy charakter . Norwid stawia Szopena obok najwybitniejszych artystów , którzy najbardziej zbliżyli się do doskonałości . Są nimi Dawid (psalmista) Fidiasz (grecki rzeźbiarz) Ajschylos (dramaturg) .

Oryginalność poezji C.K.N. .Analiza wierszy "W Weronie" , "Coś ty Atenom zrobił Sokratesie".

- "Coś ty Atenom zrobił Sokratesie" - W wierszu tym poeta wspomina wielkich ludzi, którzy za życia byli niedoceniani . Natomiast po śmierci ich zwłoki przenoszone są do innych grobów. Utwór ten powstał w związku ze sprowadzeniem do Paryża zwłok Adama Mickiewicza . Porusza on odwieczny problem wybitnej jednostki i społeczeństwa , obok którego przyszło tej jednostce żyć . Poeta przytacza szereg znanych jednostek , które nie dość , że za życia były prześladowane przez współczesnych , to jeszcze po śmierci nie zaznały spokoju . Przywołuje więc Sokratesa , Dantego , Kolumba , Camoensa , Kościuszkę , Napoleona i Adam Mickiewicz .

Każdy z nich albo zginął w nędzy , albo miał po śmierci kilka grobów co według Norwida jest tak jakby się nie miało żadnego grobu . Ten korowód zmarłych jest dowodem na smutną prawidłowość historyczną , że ludzie są dopiero naprawdę docenieni po śmierci .

"W Weronie" - w wierszu tym , Norwid zaczerpnął motyw tragicznej miłości Romea i Julii , którym nie było dane połączyć się z powodu waśni pomiędzy ich rodzicami . Jednak poeta nie skupia się wyłącznie na problemie miłości Romea i Julii , lecz dla niego ważniejsze jest cisza i spokój , które to następują po nieszczęściach i gromach . Cyprian Kamil Norwid podkreśla fakt przemijania tego co jest zewnętrznym przejawem działalności ludzi , znajdujących swoje odbicie w żywej reakcji współczuwających z człowiekiem przyrody .

"...Cyprysy mówią , że to dla Julietty

Że dla Romea , ta łza znad planety

Spada i groby przecieka ..."

Tymi słowami poeta nawiązuje do kulturowej tradycji , w której spadające meteoryty były uważane za anioły , a natura jest traktowana jako żywy twór , który nieustannie kontaktuje się z człowiekiem i przemawia do niego .

"Do obywatela Johna Browna" - przykład operowania obrazami poetyckimi i wyraz poparcia C.K.N. dla walki o wolność wszystkich narodów .

- "Do obywatela Johna Browna" - tytułowy bohater był amerykańskim demokratą, walczącym o zniesienie niewolnictwa murzynów. W 1859r. Brown uderzył na arsenał chcąc wywołać powstanie mające na celu zniesienie niewolnictwa . Za to został postawiony przed sądem , oskarżony o zdradę stanu i skazany na śmierć. Poeta odczuwa ból, że to właśnie w Ameryce dokonuje się okrutny akt tłumienia wolności , i próbuje protestować przeciwko szerzącemu się w Ameryce zanikowi wolności i demokracji . Poeta demaskuje prawdziwe oblicze Ameryki której wolność jest tylko pozorna . Śmierć bohatera jest dla niego zapowiedzią upadku swobód demokratycznych w Ameryce - kolebce demokracji . Poeta przesyła bojownikowi wyrazy ludzkiego solidaryzmu i wyraża przekonanie , że śmierć człowieka nie jest w stanie powstrzymać ludzkiego dążenia do wolności i sprawiedliwości . Zawarta w o obrazie egzekucji metafora bardzo silnie oddziałuje na wyobraźnię i intelekt odbiorcy. Grozę potęguje autentyczność przedstawianych wydarzeń .

Cyprian Kamil Norwid obawia się , że wysiłki takich ludzi jak Kościuszko , Waszyngton i innych bojowników o wolność Ameryki lub innych krajów pójdą na marne .

Wiersz kończy się myślą , że w walce o wolność Ameryki i innych narodów duże znaczenie może odegrać poezja , wyraża to w słowach :

"...Bo pieśń nim dojrzy,

człowiek nieraz skona ,

A niźli skona pieśń

naród najpierw wstanie"

Twórczość powieściowa J. I. Kraszewskiego. Problem krzywdy społecznej w "Ułanie".

Najbardziej zasłużonym dla rozwoju naszej kultury i narodowej świadomości powieściopisarzem okresu romantyzmu jest Józef Ignacy Kraszewski. W okresie narodowej niewoli i ucisku jego wszechstronna twórczość oraz wszelka działalność społeczna była dla czytelników obfitym źródłem wiadomości o Polsce i świecie. Można powiedzieć, że przez około dwadzieścia lat po upadku powstania styczniowego był faktycznym ideowym przywódcą narodu polskiego, bez którego nie odbywały się ważniejsze akcje kulturalne, a nawet polityczne. Twórczość Kraszewskiego można podzielić na trzy grupy tematyczne :

ludowe

historyczne

społeczno-obyczajowe

Najbardziej znane z powieści ludowych są : "Ulana", "Chata za wsią", "Historia kołka w płocie". Kraszewski był pierwszym naszym pisarzem, który na tak szeroką skalę wprowadził do powieści ludowego bohatera i problematykę chłopską, podjętą potem przez pisarzy pozytywizmu. Powieściopisarz ten opisał całą historię Polski w swoich powieściach historycznych. Największe uznanie wśród tych powieści zdobyły "Hrabina Cosel" oraz "Starosta warszawski". Ogromną popularnością, ze względu na duże wartości artystyczne cieszą się opowiadania o czasach Popiela "Król Popiel" i Piasta "Stara baśń". Do najwybitniejszych powieści okresu romantyzmu poruszających sprawy społeczno-obyczajowe zaliczamy "Latarnie czarnoksiężnika" dającą szeroki realistyczny obraz ówczesnego życia szlacheckiego, oraz takie powieści jak : "Dziecię Starego Miasta" i "Para czerwona" poruszające tematykę powstania styczniowego. Najbardziej znaną powieścią ludową Józefa Ignacego Kraszewskiego jest "Ulana" oparta na prawdziwej historii. Bohaterami tego utworu są wieśniaczka Ulana, oraz szlachcic Tadeusz Mrozoczyński.

Tadeusz jest młodym szlachcicem o charakterze romantyka. Podczas pobytu w mieście doznał zawodu miłosnego i postanowił wrócić na wieś do Jeziora, aby tam odpocząć przy czytaniu książek i polowaniu na ptactwo. Ogólnie można powiedzieć, że Tadeusz sprawiał wrażenie człowieka potrzebującego pomocy. Pewnego razu poznał Ulanę, która zauroczyła go. Miał co prawda świadomość, że jest ona zwykłą niewykształconą chłopką, ale nie zwracał on na to większej uwagi. Postanowił lepiej ją poznać, co w efekcie doprowadziło do rozbicia jej małżeństwa i rodziny. Ulana była piękną, młodą kobietą, na swój sposób szczęśliwa w swoim małżeństwie. Tadeusz zaproponował jej inny rodzaj miłości - miłości pańskiej w której przeważają uciechy duchowe w przeciwieństwie do pociągu fizycznego. Tadeusz miał świadomość, że nie może bezkarnie spotykać się z Ulaną, podczas pobytu jej męża Oksenia w domu. Knuje pewien plan, aby pozyskać miłość kobiety. W tym celu wykorzystuje swoją pozycję i wysyła męża Ulany do odległego miasta. Po wyjeździe męża chłopka zamieszkała z Tadeuszem w jego dworku. Po powrocie Okseń pała nienawiścią do szlachcica, ale panujące wówczas stosunki nie pozwalały mu na rozprawę w sądzie. Chłop nie mogąc znaleźć innego wyjścia z sytuacji podpala dworek Tadeusza, za co trafił do więzienia, gdzie popełnił samobójstwo. W tym czasie Tadeusz rozchorował się. Niewzruszona śmiercią męża i osieroconymi dziećmi Ulana przebywa cały czas przy chorym. Szlachcic po wyzdrowieniu wyjechał wraz z przyjacielem do Warszawy, skąd wraca z żoną. Zrozpaczona Ulana popełnia samobójstwo. Ostatecznie Kraszewski potępia postawę szlachcica - pana sytuacji, zdolnego wykorzystać swoje stanowisko i pozycję społeczną dla swoich własnych niecnych celów. Potępia też szlachtę za wykorzystywanie mieszkańców ówczesnej polskiej wsi, która musiała wykonywać rozkazy wydane im przez szlachtę. W pewien sposób krytykuje też system sądowniczy w którym chłop nie mógł dochodzić swoich praw przeciwko szlachcie.

Starożytność

Filozofia i sztuka starożytnej Grecji i Rzymu.

Wyraz filozofia pochodzi od dwóch słów phileo (lubię) i sophia (mądrość). W starożytności termin ten oznaczał całokształt wiedzy racjonalnej. Filozofia grecka zaczęła rozwijać się w VI w.p.n.e., natomiast jej największy rozkwit przypada na V i IV w.p.n.e.

Heraklit z Efezu (VI/V w.p.n.e.) - filozof grecki, przedstawiciel jońskiej filozofii( Jońska filozofia [przyrody] - tradycyjna nazwa całokształtu poglądów głoszonych przez filozofów z pierwszej filozoficznej szkoły starożytnej Grecji,działającej w VI-IV w. p.n.e. w Jonii. Jej przedstawiciele wyjaśniali początek świata i jego naturę za pomocą czynników naturalnych, takich jak: woda, ogień, powietrze) dowodził, że świat ustawicznie się zmienia, co wyraził słowami "panta rei" (wszystko płynie).

Jednym z największych myślicieli greckich był Sokrates (469-399 p.n.e.). Nie zapisywał swoich myśli, gdyż uważał że najlepiej jest je przekazywać słownie, swoją wiedzę przekazywał innym podczas rozmów w różnych okolicznościach, dlatego nie pozostawił po sobie żadnych pism. Uważa się go za twórcę etyki (Etyka - Nauka o moralności, zajmuje się się ustalaniem tego, co jest moralnie dobre, a co złe)gdyż najbardziej interesowała go moralność człowieka. Za największą wartość uważał cnotę, która oznaczała sprawiedliwość, odwagę, prawdomówność, panowanie nad swoimi uczuciami, mądrość i szlachetność. Twierdził, że cnota zapewnia człowiekowi szczęście. Przeciwstawiał jej dobra materialne, zaszczyty, siłę, urodę jako dobra nietrwałe. W 399 p.n.e. wytoczono mu proces, oskarżając go o to, że nie uznawał państw, kultur religijnych i "psuł młodzież"; skazany na śmierć poprzez otrucie cykutą. Uczniem Sokratesa był Platon (427-347 p.n.e.). Reprezentował on kierunek filozoficzny zwany idealizmem (Idealizm - Kierunek filozofii, przeciwstawny materializmowi, jego podstawowym założeniem jest teza o pierwotności ducha i wtórności materii.)

Platon uważał, że istnieją gdzieś idee - wzory, a nasz świat jest ich niedoskonałym odbiciem. Założyciel szkoły zwanej Akademią Platońską. Stworzył utopijną teorię idealnego ustroju państwa totalitarnego (ściśle wyznaczającego funkcje społeczeństwu). Pozostawił po sobie dwa dzieła: "Obrona Sokratesa" i "Uczta". W pierwszym z nich bronił oskarżonego o rzekomą bezbożność i deprawowanie młodzieży swego mistrza, a swoje wywody włożył w jego usta. W "Uczcie" zawarł rozważania o miłości, jako dążeniu duszy do osiągnięcia wiecznego posiadania dobra.

Epikur (341-270 p.n.e.) podobnie jak Sokrates za najważniejsze dobro uważał szczęście człowieka, a upatrywał je w życiu moralnym. Działalność filozoficzna i naukowa Arystotelesa (384-322 p.n.e.) obejmowała niemal wszystkie dziedziny współczesnej mu wiedzy; 367-347 p.n.e. przebywał w Akademii Platońskiej, potem w 335 p.n.e. założył własną szkołę filozoficzną w Atenach.

W IV-III w. p.n.e. żyło wielu mędrców nazywanych stoikami. Głosili oni życie zgodne z zasadami rozumu. Zalecali powściąganie swoich emocji i umiejętne panowanie nad sobą (stoicki spokój). W filozofii przyrody głosili materializm. Stoicy greccy znaleźli naśladowców w Rzymie. Należał do nich Lucjusz Anneusz Seneka, autor rozprawy "O życiu szczęśliwym". Uważał on życie szczęśliwe jako zgodne z naturą człowieka, to jest dążące do czynienia dobra i odrzucenia wszelkiego zła.

