Drogi do socjologii - myśl społeczna w epoce przedsocjologicznej i jej osobliwości.

Zakresy historii socjologii

mogą być pojmowane na trzy sposoby:

1. historia socjologii (historia dyscypliny od Comte'a począwszy),

2. historia myśli socjologicznej (historia formułowania i rozstrzygania problemów socjologicznych),

3. historia analizy socjologicznej (rozwój naukowej metody badawczej i rezultatów jej stosowania).

Źródła i początki refleksji na temat życia społecznego.

Momenty zwrotne o zasadniczym dla historii dyscypliny znaczeniu:

1. myśl starożytnej Grecji - wyodrębnienie porządku ludzkiego z całokształtu doświadczenia porządku przyrody (przejście od monizmu do dualizmu);

2. druga rewolucja (XVII/XVIII w.) wiązała się z dokonaniem odróżnienia państwa i społeczeństwa jako dwóch swoistych rzeczywistości;

3. trzecia rewolucja to narodziny socjologii jako nauki, czyli uczynienie społeczeństwa przedmiotem systematycznej refleksji, to wiek XIX;

4. czasy najnowsze to okres wysiłków na rzecz unaukowienia refleksji nad społeczeństwem - ten proces ciągle trwa.

Grecy rozpoczęli refleksję socjologiczną odróżniając dwa czynniki w ludzkim otoczeniu - naturalny i społeczny.

Ten krytyczny dualizm polegał na dostrzeżeniu zasadniczej różnicy między prawami ustanawianymi przez ludzi i prawidłowościami przyrody, na które ludzie nie mają żadnego wpływu.

Główni reprezentanci starożytnej myśli społecznej

PLATON (V - IV w. pne) Państwo, Polityk, Prawa

Twórca normatywnej teorii państwa „najlepszego”, którego celem jest realizacja idei dobra i sprawiedliwości oraz koncepcji państwa pojmowanego jako organizm. To jedno z pierwszych odwołań do metafory społeczeństwa jako organizmu.

ARYSTOTELES (IV w. pne): Polityka

Najsławniejsze jego twierdzenie:

człowiek jest „zwierzęciem politycznym”

znaczy tyle, że człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, jest istotą społeczną i do współżycia z innymi się narodził;

społeczny charakter człowieka stanowi jego cechę gatunkową.

Historyczne warunki narodzin socjologii jako dyscypliny naukowej:

• wiek XVIII jako czas zapowiedzi socjologii,

• pojawienie się myśli, o istnieniu praw naturalnych rządzących zachowaniami ludzi, a więc i zjawiskami społecznymi,

• wiara w istnienie jakiegoś jednego podstawowego prawa rządzącego życiem społecznym na wzór odkrytego przez Newtona prawa powszechnego ciążenia obowiązującego w świecie fizycznym.

Zróżnicowanie doktryny prawa naturalnego - dwie odmienne koncepcje:

1. Tomasz Hobbes: ujęcie człowieka jako istoty z natury aspołecznej, pozbawionej jakiejkolwiek skłonności do życia społecznego, a interesów jednostek jako zasadniczo sprzecznych; stan naturalny to nieuchronnie stan wojny, której kres może przynieść