Marek Aureliusz (121-180), cesarz rzymski, zwany "filozofem na tronie" , pochodził ze starego rodu plebejskiego. Był człowiekiem spokojnym i skromnym. Nienawidził wojen, które jeszcze bardziej pognębiały lud rzymski nękany częstymi powodziami, pożarami, a także głodem. Rządy sprawował z niechęcią, natomiast uwielbiał czytać i pisać dzieła filozoficzne. "Rozmyślania" , powstałe jako pamiętnik spisany na jednej z wypraw wojennych.

Sztuka starożytnej Grecji i Rzymu reprezentowana była głównie przez rzeźbiarzy. Do najwybitniejszych należą: Fidiasz (brązowe posągi Ateny), Myron ("Dyskobol"), Skopas i Praksyteles.

Rozwój religii greckiej oraz świat bogów greckich wg. "Mitologii" J. Parandowskiego.

Mitologia jest zbiorem baśni o bogach i bohaterach. Fetyszyzm jest najstarszą formą religii greckiej polegającą na oddawaniu czci przedmiotom martwym. Inną formą religii był antropomorfizm czyli wyobrażenie bogów na wzór ludzi.

Świat bogów greckich.

Bogowie olimpijscy:

- Afrodyta - bogini miłości i piękności; córka Zeusa i Dione; zrodzona z fal morskich; żona Hefajstosa

- Apollo - bóg wyroczni i wróżb, patron wieszczów, poetów, opiekun muz; syn Zeusa i Latony

- Ares - bóg wojny; syn Zeusa i Hery; kłótliwy i brutalny, niemiły bogom i ludziom; symbol - miecz

- Artemida - bogini łowów i lasów, płodności i śmierci

- Atena - bogini mądrości, sztuki, nauki; córka Zeusa, wyskoczyła z jego głowy w pełnej zbroi

- Erato - muza pieśni miłosnej

- Euterpe - muza liryki

- Hefajstos - bóg ognia i kunsztu kowalskiego; syn Zeusa i Hery; mąż Afrodyty

- Hera - żona Zeusa; bogini małżeństwa i wierności małżeńskiej

- Hermes - posłaniec bogów, bóg złodziei i kupców; bóstwo płodności; syn Zeusa i Mai

- Kalliope - muza pieśni bohaterskiej

- Klio - muza historii

- Melpomene - muza tragedii

- Muzy - opiekunki poezji, tańca, sztuki i nauki:

- Polihymnia - muza hymnów i pieśni pobożnych

- Taleja - muza komedii

- Terpsychora - muza tańca

- Urania - muza gwiaździarstwa

- Zeus - najwyższy bóg, pan nieba, błyskawic i piorunów; symbol - piorun

Bogowie światła i powietrza:

- Helios - bóg Słońca; źródło światła i życia

- Iris - bogini tęczy; posłanka bogów do ludzi

- Selene - bogini Księżyca

Bogowie wiatrów:

- Boreasz - wiatr północny

- Euros - wiatr wschodni

- Notos - wiatr południowy

- Zefir - wiatr zachodni

Bogowie ziemscy:

- Asklepios (Eskulap) - bóg sztuki lekarskiej

- Demeter - bogini życia, urodzaju, patronka rolników

- Dionizos - bóg ekstazy i wina

- Persefona - bogini śmierci

- Westa - bogini-opiekunka ogniska domowego

Bogowie morza:

- nereidy

- Posejdon

- Proteusz

- Tetyda - matka Achillesa

Bogowie świata podziemnego:

- Erynie - mścicielki wszeliej nieprawości, a zwłaszcza przelanej krwi

- Hades - bóg świata zmarłych, surowy i bezlitosny bóg świata

Bóstwa doli i spraw ludzkich:

- Eirene - bogini pokoju

- Fortuna - bogini szczęścia

- Hymen - opiekun młodych małżeństw, bóstwo weselne

- Hypnos - opiekun snu

- Mojry

- bóstwa losu, ludzkiego życia; Lachesis, Kloto, Atropos

- Nike - skrzydlata bogini zwycięstwa

- Tanatos - bóg śmierci

- Temida - bogini sprawiedliwości

Bogowie i ludzie - wzajemne relacje między nimi.

W "Mitologii" Jana Parandowskiego (Jan Parandowski (ur. 1895) - prozaik, eseista, tłumacz. Miłośnik i znawca starożytnej kultury grecko - rzymskiej. Utwory: "Mitologia", "Dysk olimpijski", zbiory "Trzy znaki Zodiaku","Godzina śródziemnomorska", przekłady m.in. "Odyseja" Homera.)

Początkowo mieszkańcy starożytnej Grecji wyznawali fetyszyzm. Była to najstarsza forma religii, polegająca na oddawaniu czci przedmiotom martwym: głazom, ogromnym drzewom, nie ociosanym palom i meteorytom, które spadając z nieba były czymś niezwykłym i niepojętym. Następny etap rozwoju religii greckiej stanowił antropomorfizm, a więc bogowie przybierali postacie ludzkie. Byli jednak niezwykle piękni i przerastali urodą najpiękniejszych ludzi. Zdarzały się oczywiście wyjątki. Przykładem tego był Hefajstos, kaleki bóg ognia i kunsztu kowalskiego.

Kto uważa, że bogowie greccy, podobnie jak Bóg chrześcijański, są dobrzy, łaskawi i mądrzy, ten jest w błędzie, ponieważ społeczność niebiańska dzieliła się na klasy wyższe i niższe, a w każdej z nich toczyła się walka o władzę. Stosowane były rozmaite podstępy, zawiązywały się spiski i tak bez końca.

Jeżeli chodzi o stosunki między bogami i ludźmi, to były one rozmaite. Prawie każda wioska i miasto miało swoje główne bóstwo, któremu składało szczególną cześć pomijając ważniejsze i mocniejsze. Okoliczność taka sprzyjała sporom między bogami, które w istocie uderzały w ludzi. Na wioski sprowadzano choroby, kataklizmy i głód. Niekiedy sami bogowie przybierali postać zwierząt i porywali lub zabijali ludzi. Byli oczywiście i tacy, którzy pomagali zabłąkanym podróżnym w odnalezieniu drogi. Należał do nich Hermes - opiekun złodziei i kupców.

Najmniej czczonymi bogami byli władcy piekieł i podziemia, od których zależał los człowieka po śmierci. Byli nimi Hades i Tanatos. Najwięcej ludzkość zawdzięczała Atenie, ponieważ uczyła ona ludzi różnych rzemiosł i kształciła w naukach. Inną cenioną boginią była Demeter - bogini życia, urodzaju, która była patronką rolników, Eskulap pomagający przezwyciężać choroby, Westa - opieunka ogniska domowego oraz Afrodyta, która uszczęśliwiała ludzi dając im miłość.

Niektóre z bóstw towarzyszyły człowiekowi w czasie zabaw i uczt. Był wśród nich Dionizos - bóg życia i winnej latorośli, uwielbiający nad wszystko rozrywki i wino. Poza nim należały do nich muzy: Euterpe zajmująca się liryką, Taleja - komedią, Melpomene - tragedią, Terpsychora - tańcem i Erato - muza pieśni miłosnej. Czasami ludzie byli zapraszani na uczty olimpijskie, gdzie rozkoszowali się ambrozją dającą wieczną młodość oraz innymi niebiańskimi potrawami. Zdarzało się, że do ich uszu trafiały sprawy poufne, które nie powinny wyjść poza bramy Olimpu, a więc bywalcy tych uczt obiecywali nic nie powtarzać po powrocie do domu. W przeciwnym razie czekała ich okrutna kara. Jednak nie każdy miał tak silną wolę, aby powstrzymać się od plotkowania. Przykładem na to może być król Syzyf, który przez całą wieczność musi wtaczać na stromą górę olbrzymi głaz wyślizgujący mu się z rąk tuż przed wierzchołkiem. Niezwykłym faktem było to, iż bogowie olimpijscy udawali się na ziemię, aby tam zaznać rozkoszy ze śmiertelnymi kobietami. Ze związków takich rodzili się zwykle rośli, potężni i przerastający siłą zwykłych ludzi osobnicy. Umierali jednak młodo uśmierceni przez zazdrosne żony bogów. Jednym z nich był Herakles, syn Zeusa i królowej Alkmeny, ale udało mu się z pomocą innych bogów uniknąć śmierci z ręki Hery, żony władcy Olimpu. Jednak całe jego życie składało się z trosk, ciężkiej pracy i walki, aby w końcu po śmierci mógł stać się bywalcem świętej góry.

Tak oto przedstawiały się stosunki między starożytnymi Grekami i ich bogami, którzy w rzeczywistości nie byli wzorami dobroci i szlachetności.

Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter.

Mit o Dedalu i Ikarze.

Dedal - ateński budowniczy, rzeźbiarz i mechanik; obciążony zbrodnią uszedł na Kretę. Dedal był wielkim wynalazcą, w związku z tym król Krety - Minos, nie chciał go wypuścić poza granice swego kraju. Dedal postanowił odlecieć wraz ze swoim synem Ikarem, przy użyciu skrzydeł własnej konstrukcji. Przd lotem Dedal ostrzegł Ikara, aby utrzymywał odpowiednią wysokość (zbyt nisko - pióra nasiąkną wilgocią, zbyt wysoko - słońce rozpuści wosk, którym były przyklejone pióra). Jednak Ikar zachwycony pięknem i swobodą lotu, zapomniał o przestrogach ojca. Wzbił się wysoko, a słońce rozpuściło wosk.

Mit ten jest odzwierciedleniem życia codziennego ludzi zafascynowanych różnymi zjawiskami, które mylnie oceniamy jako coś wspaniałego, a one prowadzą nas do zguby.

Mit o Edypie.

Edyp był synem Lajosa i Jokasty. Jako niemowlę zostawiono go w górach, ale litościwi pasterze zanieśli dziecko do władców Koryntu, którzy zostali jego przybranymi rodzicami. Gdy wyrocznia przpowiedziała mu, że zabije swojego ojca, a za żonę pojmie swoją matkę, opuścił Korynt chcąc zmienić swoje przeznaczenie. Nie zdając sobie z tego sprawy podążał do swego rodzinnego miasta - Teb. Podczas podróży spotkał człowieka podróżującego ze skromnym orszakiem. Pokłócił się z nim, i chcąc go uderzyć kijem, zabił go. Nie wiedział że to był jego rodzony ojciec - Lajos. Gdy dotarł do Teb, spotkał Sfinksa (Sfinks - w sztuce starożytnego Egiptu, wyobrażenie leżącego lwa z ludzką głową.).

Rozwiązał zagadkę zadawaną przez niego przechodniom ("Co to jest: Rano chodzi na czterech, w południe na dwóch, wieczorem na trzech? Człowiek), tym samym uwolnił od niego miasto. W nagrodę poślubił królową miasta - swoją rodzoną matkę, o czym również nie wiedział. Gdy dowiedział się o tym, wykłuł sobie oczy i skazał siebie na wygnanie. Jokasta popełniła samobójstwo.

Mit ten można uznać za prawdę o dorastaniu. Zygmunt Freud, stworzył określenie kompleks Edypa, w odniesieniu do dorastających ludzi. Ogólnie rzecz biorąc chodzi o to, że każdy ma w sobie coś z Edypa. Dorastając "zabijamy ojca", czyli zrywamy z dotychczasowym systemem wartości, przełamujemy dotychczasowe autorytety. Następnie będąc na "spalonej ziemi" budujemy nowy, własny system wartości, stajemy się innymi ludźmi. Tą przemianę symbolizuje wykłucie sobie oczy przez Edypa.

Mit o Niobe.

Była ona matką czternaściorga dzieci i nie rozumiała, dlaczego ludzie oddają cześć Latonie, która ma tylko dwoje dzieci. Bogini nie zniosła takiej zniewagi i jej dzieci: Apollin i Artemida zabiły całe potomstwo królowej kilkoma strzałami z łuku. Nieszczęśliwa Niobe powróciła do rodzinnego miasta Sipylos, gdzie przez cały czas przesiadywała na wzgórzu, dopóki bogowie nie zamienili jej w kamień. Jednak i wtedy smutek duszy przebywającej w głazie powodował, iż spod niego wypływało źródło łez. Mit ten przedstawia istotę macierzyństwa i wielkie nieszczęście rodziców, którzy utracili swoje dzieci.

Mit o Promteuszu.

Jest to chyba najbardziej znany z mitów. Opowiada on o tym, jak ulubieniec Ateny zemścił się na samym Zeusie za zesłanie na ziemię nędzy, chorób i smutku, których źródłem była beczka - posag pięknej Pandory, żony niemądrego Epimeteusza.

Otóż Prometeusz zabił wołu i poćwiartowanego złożył do dwóch worków. W jednym znajdowało się najprzedniejsze mięso nakryte skórą, w drugim kości, na których widniały płaty słoniny. Poproszony o dokonanie wyboru Zeus, wskazał łakomie na drugi worek i od tej pory ta część zwierzęcia poświęcana była bogom.

Ośmieszony władca Olimpu straszliwie ukarał śmiałka. Prometeusza przykuto do skały Kaukazu i codziennie przylatywał do niego wygłodniały sęp, aby wyszarpywać mu ciągle odrastającą wątrobę.

O Demeter i Persefonie.

Demeter, bogini życia i urodzaju, miała córkę Persefonę, którą podstępem sprowadził do piekła tamtejszy władca, Hades. Nieszczęsna matka błąkała się po Ziemi w poszukiwaniu ukochanego dziecka, lecz nie mogła go nigdzie znaleźć. Jej smutek był tak wielki, że deszcze przestały padać, strumienie powysychały, nie rodziły się nowe plony i głód zaczął zaglądać do ludzkich siedzib.

Zmartwiony Zeus postanowił przebłagać Demetrę, ale nic nie skutkowały namowy wysyłanych do niej muz i charyt. Władca Olimpu ustąpił wreszcie i nakazał Hadesowi, aby oddał Persefonę. Król piekieł wypełnił to życzenie, ale wręczył żonie jabłko granatu, które częściowo zjedzone, na zawsze związało ją z państwem cieni.

Wielka radość Demeter spowodowana powrotem córki wywołała na świecie eksplozję zieleni i śpiewu ptaków. Jednak Persefona musiała powracać do męża na trzy miesiące w roku, wtedy to przyroda zamierała, by ponownie się obudzić z zimowego odrętwienia. W taki właśnie sposób starożytni Grecy tłumaczyli sobie cykliczność zmian pór roku.

Mit o Heraklesie.

- Próba uczynienia chłopca nieśmiertelnym.

- Walka z wężami.

- Śmierć nauczyciela i wygnanie Heraklesa z domu.

- Wojna w Tebach i nagroda za pomoc.

- Morderstwo popełnione na dzieciach i żonie.

- Służba u króla Eurysteusa.

  1. Pojedynek strzelecki.

  2. Niemoc Heraklesa i walka z Apollinem.

  3. Służba u królowej Omfali.

  4. Miłość Dejaniry powodem cierpień bohatera.

  5. Herakles staje się bogiem.

Mit o Orfeuszu.

  1. Niezwykła lutnia.

  2. Śmierć Eurydyki.

  3. Wyprawa do Hadesu.

  4. Ostateczna utrata Eurydyki.

  5. Śmierć wyśmienitego muzyka.

Historia wojny trojańskiej wg "Mitologii" J. Parandowskiego.

Wesele Tetydy i Peleusa.

Igrzyska w Troi.

Porwanie Heleny.

Postanowienie wojny.

Przepowiednia Kalchasa.

Zmagania wojenne.

Pojedynki bohaterów:

Podstęp Odyseusza - koń trojański.

Zwycięstwo Greków.

Powrót bohaterów.

Wierzenia starożytnych Rzymian.

Charakter religii rzymskiej i porównanie jej z wierzeniami Greków.

W pierwszym okresie bogowie rzymscy byli bezimienni, bezpostaciowi, a także izolowali się od ludzi. Rzymianie przejmowali wierzenia innych narodów lecz ograniczali ilość opowieści o swych bogach. Jest to dowodem małej wyobraźni Rzymian.

Kult umarłych.

Bóstwa domowe.

Naczelni bogowie.

Bóstwa ziemi, pól i lasów.

Bóstwa wód.

Legendy starożytnych Rzymian.

Wędrówki Eneasza.

- ocalenie z rzezi trojańskiej,

- podróż śladami Odyseusza,

- pobyt u Dydony,

- spotkanie z duchem ojca,

- spełnienie przepowiedni,

- małżeństwo Eneasza, (Latynus, Lawinia)

- ponowne walki z Rutulami, (Turnus)

- rządy Julusa.

Powstanie Rzymu.

- spory braci, (Numitor i Amulius)

- narodziny bliźniąt,

- wilczyca i dzięcioł opiekunami bliźniąt,

- Romulus i Remus pasterzami,

- w rodzinie królewskiej,

- śmierć Remusa z ręki brata,

- Rzym zbiorowiskiem przestępców,

- zgoda z Sabinami,

- tajemnicze zniknięcie Romulusa,

- mąż i żona boską parą.

Motywy antyczne w literaturze nowożytnej.

We współczesnej literaturze i sztuce spotykamy motywy antyczne, w tym mitologiczne w postaci elementów mitów, postaci mitycznych, autorów antycznych, gatunków literackich antyku, dzieł sztuki oraz myśli antycznej.

Zbigniew Herbert - "Nike, która się waha".

Poeta wykorzystuje dwa pojęcia mitologiczne: Nike oraz obol. Treść wiersza dotyczy wojny, więc Nike, bogini zwycięstwa, służy poecie do rozważań nad jej charakterem. Obol w tym tekście to cena, jaką płacą żołnierze za obronę ojczyzny, w przenośni - śmierć.

Zdaniem poety wojna jest zjawiskiem absurdalnym, gdyż godzi przede wszystkim w ludzi młodych, którzy nie zaznali jeszcze smaku życia i jednakowo uśmierca bohaterów jak i tchórzy. Ojczyzny trzeba jednak bronić, choć często płaci się za to ofiarą życia.

Ernest Bryll "Wciąż o Ikarach głoszą".

Dedal i Ikar to synonimy dwóch odmiennych postaw w życiu - romantycznej i racjonalistycznej. Pierwsza jest piękna, frapująca, ale druga praktyczna, przynosząca korzyści. Poeta opowiada się za postacią Dedala.

Kreacje Achillesa, Hektora i Priama w "Iliadzie" Homera.

Wstęp.

Ilion - (gr.) Troja, Iliada - opowieść o Troi.

Rozpacz Achillesa po stracie Patroklosa.

Wojna trwała 9 lat. Dopiero w 10 roku zastosowano podstęp Odyseusza (Konia Trojańskiego). Laokon przewidujący nadchodzące nieszczęście został zabity wraz z synami przez olbrzymie węże.

Achilles obrażony przez Agamemnona nie uczestniczył w walkach. Patroklos w zbroi bohatera przedzierał się przez szeregi wrogów, aż wreszcie poległ z ręki Hektora.

Achilles, najdzielniejszy wojownik grecki, postrach Trojan, po stracie przyjaciela zachowuje się jak człowiek słaby, przypominający raczej nie umiejące sobie poradzić w życiu dziecko, lub kobietę z natury rzeczy uważaną za mniej odporną od mężczyzny. Tarzał się po ziemi, sypał sobie na głowę popiół, płakał i wyrywał włosy z głowy. Był bliski odebrania sobie życia, które straciło dla niego sens. Po rozmowie z matką zapałał chęcią zemsty na Hektorze. W nieszczęściu jednakowo cierpią ludzie silni i słabi, wielcy i mali, bogaci i biedni, mądrzy i głupi. Cierpienie jest bowiem naturalnym odczuciem ludzkim.

Pojedynek Achillesa z Hektorem.

Wielki żal po utracie najlepszego przyjaciela zamienił się w żądzę straszliwej zemsty. Achilles zapewniony przez Atenę o jej pomocy z jeszcze większyn uporem i bezwzględnością ścigał Hektora, ale nie mogło to trwać wiecznie. Doszło do właściwej części pojedynku, a propozycje Trojańczyka tylko wzmagały fale gniewu Achillesa. Ugodzony w szyję Hektor jeszcze raz prosił o oddanie jego ciała rodzinie, lecz nic nie mogło teraz wzruszyć twardego jak kamień achillesowego serca. Zwycięzca z niezwykłą bezwzględnością i samozadowoleniem przywiązał zwłoki do rydwanu i zaciągnął je aż do obozu Greków.

Opis ten dowodzi, że bywają w życiu każdego człowieka momenty, w których żadna siła ani namowy, czy próby nie mogą zmienić jego postanowienia. Najczęściej jednak jest tak w chwilach rozpaczy i wściekłego zapamiętania.

Przeżycia i reakcje Priama i Achillesa podczas ich spotkania.

Podczas spotkania Achillesa z Priamem, władca Troi wcale nie przypominał swiom zachowaniem dumnego monarchy lecz załamanego i zrozpaczonego po śmierci syna ojca. Przekradł się do samego środka obozu Greków nie zwracając uwagi na czyhające nań niebezpieczeństwa, a gdy zjawił się przed obliczem zabójcy własnych synów, padł przed nim na kolana i zalewając się łzami całował Achillesa po rękach i nogach, żebrząc o łaskę i wydanie zwłok Hektora w zamian za przywiezione na wozie kosztowności.

Grek początkowo nie okazywał zainteresowania słowami Priama i odpychał go od siebie, ale kiedy starzec wspomniał o także niemłodym ojcu bohatera, który przez długie lata oczekuje w niecierpliwości powrotu syna, serce Achillesa drgnęło. Nie był już bezwzględnym mścicielem uganiającym się za zabójcą przyjaciela, tylko człowiekiem tęskniącym za domem rodzinnym, który wie,że niedługo zginie. Wszystko to spowodowało, że Achilles zgodził się łaskawie na wydanie Priamowi zwłok syna. Zadbał nawet o to, aby je umyto i namaszczono olejkami, by ich widok nie sprawił bólu starcowi.

Różne oblicza Achillesa na kartach "Iliady" Homera.

Człowiekiem, od którego zależało powodzenie wyprawy na Troję, był Achilles, postać przyjmująca rozmaite oblicza zależnie od okoliczności. Pomimo że matką jego była boginka morska, a więc istota boska,Achilles nie panował nad swoimi uczuciami i jak zwykły śmiertelnik poddawał się emocjom.

Pierwszą chwilą, w której poznajemy część psychiki bohatera, jest rozpacz po śmierci przyjaciela, Patroklosa. Poległ on z ręki księcia Hektora w czasie, kiedy w zbroi Achillesa-pogromcy wojsk trojańskich przebijał się przez szeregi umykających nieprzyjaciół. Była to zbyt wielka strata dla greckiego bohatera. Wcześniej wytrwały i bezwzględny rycerz, teraz przypominał bardziej małe dziecko lub słabą, załamaną kobietę. Tarzał się po ziemi, wyrywał włosy z głowy i łkając posypywał się popiołem. Był bliski całkowitego załamania. Chciał nawet popełnić samobójstwo, ale odwiodła go od tego zamiaru matka. Teraz wielki żal i ból po stracie przyjaciela zamienił się w żądzę straszliwej zemsty na jego zabójcy.

Po pewnym czasie ubrany w nową, piękną zbroję wykonaną przez boskiego mistrza kowalskiego rzemiosła - Hefajstosa, wyruszył, aby wykonać wyrok na znienawidzonym Hektorze. Gonił go kilka razy wzdłuż murów Troi, ale nigdy nie zbliżył się do niego na tyle, żeby trafić go celnym pchnięciem miecza czy włóczni. W pewnej chwili, nieoczekiwanie zjawiła się Atena. Dodawała ona otuchy zmęczonemu długim biegiem Achillesowi, a Hektorowi, przybrawszy postać jego brata, nakazała walkę z Grekiem.

Rozpoczął się zabójczy pojedynek. Przeciwnicy rzucali w siebie włóczniami, ale gdy to nie poskutkowało, przeszli do walki na miecze. Ugodzony w szyję Trojańczyk ponawiał wciąż prośby o zwrócenie jego ciała rodzinie, ale twarde serce Achillesa nawet nie drgnęło. Z wielką bezwzględnością i zadowoleniem z siebie ciągnął zwłoki pokonanego za swoim rydwanem aż do obozu greckiego. Tak zbezczeszone ciało Hektora porzucił przy wejściu do namiotu.

Wkrótce w siedzibie zwycięzcy zjawił się stary król Priam. Błagał on na kolanach o wydanie zwłok syna za cenę przywiezionych z Troi kosztowności. Jednak łzy starca nie były w stanie wzruszyć Achillesa. Dopiero wspomnienie ojca oczekującego w niepewności powrotu syna wyzwoliło w nim eksplozję żalu. W jego sercu wciąż kołatało się uczucie nostalgii i jeszcze potężniejsze - tęsknota za rodzicem. Wszystko to spowodowało, że Grek postanowił oddać łaskawie zwłoki Hektora i zadbał nawet o to, aby je umyto i ubrano w dostojne szaty. W ten sposób chciał zaoszczędzić Priamowi bólu wywołanego widokiem zmasakrowanego ciała syna.

Opisane powyżej fragmenty "Iliady" Homera dowodzą, że nawet tacy wspaniali rycerze i wojownicy, do których z pewnością zaliczał się Achilles, skazani są na takie same odczucia, co ludzie słabi, nie odznaczający się większą odwagą czy siłą woli. Bohater grecki podlega tym samym cierpieniom i bólom. Bywa, że unosi się ogromnym gniewem lub też płacze jak dziecko. Widać tutaj dokładnie, jak chwiejny jest nastrój i psychika ludzka.

Rozwój teatru greckiego. Wybitni dramatopisarze.

Teatr grecki wyrósł z uroczystości ku czci Dionizosa. Dwa razy w roku obchodzono je, świętowano, bawiono się i oglądano przygotowane widowiska. Pierwsza uroczystość organizowana w II połowie marca nosiła nazwę Dionizjów Wielkich, drugą zaś odbywaną jesienią w okresie winobrania nazywano Dionizjami Małymi (miejskimi).

Pierwotnie widowiska uświetniające te uroczystości obejmowały występy chóru oraz tańce. Ich uczestnicy występowali w maskach oraz koźlich skórach.

W VI w. p.n.e. Tespis wprowadził na scenę pierwszego aktora, który prowadził rozmowy z chórem. Ten dialog dał początek prawdziwemu teatrowi. Na przełomie VI i V w. p.n.e. Ajschylos wprowadził drugiego aktora, a w V w. p.n.e. Sofokles włączył trzeciego. Od tej pory dialogi mogli ze sobą prowadzić aktorzy w towarzystwie chóru. Starożytni nie wykraczali poza trzech aktorów równocześnie. Istotą tragedii jest tzw. sytuacja tragiczna lub tragizm, co oznacza, że z przedstawionego konfliktu nie ma jednoznacznego wyjścia.

Tragedia antyczna czerpała tematykę z mitologii, stosując zasadę trzech jedności:
* miejsca; cała akcja ma się rozgrywać w jednym miejscu
* czasu; czas trwania akcji nie może przekraczać 24 godzin
* akcji; akcja złożona tylko z jednego tematu
zawsze wprowadzała chór, który komentował wydarzenia, podpowiadał właściwe rozwiązania, przestrzegał lub pouczał.

Jedną z głównych kategorii tragedii antycznej jest katharsis - oczyszczenie. W trakcie oglądania widz wzbudzał w sobie litość i trwogę i przeżywał proces oczyszczenia, co zapewniało mu spokój wewnętrzny. W czasie Dionizjów odbywały się konkursy dramatyczne. Autorzy mogli zgłaszać po cztery sztuki, w tym trzy tragedie i jeden dramat satyrowy. Ich wartość oceniała publiczność. Sofokles w tych konkursach zwyciężył osiemnaście razy.

Dramat nie był podzielony na akty i sceny jak dziś. Jego częściami składowymi były:

Epeisodiony i stasimony powtarzały się kilkakrotnie. Dzisiejsza nazwa tragedia wywodzi się od słów "tragos ode". Największymi dramaturgami starożytnej Grecji byli:
* Ajschylos (525-456) - 90 sztuk, zachowało się 9 dzieł; "Prometeusz w okowach", "Odyseja", "Elektra"
* Eurypides (480-406) - ok. 90 sztuk, z których znamy 17; "Elektra", "Fedra"
* Sofokles (496-406) - napisał ok. 120 sztuk, z których znamy osiem; "Ajas", "Antygona", "Król Edyp", "Edyp w Kolonie", "Elektra", "Trachinki", "Filoklet"

Bohaterowie i wydarzenia "Antygony" Sofoklesa.

Przedstawienie przez chór okoliczności bratobójczej walki.

Problem prawa i władzy w "Antygonie".

W "Antygonie" jest mowa o prawach stanowionych przez władcę państwa (Kreona) i obyczajowo-religijnych, a dotyczących obowiązków żywych wobec zmarłych. Decyzja Kreona jest sprzeczna z odwieczną tradycją i powoduje jego konflikt z Antygoną oraz jej stronnikami.

Racje Kreona

* chciał ukarać przejaw zdrady ojczyzny, przestrzec przed podobnymi czynami w przyszłości,
* chciał inaczej potraktować obrońcę - Eteoklesa i zdrajcę - Polinejkesa,
* kierował się troską o dobro państwa,
* jako władca miał prawo wydawać prawa obowiązujące obywateli.
* wydając swe decyzje, Kreon powinien szanować prawa i zakorzenione od dawna tradycje obyczajowo-religijne. Mógł swój cel osiągnąć inaczej:
* różnicując charakter pogrzebów dwóch braci,
* kazać pochować Polinejkesa za murami miasta.
* Jego błędy były wynikiem niedoświadczenia w sprawach władzy.

Racje Antygony

* jednakowa miłość do obu braci,
* przestrzeganie praw obyczajowo-religijnych utożsamianych z wolą bogów,
* obawa przed zemstą erynii,
* duma królewska bohaterki upominającej się o cześć brata - królewicza,
* obrona godności człowieka - brata.
W przedstawionym konflikcie nie ma zwycięzcy, co dowodzi, że żadna ze stron nie miała racji absolutnych.

Wnioski końcowe

Ogólne informacje o Biblii. Narodziny świata i człowieka na podstawie "Księgi rodzaju".

Biblia - księgi (gr.) - uważana jest przez chrześcijaństwo a także judaizm w części dotyczącej Starego Testamentu za księgi święte. Pismo Święte składa się z 45 ksiąg Starego Testamentu i 27 ksiąg Nowego Testamentu. Stary Testament powstał między XIII a I w.p.n.e. , Nowy zaś w drugiej połowie I w.n.e. Biblia była pisana w kilku językach: hebrajskim, aramejskim i greckim.

Stary Testament dla judaizmu, a całe Pismo Święte dla chrześcijan jest zbiorem zasad wiary i kodeksem moralnym. Dla całego świata jest zaś wspaniałym dziełem literackim oraz kopalnią wiedzy o dawnych czasach i ludziach.

Biblia stała się bardziej dostępna po przetłumaczeniu jej przez św. Hieronima w IV w.n.e. Przekład ten nosi nazwę Vulgaty. W późnym średniowieczu pojawiły się przekłady Biblii na języki narodowe. Do najstarszych polskich przekładów Biblii należą: Psałterz Floriański z XIV w., Psałterz Puławski z XV w., Biblia królowej Zofii z XV w., Biblia Leopolity z XVI w., "Psałterz Dawidów" J. Kochanowskiego z 1579 r., tłumaczenie Jakuba Wujka z 1593 r. Współczesne tłumaczenia to Biblia Tysiąclecia z 1965 r. oraz tłumaczenie psalmów przez Czesława Miłosza z 1979 r.

Porównanie wersji mitologicznej i biblijnej narodzin świata i człowieka.

Według mitologii, w której opisane są wierzenia starożytnych Greków, narodziny świata wyglądały następująco.

Z wielkiego Chaosu wyłoniły się dwa bóstwa: Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia. Z ich związku narodzili się tytani, cyklopi i sturęcy hekatonchejrowie. Niezadowolony ze szkaradnego i okrutnego potomstwa ojciec strącił je w czeluście Tartaru. Gaja zgorszona poczynaniami męża uknuła przeciwko niemu spisek z najmłodszym z tytanów, Kronosem, który wkrótce po zrzuceniu ojca z tronu stał się władcą świata. Ale i na niego spadł cios przeznaczenia. Jedyny z jego ocalałych synów, Zeus, upomniał się o tron niebieski. Rozpętała się straszliwa wojna, w której zmagały się dwie siły nieśmiertelne. Z jednej strony Zeus wraz z uwolnionymi z wnętrzności ojca braćmi, zaś z drugiej Kronos ze swoimi sprzymierzeńcami. W wyniku walk, w czasie których ziemia drżała pod nogami tytanów, a niebo było zasnute nieprzeniknionymi chmurami, zwycięski, gromowładny Zeus zasiadł na tronie niebieskim.

Jednak ludzie istnieli już dużo wcześniej niż władzę nad światem objął Zeus. O powstaniu rodu ludzkiego zachowało się wiele odmiennych podań. Jedne mówiły o tym, że człowiek wyszedł wprost z ziemi wraz z innymi stworzeniami, inne, że lasy i góry wydały ludzi na podobieństwo drzew i skał, a jeszcze inne, uznawane w szczególności przez rody królewskie i szlachtę, że ludzie pochodzą od bogów. Jednak najczęściej przyjmowano baśń o czterech wiekach ludzkości: złotym - za panowania Kronosa, srebrnym - po jego upadku, brązowym - okresie dominacji herosów oraz żelaznym, który trwa do dziś. Według jeszcze innych podań człowiek był stworzony przez Prometeusza, który ulepił go z gliny i nauczył wielu sztuk oraz rzemiosł. Ludzkość była do tego stopnia zafascynowana i żądna życia i poznania świata, że nawet potop nie był w stanie jej zgładzić.

Natomiast według Biblii świat i człowiek są stworzone przez jednego Boga, który kolejno przez sześć dni tworzy Ziemię, Niebo oraz Dzień i Noc, następnie Morze, z którego wyszły pierwsze istoty żyjące. Na jego rozkaz ziemia rodziła drzewa, zioła i krzewy dające owoce. Na koniec Bóg stworzył człowieka, któremu podporządkował wszystko, co chodzi po ziemi, fruwa w powietrzu i ukrywa się w głębinach morskich.

Porównując obydwie wersje powstania świata i człowieka, można wskazać elementy wspólne:
* niewiedza ludzi o ewolucji przyrody i podstawach astronomii powoduje, że zaczynają oni wierzyć w bogów, którzy dali początek światu,
* podobna jest także kolejność narodzin świata.
Jedyna różnica dotyczy samej natury bytu, filozofii oraz tego, że w Biblii wszystko jest tworzone przez jednego tylko Boga.

Przypowieści biblijne i psalmy.

Przypowieści.

Przypowieść (parabola) to gatunek literatury moralistycznej, przedstawiający poprzez obrazy i sytuacje z życia uniwersalne prawdy dotyczące ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia i losu.

Przypowieść o synu marnotrawnym.

Pojęcia znaczące o ukrytym sensie:
* syn marnotrawny - człowiek grzeszny, który nawrócił się, poprawił; człowiek, który ponownie powrócił do wiary, pojednał z Bogiem;
* ojciec - Bóg; człowiek przebaczający bliźniemu;
* brat syna marnotrawnego - człowiek nie umiejący przebaczać, egoista, materialista;
* uczta wydana przez ojca na cześć syna - radość z powodu odzyskania wiary, ponowne przyjęcie komunii, nagroda za zmianę postawy w życiu.

Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie.

Sens przypowieści jest ukryty w postawach przedstawionych postaci: kapłana, lewity i Samarytanina. Kapłan to człowiek nie stosujący w życiu zasad wiary, niewrażliwy na ludzkie nieszczęście. Lewita to podobny typ kapłana i człowieka. Samarytanin jest kochającym bliźniego, stosującym w życiu zasady wiary kapłanem. Jest miłosierny, litościwy, wrażliwy, skłonny dzielić się z innymi swoimi dobrami.

Psalmy.

Psalm to hebrajska pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymnicznym, śpiewana przy akompaniamencie muzyki. Zbiór 150 psalmów wchodzi w skład Starego Testamentu. Są wśród nich psalmy pochwalne, dziękczynne, patriotyczne, pokutne, królewskie i inne. Autorami ich byli m.in. Dawid(73 psalmy), Mojżesz, Salomon.

Psalm 8

Ma charakter pochwalno-dziękczynny. Wychwala Boga za jego niezwykły rozum, którym powołał do życia piękny świat i powierzył go ludziom. Także za to, że opiekuje się ludźmi i czuwa nad ich bezpieczeństwem.

Psalm 25

Ma charakter błagalny, wyrażający prośbę o opiekę, zrozumienie i pomoc w każdej sytuacji.

Psalm 91

Ma charakter dziękczynno-pochwalny, wyrażający ogromną ufność w dobroć i opiekuńczość Boga czuwającego nad człowiekiem i strzegącego go przed wszelkimi niebezpieczeństwami.

Psalm 45

Ma charakter pochwalny, wyrażający pochwałę mądrego, praworządnego króla (głowy państwa).

Pisma mądrościowe Biblii (Księga Koheleta, Księga Hioba).

Księga Hioba.

Hiob był najbogatszym i najszlachetniejszym człowiekiem Wschodu. Szczerze czcił Boga i ufał mu bezgranicznie. Nie wierzył w to Szatan, toteż za przyzwoleniem Stwórcy poddał Hioba strasznej próbie: pozbawił go majątku oraz dziesięciorga dzieci. Hiob przyjął swój los pokornie: "Nie zgrzeszył, nie przypisał Bogu nieprawości".

Nie mógł pogodzić się z tym, że mimo braku winy spotkało go takie nieszczęście. Żalił się przyjaciołom, a ci przekonywali go, że musi być winny, skoro Bóg tak go ukarał. Hiob gotów był stanąć przed obliczem Stwórcy i dowiedzieć się prawdy o sobie. Buntując się przeciwko swemu losowi, nie przyznając się do żadnych grzechów, nigdy nie obraził Boga.

Bóg wynagrodził Hioba przywracając i pomnażając jego dobytek oraz obdarzając go ponownie dziesięciorgiem dzieci. Odtąd żył długo i szczęśliwie. Hiob uosabia niezawinione cierpienie, a także godność ludzką nakazującą dążenie do prawdy i sprawiedliwości. Jego historia poucza, że:
* nigdy nie należy wątpić w dobroć Boga,
* cierpienie jest naturalnym elementem ludzkiego życia,
* trzeba godnie znosić swój los i wierzyć w osiągnięcie swoich racji,
* wiara i cierpienie mogą być wynagrodzone.

Księga Koheleta.

Kohelet - mędrzec przemawiający na zgromadzeniu.
Treścią księgi zawierającej jego wypowiedzi są rozważania nad sensem życia ludzkiego. Wynika z nich, że nic nie ma absolutnej wartości, nie jest trwałe, nie potrafi w pełni uszczęśliwiać. Ani bogactwa, ani władza, sława, nawet mądrość nie czynią człowieka pewnym i zadowolonym. Tę myśl wyrażają słowa: "vanitas vanitatum, et omni vanitas" - marność nad marnościami i wszystko marność. Ta filozofia życia jest bardzo pesymistyczna. Kohelet próbuje ją złagodzić, podkreślając, że dostępne człowiekowi rzeczy to dar Boga, którego należy używać mądrze, gdyż kiedyś trzeba będzie stanąć przed Stwórcą i rozliczyć się ze wszystkiego.

Twórczość Wergiliusza i Horacego.

Wergiliusz i Horacy to najwybitniejsi poeci rzymscy. Publius Wergilius Maro zwany Wergiliuszem żył w I w. p.n.e. Do jego utworów należą: "Bukoliki" - sielanki o życiu pasterzy, "Georgiki" - poematy o rolnictwie, "Eneida" - epopeja. "Eneida" wzorowana na eposach Homera opowiada o dziejach Eneasza. Składa się z 12 ksiąg. Sześć pierwszych przedstawia bohatera w ostatnich chwilach walk o Troję oraz jego wędrówkach po zburzeniu miasta. Jest wzorowana na "Odysei". Pozostałe księgi wzorowane na "Iliadzie" przedstawiają Eneasza w wojnie o Lacjum. Fragment księgi II zawiera opowiadania Eneasza o pożarze Troi. Autor uwypuklił jego przeżycia związane z tym wydarzeniem, a mianowicie przerażenie rozmiarami zniszczenia, chęć włączenia się do walki z Grekami, gotowość poświęcenia życia w obronie swego miasta.

Epos, jako gatunek literacki, winien spełniać następujące warunki:
* opisywać dokładnie losy narodu lub jego głównej warstwy,
* umieścić wydarzenia w czasie przełomowym dla narodu.
Epos Homerycki oprócz tych dwóch warunków, spełniał tekże poniższe warunki:
- celowe zwalnianie akcjii (1 Rolę tę spełniały opisy; Retardacja - celowe opóźnianie)

Epos rozpoczyna się inwokacją - uroczystym zwrotem autora do muz lub bóstw z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. Homer zwracał się do muz, Mickiewicz w "Panu Tadeuszu" do ojczyzny i Matki Boskiej Ostrobramskiej.

Horacy żył i tworzył również w I w. p.n.e. Na jego dorobek składają się liczne pieśni traktowane dziś w literaturze jako ody, przez autora nazywane "carmina" - pieśni, a także "list do Pizonów" stanowiący rodzaj poetyki.

Pieśń "O co poeta prosi Apollina" ma charakter refleksyjno-filozoficzny. Poeta zderza dwie postawy wobec życia: pogoń za dobrami materialnymi, którą odrzuca, oraz własną, w której docenia zdrowie, świeżość umysłu, możliwość tworzenia oraz spokojną starość.

W pieśni "Stawiłem sobie pomnik ..." ("Exegi monumentum ...") wyraża przekonanie, że stworzył wielką poezję, która zapewni mu nieśmiertelność. Wyraził to w słowach: "Nie wszystek umrę" ("Non omnis moriar").

Średniowiecze

Charakterystyka średniowiecza.

- Nazwa epoki została ustalona po jej zakończeniu.

- Średniowiecze oceniano jako epokę ciemnoty i zacofania aż do XIX wieku. Zaczęto je rehabilitować na przełomie XIX i XX wieku. Dziś mówimy, że kładło ono podwaliny następnych epok.

- Ramy czasowe. Średniowiecze trwa w Europie od IV/V w. do XV w.

- Początek:
313 r. - zgoda Konstantyna Wielkiego na wyznawanie chrześcijaństwa
330 r. - przeniesienie stolicy Cesarstwa Rzymskiego do Konstantynopola
476 r. - upadek cesarstwa zachodniorzymskiego

- Koniec:
1450 r. - wynalezienie druku
1453 r. - upadek Konstantynopola
1492 r. - odkrycie Ameryki

- Rola Kościoła chrześcijańskiego.
Najwyższą wartością w tym okresie był Bóg. Pogląd ten nazywamy teocentryzmem. Kościół pełnił w średniowieczu rolę kulturotwórczą. Duchowni dawali początek literaturze. Na podstawie filozofii ludności wyróżnia się jej typy:

- Charakterystyczne cechy literatury:

Sztuka średniowiecza.

W rozwoju sztuki średniowiecznej wyróżniamy okresy:

Cechy sztuki romańskiej:

Cechy sztuki gotyckiej:

Obraz starożytnego Rzymu i narodzin chrześcijaństwa w "Quo vadis" Henryka Sienkiewicza.

W znakomitej powieści pt. "Quo vadis", za którą Henryk Sienkiewicz otrzymał literacką Nagrodę Nobla, ukazany jest szczegółowy obraz starożytnego Rzymu - stolicy ogromnego mocarstwa rozciągającego się niespełna na całą Europę, a także część Afryki i Azji.

Było to potężne miasto z dużą liczbą świątyń i pięknych pałaców należących do najzamożniejszych obywateli państwa. W budynkach tych znajdowały się bogactwa sprowadzone z całego niemal świata, lecz ich źródłem nie były transakcje handlowe, a krwawe i nieustanne podboje mniejszych i znacznie słabszych państw prowadzone przez trzydziestolegionową armię podległą cezarowi. Był nim w owych czasach Neron, człowiek pozbawiony wszelkich skrupułów, który skazał na śmierć własną matkę, aby mieć wolną rękę w zarządzaniu państwem. Z drugiej strony postać ta odznaczała się tchórzostwem i niezaradnością. Cezar nie potrafił podjąć samodzielnie żadnej decyzji, lecz w razie, gdy coś się nie powiodło, jego podwładni mogli liczyć na wyrok śmierci.

Neron uważał się za wspaniałego poetę i śpiewaka oraz potomka Apollina. W rzeczywistości nie dorównywał on talentem niektórym z wędrownych wierszokletów. Jednak nikt nie śmiał wyjawić swych myśli, gdyż cezar w sprawach dotyczących jego miłości własnej był nieobliczalny i jedno niefortunne słowo ze strony słuchacza mogło spowodować śmierć jego rodziny, niewolników, a nawet przyjaciół.

Mimo tak wielkich niebezpieczeństw osobę cezara otaczało zawsze grono potrycjuszów pragnących się wzbogacić i bawić się na wspaniałych ucztach wydawanych przez władcę. Przybywały na nie tłumy wysokich urzędników, wystrojonych rozwódek i wdów pragnących nawiązać nowe przyjaźnie. Suto zastawione stoły uginały się pod ciężarem rozmaitych potraw, które w mgnieniu oka znikały w rozpasanych brzuchach biesiadników. Do wtóru rozhulanym, krzyczącym panom grała muzyka, a na wpół nagie niewolnice pląsały między stołami w rozpustnych tańcach bachicznych.

Często, po zakończeniu uczty, ci, którzy mogli się jeszcze utrzymać na nogach, udawali się w przebraniu wraz z Neronem do biedniejszych dzielnic miasta, aby tam poddawać się rozpuście z młodymi kobietami lub podrzucać napotkane po drodze dziewczęta na wojskowych płaszczach, aż do chwili, kiedy utracą one przytomność. Nierzadko dochodziło do bijatyk miejscowej ludności z bogatymi intruzami, z których obydwie strony wynosiły mnóstwo sińców i guzów.

Obok tych, zdaje się, beztroskich możnowładców spędzających czas na zabawach lub wypoczywających po nocnych hulankach w swoich pięknych domostwach otoczonych wspaniałymi ogrodami, w których kroczyły dumne pawie i śpiewały rozmaite egzotyczne ptaki, w Rzymie żyli też nędzarze, traktowani często jak zwierzęta. Zamieszkiwali oni ciemne zaułki ulic, aby tam zarabiać na rozbojach. Spokojniejsza ludność przebywała w biednych dzielnicach, takich jak Zatybrze i była najmowana do pracy w ogrodach, młynach itp. miejscach.

Właśnie ci ludzie byli jednymi z pierwszych wyznawców Chrystusa w Rzymie. Wiarę tę szerzyło dwóch wędrowców: Paweł z Tarsu i Apostoł Piotr, który był uczniem samego Chrystusa. Niewolnicy upatrywali w niej nadchodzące wyzwolenie, a wolni robotnicy poprawę swego bytu. Rzymianie rozkochani w sile i przemocy nie mogli początkowo zrozumieć nowej wiary nakazującej miłość bliźniego, który byłby nawet największym wrogiem oraz wywyższającej swoje bóstwo nad wszystkie inne, uważane za złe duchy. Oskarżali chrześcijan o potajemne zatruwanie studni i gorszące praktyki religijne, a jednak ich szeregi stawały się coraz liczniejsze. Na początku setki, a później tysiące wyznawców wymykały się chyłkiem za miasto, aby tam wysłuchiwać Słowa Bożego. Nawet wśród żołnierzy spotykało się chrześcijan, a z czasem wiarę tę przyjmowali nawet patrycjusze. Przykładem tego może być Winicjusz, którego poglądy na świat zmieniła miłość do Ligii, zakładniczki cezara i córki króla Ligów.

Neron bardzo często powtarzał, że nieprzyjemne wyziewy z wąskich i zarazem silnie zanieczyszczonych uliczek Rzymu pozbawią go "cudownego" głosu. Wreszcie postanowił wyjechać do Grecji, aby tam zebrać należne mu laury i odpocząć w cudownym klimacie.

Po powrocie zaczął narzekać na to, że nie może ukończyć swego wielkiego dzieła opiewającego upadek Troi nie zobaczywszy pożaru, któremu nie oparłoby się żadne miasto. Podsuwano mu rozmaite koncepcje. Chciano nawet spalić jedno z piękniejszych nadmorskich miast, lecz nic go nie satysfakcjonowało. Wreszcie stało się to, czego wszyscy najbardziej się obawiali. Cezar kazał podpalić Rzym.

Specjalnie upoważnione do tego grupy ludzi chodziły po całym mieście i wrzucały płonące głownie do drewnianych budynków, a oddziały pretoriańskie pilnowały, aby nikt nie gasił ognia. W niezwykle krótkim czasie większość miasta stanęła w płomieniach. Wybuchały składy oliwy i smoły rozsiewając zapalone deski i belki na obszarze nie objętym jeszcze przez pożar. Na ulicach panował paniczny strach. Tysiące ludzi tłoczyły się w wąskich przejściach gniotąc i miażdżąc słabszych. Całe miasto rozbrzmiewało krzykami nieszczęśników duszących się dymem lub ginących pod walącymi się ścianami płonących budynków. Już po trzech dniach z większej części Rzymu pozostały zgliszcza i popioły.

Ludność koczująca wzdłuż dróg prowadzących do zrujnowanego miasta zaczęła się buntować przeciwko cezarowi, ponieważ groził jej głód i choroby. Wreszcie dla uniknięcia rozruchów obiecano rozdawnictwo zboża po bardzo niskiej cenie oraz różnego rodzaju środków spożywczych. Jednak w tłumie coraz częściej mówiono, że to Neron rozkazał spalić Rzym. Na te wieści strach zapanował w szaleńczym sercu cezara. Szukał on winnych wśród swoich współpracowników. Wreszcie z pomocą przyszedł nędzarz imieniem Chilon. Był on gotów zostać przyjacielem i doradcą każdego, kto gotów był mu słono zapłacić. Podsunął Neronowi myśl, że to chrześcijanie podpalili Rzym. Zaczęły się wielkie aresztowania wyznawców nowej wiary.

Chilon wydając na nich wyrok okazał się wielkim niegodziwcem, ponieważ zawdzięczał im życie. Kilka lat wcześniej wydał swojego towarzysza podróży wraz z żoną i dziećmi bandzie rzezimieszków, a następnie pozostawił go umierającego na drodze. Grek nie spodziewał się, że Glaukus przeżyje, a jednak natknął się na niego podczas poszukiwań Ligii. Wbrew oczekiwaniom lekarz darował mu życie i przebaczył przewinienia. Mimo to Chilon się nie zmienił i nadal prześladował chrześcijan. Doprowadziło to do śmierci tysięcy niewinnych ludzi w więzieniach, na arenie bądź w ogrodach cezara. Starcy, kobiety i dzieci ginęli w paszczach lwów i innych dzikich bestii. Uśmiercano ich także na krzyżach lub płonących słupach.

Początkowo lud był bardzo zadowolony z organizowanych widowisk, ale po pewnym czasie śmierć niewinnych ludzi poczęła zmieniać jego nastroje. Rzymianie nie mogli już patrzeć na umierające dzieci, a ich rodzice przyjmujący swój los z jakimś nadzwyczajnym spokojem bardzo ich zdumiewali. Nowa wiara z dnia na dzień zyskiwała następnych zwolenników i po śmierci Apostoła Piotra oraz Pawła z Tarsu chrześcijanie stawali się coraz powszechniejszą grupą religijną.

Wkrótce też zmarł Neron, cezar, który prze swoje szaleńcze zapędy doprowadził państwo rzymskie do upadku. Wkrótce też rozpoczął się okres niezwykłego rozkwitu chrześcijaństwa na całym świecie.

Opowieści o św. Franciszku zawarte w książce pt. "Kwiatki z ogrodu św. Franciszka".

Święty Franciszek był postacią niezwykłą. Wszystkie dobra materialne oraz bogactwa nie miały dla niego żadnego znaczenia. Było to bardzo dziwne, gdyż pochodził on z rodziny kupieckiej, a w młodości lubił roztrwaniać pieniądze na różnego rodzaju zabawy. Najkrótszą drogę do zbawienia i osiągnięcia świętości upatrywał w ubóstwie oraz chęci pomagania innym.

Jak się przyjęło, w życiorysie świętego nie może zabraknąć niesamowitych, zaskakujących wydarzeń. Tak też jest w przypadku Biedaczyny z Asyżu. Otóż bardzo kochał wszystkie stworzenia. Przebywał w ich towarzystwie, rozmawiał z nimi i jednocześnie poddawał się rozmyślaniom. Święty Franciszek obcował nie tylko z ptakami, ale oswajał także drapieżne bestie, takie jak wilki pożerające ludzi.

Znane są też inne niezwykłe wydarzenia, które miały miejsce dzięki interwencji świętego. Na uwagę zasługuje odrodzenie i otrzymywanie podwójnej ilości wina ze zniszczonych przez wiernych winnic okalających jeden z włoskich kościołów.

Kroniki średniowieczne. Omówienie fragmentów kroniki Galla Anonima.

Do polskiego piśmiennictwa należą kroniki zawierające chronologiczny opis wydarzeń historycznych. Najstarszą z nich jest dzieło Galla Anonima doprowadzone do 1113 r. Jego następcą był Wincenty Kadłubek, który swoje zapiski zakończył na 1202 r. Ponadto zachowały się: Kronika Wielkopolska przypisywana Godzisławowi Baszkowi z końca XIII w., Kronika Janka z Czarnkowa z lat 1374-1387, Kronika Jana Długosza uważana za pierwszą historię Polski (do 1480 r.). Gall Anonim, francuski mnich osiadł na dworze Bolesława Krzywoustego i wdzięczny za gościnę opracował dzieje Polski z czasów Krzywoustego oraz wcześniejszych. Pisał nie tylko prozą, ale i wierszem, co świadczy o posiadanych zdolnościach literackich. Dbał o prawdę historyczną, choć nie ustrzegł się mieszania jej z legendami. Wszystkie kroniki pisane były w łacinie. Gall Anonim zawarł w swojej kronice opowieści o Bolesławie Chrobrym, którego scharakteryzował jako ideał władcy. Wśród jego zalet wymienił: sprawiedliwość, dobroć, miłość do wszystkich poddanych, mądrość, wyrozumiałość, zdolność wybaczania win, gościnność, waleczność, męstwo, stworzenie z Polski silnego państwa.

W wierszowanej pieśni w tonie patetycznym Gall opłakuje śmierć Bolesława Chrobrego, wyraża niepokój o losy państwa w przyszłości.

W innym fragmencie Gall opowiada o walkach Bolesława Krzywoustego z Niemcami. Podkreśla waleczność polskiego króla, jego umiejętności wojskowe i odnoszone dzięki temu zwycięstwa. W opisie bitwy pod Głogowem z 1109 r. zwracał uwagę na wielkie poświęcenie mieszczan Głogowa, którzy nie bacząc na swych bliskich wziętych jako zakładników i przywiązanych do niemieckich machin oblężniczych, atakowali wroga, wskutek czego ginęli również ich najbliżsi.

Najdawniejsze zabytki języka polskiego. "Bogurodzica".

  1. Bulla gnieźnieńska zwana "złotą" z roku 1136 zawiera 410 wyrazów polskich - nazw miejscowości i ich mieszkańców.

  2. Księga henrykowska z roku 1270 zawiera pierwsze zdanie polskie: "Daj ać ja pobruszę a ty poczywaj".

  3. "Bogurodzica" z XIII w.

  4. Kazania świętokrzyskie z XIV w. (odkrycie w 1890 r.)

  5. Kazania gnieźnieńskie z XV w.

Zachowały się trzy odpisy tekstu, najstarszy dwuzwrotkowy z 1407 r., trzynastozwrotkowy z 1408 r. i 22-zwrotkowy z II poł. XV w.

"Bogurodzica" należy do tzw. pieśni maryjnych, poświęconych Matce Boskiej. W I zwrotce zawarta jest prośba wiernych, by Matka Boska pozyskała dla nich swego syna - Chrystusa i zesłała na ziemię wśród ludzi. W I zwrotce adresowanej do Pana Jezusa wierni proszą o szczęśliwe życie na ziemi i dostanie się do nieba po śmierci.

Nieznany autor znał zapewne sztukę poetycką i miał zdolności literackie, skoro:

O dawności tekstu świadczą archaiczne formy językowe:

Ideał ascety w "Legendzie o św. Aleksym".

asceza - umartwianie się, świadome życie w ubóstwie
asceta - człowiek świadomie żyjący w ubóstwie, umartwiający się.

Święty Aleksy był prawdziwym ascetą. Mimo że był synem książęcym i dano mu za żonę cesarską córkę, postanowił jej nie tknąć i czym prędzej opuścić rodzinny kraj. Zatrzymał się w zamorskim państwie. Zabrane ze sobą srebro i złoto rozdał kapłanom i studentom teologii, zaś szaty rozdał miejscowej biedocie. Wkrótce też stał się cierpiącym głód i chłód nędzarzem. Po pewnym czasie powrócił do rodzinnego miasta. Nie udał się jednak do ojca i nadal, w zapomnieniu, prowadził żebraczy tryb życia. Przez szesnaście lat mieszkał pod schodami jednego budynku, często śpiąc w pomyjach i nieczystościach, aż do chwili odejścia z tego świata.

Ideał rycerza na podstawie "Pieśni o Rolandzie".

  1. Liczne wojny w średniowiecznej Europie - zewnętrzne i wewnętrzne.

  2. Rola i ranga rycerstwa.

  3. Przykłady epiki rycerskiej w literaturze europejskiej:

Są to w dzisiejszym pojęciu eposy, przez literaturę francuską nazywane "chansons de gest" (pieśni o czynie).

"Pieśń o Rolandzie" opowiada o walkach Karola Wielkiego na terenach Hiszpanii z poganami zwanymi Saracenami w roku 778. Utwór skupia się głównie na opisie powrotu zwycięskich rycerzy francuskich i zasadzce, w jaką dostał się w skutek zdrady Ganelona oddział hrabiego Rolanda, w wyniku czego odcięty od reszty wojsk poniósł klęskę, a Roland śmierć.

W "Pieśni o Rolandzie" ukazany jest wzór średniowiecznego, zachodnioeuropejskiego rycerza, który gotów jest oddać życie swoje i współtowarzyszy broni za szczęście własnego króla i ojczyzny. Poza tym podkreślono w utworze dążenie walecznych mężów do osiągnięcia pięknego, wzniosłego celu, jakim na owe czasy była honorowa i zacięta walka z przeciwnikami wiary. Ważne jest też to, że rycerz taki miał zapewnione miejsce w raju, co dla zwykłych śmiertelników było dużo trudniejsze do osiągnięcia.

Cierpienia Matki Boskiej pod krzyżem ukazane w wierszu "Posłuchajcie, bracia miła..."

Jest to wiersz z XV w. Ma formę bezpośredniej wypowiedzi Matki Boskiej użalającej się na swoją tragedię - śmierć Jezusa. Swoje cierpienia kieruje najpierw do wszystkich ludzi oglądających ukrzyżowanie Chrystusa, potem żali się umierającemu synowi, wreszcie zwraca się do wszystkich matek najbardziej rozumiejących utratę dzieci, by podzieliły z nią jej tragedię. Wiersz nie tylko przypomina ukrzyżowanie Chrystusa znane z Biblii, ale ma sens ponadczasowy, gdyż wyraża to, co czuje każda matka w podobnej sytuacji.

Już w starożytnej literaturze nawiązywano do cierpień osób, które utraciły swoich najbliższych. Przykładami na to mogą być mity o Niobe, o Demeter i Persefonie oraz z nieco późniejszych utworów "Antygona" Sofoklesa.

Rozważania o marności życia i nieuchronności śmierci w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią".

Stosunek średniowiecza do śmierci.Kościół celowo skłaniał ludzi do myślenia o śmierci, co potwierdza popularne wówczas powiedzenie "Memento mori". Śmierć należała do tzw. spraw ostatecznych obok sądu ostatecznego, piekła i nieba. Kościół różnicował śmierć człowieka grzesznego i cnotliwego. Pierwsza miała być przykra, druga stanowiła zwykłą konieczność, której obawiać się nie należało. Ważne było należyte przygotowanie się na spotkanie ze śmiercią. Miały temu służyć: życie w cnocie, spowiedź, rachunek sumienia, pojednanie z ludźmi i światem. Przykłady motywów śmierci w literaturze:

Wizerunek Śmierci w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" jest przerażający: chuda, blada, żółte oczy i ciało, bez końca nosa i warg, zgrzytająca zębami, z kosą w ręku itp. Mówi ona, że zabierze ze sobą każdego człowieka, ale w pierwszej kolejności grzeszników, księży żyjących w dostatku i rozkoszy, rozpustne kobiety, sędziów niesprawiedliwych, pijaków. Wynika stąd, że im człowiek przejdzie przez życie skromniej, tym jego spotkanie ze Śmiercią będzie mniej przykre.

Tematyka społeczna i obyczajowa w poezji polskiej XV w.

Jednym z przykładów średniowiecznych utworów świeckich jest "Satyra na leniwych chłopów". Jest ona dziełem anonimowego autora, jednak jej treść wskazuje na to, że był to szlachcic. Dowodem na to może być zarzucanie chłopom lenistwa, co z innego punktu widzenia można uważać za przemyślane stawianie biernego oporu przeciw wyzyskowi, który był podstawą bytu szlachty średniowiecznej.

Innym utworem poetyckim napisanym w XV wieku jest "Wiersz o chlebowym stole". Jego autorem jest szlachcic z Gosławic, Przecław Słota (lub Złota). W utworze tym, będącym pierwszym na ziemiach polskich podręcznikiem dobrego wychowania, poeta, znając obyczaje panujące na dworach zachodniej Europy, porusza kwestię zasad obowiązujących biesiadników, między innymi ich stosunku do kobiet, które według katolickiego autora są wiernymi kopiami Matki Boskiej.

Między złem a poczuciem skruchy - przeżycia Francoisa Villona zapisane w "Wielkim testamencie".

Francois Villon był poetą francuskim, który żył w latach 1431 - 1463?. Był starannie wykształcony na Uniwersytecie Paryskim, miał wybitne zdolności poetyckie. Prowadził bardzo burzliwe życie, w którym nie brak było rozmaitych występków (awantury, pijaństwo, nawet zbrodnie). Wynikało to po części z charakteru czasów, gdy wskutek 100-letniej wojny nastąpiła demoralizacja i upadek obyczajów. Swoje przeżycia Villon zawarł w "Wielkim testamencie" napisanym pod koniec życia, ok. 1461 r.

Z "Wielkiego testamentu" wynika, że całe życie towarzyszyła poecie bieda, prowadząca go czasem do występku. Miał dobre serce i dzielił się z innymi tym, co miał. Poeta przyznaje się do swoich występków, mając nadzieję, że Bóg mu je wybaczy. W przeczuciu rychłej śmierci z rozrzewnieniem wspomina młodość wypełnioną szaleństwami i żałuje, że szybko przeminęła. Autor rozumie nieuchronność śmierci, której podlegają wszyscy ludzie: bogaci i biedni, mądrzy i głupi. W opisie śmierci utrzymuje turpistyczny ton (turpis - brzydki - łac.). Spisując swój tekst, poeta prosi o pamięć o nim oraz "zasłużony spoczynek i spokój wiekuisty".

Alighieri Dante - prekursor odrodzenia. Charakterystyka "Boskiej komedii".

Dante urodził się w 1265 r. we Florencji. Dzięki studiom w Bolonii posiadł gruntowną wiedzę. Brał udział w życiu politycznym, uczestniczył w walkach o zjednoczenie Włoch (w bitwie pod Campaldin w 1289 r.), był jednym z członków rady miejskiej Florencji. Przeciwnicy polityczni tzw. Gwelfowie Czarni (Dante należał do Gwelfów Białych) skazali go na wygnanie, a potem zaocznie na śmierć, gdy przebywał w poselstwie u papieża szukając wsparcia dla swojej partii. Ostatnie lata (ok. 18) spędził poza rodzinną Florencją. Zmarł i został pochowany w Rawennie.

Utwory Dantego:

  1. "Życie nowe" ("Vita nuova") - wiersze przeplatane prozą, napisane pod wpływem miłości do Beatrycze Portinari (w jęz. włoskim)

  2. "Biesiada" ("Convivio") - 14 pieśni lirycznych pisanych w jęz. włoskim.

  3. "O mowie pospolitej" - rozprawa o języku i poezji (łacina)

  4. "O monarchii" - rozprawa o polityce (łacina)

  5. "Komedia" pisana po włosku (1555 - nazywana boską)

"Boska komedia"

Utwór składa się z trzech części: "Piekła", "Czyśćca" i "Raju". Głównym tematem jest wędrówka Dantego po tych zaświatach odbyta w 1300 r. i trwająca 10 godzin. Rozpoczęła się w Wielki Piątek 7 kwietnia, a skończyła 15 kwietnia. Po Piekle i Czyśćcu oprowadza Dantego Wergiliusz, a po Raju Beatrycze Portinari. Świat powołany do życia przez Dantego w jego dziele jest zbudowany z dwóch liczb: 3 i 10. Trójka to symbol Trójcy Świętej i religii, dziesiątka zaś oznacza szczęście i doskonałość.

"Piekło" składa się z 34 pieśni, "Czyściec" z 33 i "Raj" z 33. Razem jest 100 pieśni. Piekło jest przedstawione w postaci stożka zwężającego się ku dołowi i składającego się z przedpiekla oraz 9 kręgów, a każdy krąg z 9 tarasów. Czyściec ma kształt góry i składa się z 7 tarasów,przedsionka i raju ziemskiego. Raj rozmieszczony jest na planetach i składa się z 9 niebios i Empireum - siedziby Boga.

Nad bramą wiodącą do Piekła widniał napis: "Lasciate ogni speranza" - porzućcie wszelką nadzieję.

W pieśni III Dante mówi o swoim pobycie w przedsionku Piekła, gdzie grzesznicy są kąsani przez osy i mszyce, a tryskającą z ich ciał krwią żywią się glisty. Patrząc na to poeta wzrusza się i płacze.

Pieśń XXIV przenosi nas do ósmego kręgu Piekła, gdzie grzesznicy kąsani są przez jadowite węże, rozpadają się w proch i jak Feniks znów powracają do życia, by cierpieć w nieskończoność. Wśród nich jest przeciwnik polityczny Dantego, Vianni Fucci, który zamierzał okraść skarbiec katedry w Pisto i został za to w 1295 r. skazany na śmierć. By Dante nie cieszył się z jego cierpień, Fucci przepowiada klęskę Gwelfów Białych.

W pieśni XXXIII Dante opowiada o dziewiątym kręgu Piekła, gdzie przebywają zdrajcy morzeni głodem. Jest tam Ugolino, który zdradził własną partię i został skazany przez arcybiskupa Ruggieri na śmierć głodową w lochu wraz z dwoma synami i dwoma bratankami. Gdy Dante spotkał go, ten mścił się na sprawcy swojej śmierci gryząc jego czaszkę. Następnie opowiedział swoje dzieje i zwierzył się, że nie mogąc opanować głodu, żywił się ciałem własnych dzieci.

Wędrówka Dantego po trzech zaświatach wyraża drogę człowieka grzesznego od poznania win i cierpienia oczyszczenia z grzechu do moralnego odrodzenia się i doskonałości.

Dante żył u schyłku średniowiecza lecz myślał kategoriami przyszłej epoki - Odrodzenia, której nurtem był humanizm. Świadczą o tym następujące elementy "Boskiej komedii":

DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

20-lecie międzywojenne to okres między pierwszą i drugą światową - jeden z najkrótszych okresów literackich w dziejach literatury, okres bardzo zróżnicowany. Pierwsza wojna światowa doprowadziła do zmiany układu sił wśród państw europejskich, wielkie mocarstwa utraciły swoje dotychczasowe znaczenie w świecie, natomiast Stany Zjednoczone ugruntowały swoją pozycję i stały się największą potęgą wśród państw kapitalistycznych. Rewolucja Październikowa w Rosji doprowadziła do powstania nowego państwa socjalistycznego. W Polsce wreszcie ziściło się marzenie o odzyskaniu niepodległości. Polska powróciła po wielu latach niewoli na mapy Europy, stała się niepodległym i niezależnym państwem, by po 21 latach stać się jednym z pierwszych obiektów hitlerowskiego ataku. Literatura tego okresu nie wykształciła charakterystycznego tylko dla swej epoki typu bohatera, tak jak na przykład literatura romantyczna, nie można wyodrębnić w niej jednolitych tendencji, a problematyka podejmowana przez pisarzy tego okresu jest różnorodna. Obok tematów związanych z pierwszą wojną światową pojawiają się w literaturze tendencje do uchwycenia i odzwierciedlenia skomplikowanych przeobrażeń ówczesnego świata, związanych z wieloma doniosłymi zdobyczami cywilizacyjnymi, takimi jak na przykład rozwój komunikacji, wynalazek samolotu czy kina.

Kierunki filozoficzne

Materializm dialektyczny - teoria filozoficzna stworzona przez Karola

Marksa i Fryderyka Engelsa, a rozwinięta przez Włodzimierza Lenina; twórcy tego kierunku głosili też o pierwotności materii i wtórności świadomości; poznanie rzeczywistości traktowali jako ciągły proces gromadzenia prawd względnych i zbliżania się do prawdy absolutnej; poznanie to praktyka; przemiany w czasie i przestrzeni wynikają z nieustannej walki przeciwieństw literatura, wg materialistów była odzwierciedleniem stosunków społecznych;

Intuicjonizm - teoria filozoficzna zapoczątkowana przez Bergsona; głównym narzędziem poznania świata jest intuicja i instynkt życiowy, a nie rozum; prawa rządzące światem są nieuchwytne, ponieważ o jego rozwoju decyduje irracjonalny pęd życiowy, który tylko artyści mogą dzięki własnej intuicji wyczuć i wyrazić;

Pragmatyzm - kierunek powstał w Ameryce pod koniec XIX w. i jego twórcą był filozof i psycholog Wiliam James; postulował on praktyczny sposób myślenia i działania, stosowanie metody krytycznego rozsądku i nauk doświadczalnych; hasłem pragmatystów było zbliżenie filozofii do życia oraz uzależnienie prawdziwości twierdzeń od ich praktycznych skutków; poznanie ludzkie ma charakter czysto praktyczny, nie chodzi więc w tym procesie o obiektywne zbliżenie człowieka do prawdy, lecz o efekty

praktyczne, związane z zaspokojeniem ludzkich potrzeb.

Kierunki artystyczne

Ekspresjonizm - przedstawiciele tego gatunku dążyli do intuicyjnego i spontanicznego wyrażenia swoich myśli i przeżyć wewnętrznych, co zgodne było z założeniami filozofii Bergsona, który wyznaczał intuicji szczególną rolę w procesie poznawczym; ekspresjoniści posługiwali się kontrastem, karykaturą i groteską, celowo deformowali obraz świata, który był ich zdaniem terenem walki ducha z materią, dobra ze złem; w utworach ekspresjonistów odnajdujemy świadomość kryzysu ówczesnej cywilizacji, bunt przeciwko niesprawiedliwości społecznej, chęć obrony wartości humanistycznych. Przedstawiciele i twórcy tego kierunku występowali też przeciwko tradycyjnemu realizmowi i naturalizmowi, atakując tak mało twórcze kopiowanie rzeczywistości. Nadmiernemu estetyzmowi w sztuce

przeciwstawiali dążenie do prawdy. Ekspresjonizm rozwinął się głównie w

liryce oraz w dramacie. Styl ekspresjonistyczny charakteryzował się

śmiałością obrazowania, hymnicznym tonem, stosowaniem kontrastów i dysonansów. Poeta znowu stał się kreatorem prawie równym Bogu (p.

romantyzm). Sztuka ekspresjonistyczna będąca "krzykiem duszy", miała

wywoływać u odbiorcy wstrząs, niepokój, niezatarte wrażenia. Celowo zaniedbywano konstrukcje logiczne, stosowano animozję i antropomorfizację przedmiotów realnych, a także abstrakcyjnych stanów duszy.

Futuryzm - awangardowy kierunek literacki i artystyczny rozwijający się w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku. Teoretykiem tego kierunku oraz autorem futurystycznego manifestu był włoski poeta Tomasso Marinetti, który głosił idee anarchistycznego buntu przeciwko istniejącym formom życia

społecznego, tradycji kulturowej. Futuryści zafascynowani byli nowoczesną cywilizacją urbanistyczno-techniczną, a więc gloryfikowali wszelką nowość, przyszłość, dynamiczne tempo wielkomiejskiego życia oraz wszelkie wytwory nowoczesnej techniki. Wiąże się z tym pochwała brutalności, przemocy, a nawet wojny oraz kult Nietzscheańskiego "mocnego człowieka". Dlatego też włoscy futuryści związali się z włoskim ruchem faszystowskim, w Polsce

futuryści opowiedzieli się po stronie rewolucjonistów i walczącego proletariatu. W literaturze kierunek ten objawiał się dążeniem do stworzenia nowego języka poetyckiego, zdolnego wyraził ruch,

wieloplanowość i równoczesność zjawisk, w odrzuceniu reguł logiki, składni i ortografii. W ten sposób powstawały często utwory bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie podobieństwa brzmieniowego słów i dźwięków; Polska: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Czyżewski.

Nadrealizm (surrealizm) - autorem manifestu surrealistycznego jest Andre Breton; Przedstawiciele tego kierunku dążyli do stworzenia nowej "nadrealnej rzeczywistości" poprzez uniezależnienie artysty od reguł

logicznego myślenia, poprzez eliminację nakazów rozumu, negacji wszelkich norm estetycznych i moralnych. Proces twórczy to mechaniczne notowanie potoku luźnych skojarzeń, wypływających z podświadomości twórcy. Dużą rolę w twórczości surrealistów pełniły elementy czystego przypadku,

absurdalnego żartu, parodii i groteski. Z doświadczeń pierwszej wojny światowej nadrealiści wysnuli przekonanie o kryzysie cywilizacji zachodniej i jej racjonalistycznych ideałów. Widzieli możliwość wyzwolenia jednostki od przymusu poprzez miłość, poezję, wolną grę wyobraźni, poprzez osiągnięcie stanu wewnętrznej harmonii dzięki zespoleniu jawy i snu.

Neoklasycyzm - kierunek poetycki nawiązuj†cy do dziedzictwa kulturalnego

epok minionych, a zwłaszcza do starożytnej kultury grecko-rzymskiej, a także klasycyzmu i baroku. Czołowym przedstawicielem tego kierunku był wybitny poeta francuski Paul Valery, który sformułował program poezji

intelektualnej, łączącej tradycję z osiągnięciami symbolizmu i liryki

współczesnej. W jego poezji odnajdujemy elementy intelektualnej abstrakcji i aluzji filozoficznych. Utwory neoklasyków charakteryzowały się rygorystyczną formą, opartą na klasycznych wzorach, ściśle poetycki język tych utworów był całkowicie uwolniony od balastu wszelkich "treści

życiowych", każdy utwór był ilustracją tzw. "poezji czystej"; drugim wybitym przedstawicielem był Thomas Eliot.

Ugrupowania i kierunki poetyckie w Polsce

"Skamander" - grupa skupiała się wokół pisma UW "Pro arte et studio". W 1919 roku poeci założyli kabaret literacki w kawiarni "Pod Picadorem". W 1920 roku pierwszy numer "Skamandra". Od 1924 roku organem skamandrytów są "Wiadomości literackie". Postawa artystyczna poetów "Skamandra" nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. W słowie wstępnym do pierwszego numeru "Skamandra" poeci pisali: "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane". Zgodnie jednak podkreślali chęć silnego związku poezji

z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją

wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabaretów, felietony i wiersze satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka wprowadzali do

poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup

poetyckich.

Przedstawiciele "Skamandra" : Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz,

Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński.

"Futuryzm" - kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głównych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921. Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji. "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili futuryści. W ich programie łatwo odnaleźć sporo niekonsekwencji, a wśród nich kult techniki i pierwotnego instynktu, apologię maszyny i uwielbienie dla żywiołu, pochwałę nowoczesnej cywilizacji i zaufanie do pierwotnych odruchów człowieka. Świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie

"dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania".

Przedstawiciele "Futuryzmu" : Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec,

Anatol Stern, Adam Ważyk.

"Awangarda krakowska" - poeci awangardy skupiali się wokół czasopisma "Zwrotnica", które ukazywało się w Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym. Zdaniem Peipera człowiek powinien uczestniczyć w tym wielkim nurcie przemian.

Uczestnictwo to powinno objąć wszystkie dziedziny życia, przemienić ludzką

wrażliwość, uczuciowość i wyobraźnię. Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego słowa-hasła to "miasta, masa, maszyna". Szybki rozwój techniki,

ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i industrializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego świata było społeczeństwo traktowane jako doskonale działający organizm. Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem, osobowością roboczą. Rym regularny uznany został za niezbędny element nowej poezji ale był oddalony o pięć, sześć wersów, odpowiadając w ten sposób metodzie kojarzenia odległych pojęć.

Przedstawiciele awangardy: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski.

"Poezja rewolucyjna" - w 1925 roku Stanisław Stande, Władysław Broniewski

i Witold Wandurski wydali zbiorek poetycki, nazywany "Trzy salwy". Poeci nie mieli sprecyzowanego programu poetyckiego, podkreślali jedynie, że w bezlitosnej walce proletariatu z burżuazją stają zdecydowanie po lewej stronie barykady.

Tendencje poetyckie lat dwudziestych

-poezja buntu, walki i protestu społecznego;

-ucieczka od rzeczywistości;

-nastroje lęku, grozy, niepokoju moralnego.

Nurty w prozie dwudziestolecia

- neorealistyczny ("Noce i dnie" oraz Boguszewska, Gojawiczyńska);

- polityczno-dyskusyjny, polemiczny (S. Żeromski "Przedwiośnie");

- psychologiczny (Zofia Nałkowska "Granica", M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka");

- nowatorski nurt prozy historycznej

(Jarosław Iwaszkiewicz "Czerwone tarcze", Z. Kossak-Szczucka "Krzyżowcy");

- proza środowiskowa (G. Morcinek "Łysek z pokładu Idy",

P. Gojawiczyńska "Dziewczęta z Nowolipek");

- rewolucyjny, hist. i polit. (L. Kruczkowski "Kordian i cham",

przedstawienie dwóch racji: szlachcica i chłopa, uczestników powstania

listopadowego);

- proza awangardowa (Bruno Schultz "Sklepy cynamonowe",

W. Gombrowicz "Ferdydurke", "Zazdrość i medycyna");

- literatura faktu, dokumentu (M. Dąbrowska "Pamiętniki chłopów polskich");

- narodziny reportażu (Melchior Wańkowicz "Na tropach Smętka",

X. Pruszyński "W czerwonej Hiszpani").

Niektórzy twórcy okresu dwudziestolecia w Polsce i na świecie:

1. PROZA:

STEFAN ŻEROMSKI (1864-1925)

- wrażliwy na wszelkie przejawy krzywdy i niesprawiedliwości społecznej

- łączenie problematyki politycznej z moralną;

- dramaty: "Róża", "Turoń", "Uciekła mi przepióreczka", "Biała rękawiczka",

"Ponad śnieg bielszym się stań", "Sułkowski";

- utwory publicystyczne: "Drożyzna i Zamojszczyzna";

- proza poetycka: "Puszcza jodłowa";

- powieści: "Wierna rzeka", "Popioły", "Przedwiośnie";

ZOFIA NAŁKOWSKA (1884-1954)

- (1905-1914), tematyka powieści to analiza życia wewnętrznego i dążeń

kobiet oraz skomplikowane problemy płci;

- utwory: "Kobiety", "Książe", "Narcyze";

- (1914-1926), zmiana tematyki, zainteresowanie dla spraw codziennych,

"rzeczy małych i małych ludzi";

- utwory: "Charaktery" - cykl portretów syntetycznych; opowiadania:

"Dom nad łąkami" -studium psychologiczne życia prostych ludzi;

- (1928-1939), powieści: "Niedobra miłość", "Granica", "Niecierpliwi";

sztuki teatralne: "Dom kobiet", "Dzień jego powrotu";

MARIA DĄBROWSKA (1889-1965)

- postawa: afirmacja życia,

- opowiadania: "Gałąź czereśni" (1921), "Ludzie stamtąd" (1925),

- cykl powieściowy "Noce i dnie"; obejmuje okres 1863-1914

- ukazuje proces przeobrażeń społecznych szlachty, będących rezultatem

rozwoju kapitalizmu i uwłaszczenia chłopów; przeobrażenia psychiki

ludzkiej, tworzą się nowe postawy, konflikty;

2. POEZJA:JULIAN TUWIM (1894-1953)- twórczość ma charakter synkretyczny (impresjonizm "Staruszkowie", futuryzm, ekspresjonizm);

- 1 okres: upojenie życiem, wyraz dynamiki i biologicznego witalizmu;

"Do krytyków", poeta ma cieszyć się życiem, a nie myśleć o filozofii;

- "Garbus", "Szczęście", "Staruszkowie" - zainteresowanie tematyką dnia

codziennego;

- potem coraz bardziej łączy się z klasycyzmem,

- wprowadzenie do poezji języka dnia codziennego;

- lata 30-te, negacja wobec rządu "Bal w operze" (satyryczny);

ANTONI SŁONIMSKI

- najwybitniejszy felietonista okresu międzywojennego;

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ

- nowelista, poeta humanista;

JULIAN PRZYBOŚ (1901-1970)

- poezja: intelektualna (uświadamia sobie rolę poety);

- retoryczna (podkreślanie znaczenia słowa i zdania poetyckiego);

- kreacjonizm (konkretność obrazowania);

- zbiory "W głąb lasu", "Równanie serca", "Z Tatr";

WŁADYSŁAW BRONIEWSKI (1897-1962)

- w tomiku "Trzy salwy" wiersz programowy "Poezja";

- osobistej funkcji poezji przeciwstawia poeta funkcją społeczną;

- tom "Dymy nad miastem"; nawiązuje do tradycji poezji romantycznej;

- poezja ma porywać do walki, "bić słowem" itd.

3. DRAMAT:

JERZY SZANIAWSKI (1886-1970)

- "Żeglarz", "Adwokat i róże", "Most", po wojnie "Dwa teatry";

- tendencje dramatu symbolicznego ścierają się z tradycją teatru

psychologicznego; fantastyka towarzyszy grotesce;

- rzeczywistość ma dwa wymiary: starcie wyobraźni z przeciętnością;

- konflikt dwóch postaw wobec życia: poetyckiej i "prozy życia";

- nie daje jednoznacznych odpowiedzi, sygnalizuje tylko ogrom i złożoność

problemów moralnych w życiu człowieka;

STANISŁAW IGNACY WITKIEWICZ (1885-1939)

- przeciwstawił się dotychczasowym normom literackim i etycznym;

- prekursor teatru absurdu;

- stosował groteskę;

- zagadnienia: sens istnienia, stosunek człowieka do świata;

dominujące uczucie: tzw. "niepokój metafizyczny";

- autor teorii tzw. "czystej formy" (oddziaływanie na odbiorcę przede

wszystkim swą kompozycją, czystą kompozycją poszczególnych elementów,

a dopiero później treścią oraz ideami jakie wyraża);

FRANCJA:

ANDRE GIDE (1869-1951)

- ostro atakował tradycyjnie uznane normy etyczne, które krępują swobodę

jednostki i nie pozwalają na pełnię życiowego rozwoju;

- propagator RELATYWIZMU MORALNEGO (prawo jednostki do indywidualnego

rozsądzania problemów etycznych);

MARCEL PROUST (1871-1922)

- usunął narratora wszechwiedzącego;

- propagował teorię BEHAWIORYZMU (sform. przez Johna Watsona; zastąpienie

tradycyjnej analizy psychologicznej opisem zachowań ludzkich);

"W poszukiwaniu straconego czasu" - obyczaje i umysłowość francuskiej

burżuazji i arystokracji XIX i XX w.

ANDRE MALRAUX (1901-1976)

- ukazuje tragizm ludzkiego bytu;

- traktuje žwiat jako okrutny i absurdalny, stając się prekursorem

EGZYSTENCJALISTŁW;

- reakcją na "bezsens istnienia" powinna być walka;

NIEMCY:

TOMASZ MANN (1875-1955)

- ukazuje konflikt między sztuką a życiem;

- upadek kultury jest wynikiem zwyrodnienia ówczesnego społeczeństwa;

- "Buddenbrookowie" - saga rodzinna;

- powiećś "Doktor Faustus" (WSPÓŁCZESNOŚĆ); upadek sztuki wiąże się z

czasem hitleryzmu w Niemczech;

AUSTRIA:

FRANZ KAFKA (1883-1924)

- katastrofista, ukazuje beznadziejne zmagania się samotnego człowieka

z groźnymi i wszechmocnymi siłami zbiurokratyzowanego świata;

- umowna sceneria utworów; rozgrywają się one poza czasem historycznym;

- powieść "Proces"; bohater Józef K. jest oskarżony, nie wie o co, lecz

godzi się na oskarżenie i proces; poszukuje swojego sędziego

bezskutecznie, ponieważ od początku jest już "skazany", a wyrok

jest nieunikniony;

USA:

WILLIAM FAULKNER (1897-1962)

- odsłania nieprzeniknione "mroki" duszy ludzkiej;

- dokonuje analizy psychologicznej, chcąc odkryć przyczynę konfliktów;

- "Sartoris", "Światłość w sierpniu", "Dzikie palmy";

ROSJA:

WŁODZIMIERZ MAJAKOWSKI (1903-1930)

- manifest "Policzek smakowi powszechnemu" (1912);

- hasło: Słowa na wolność;

- przekształcenie języka poetyckiego; poezja agitacyjna, masowa;

- wiersz biały; odrzucenie układu stroficznego;

- graficzne rozczłonkowanie tekstu;

WIELEMIR CHLEBNIKOW

- kult prymitywu, starych kronik, mitów, podań.





Wyszukiwarka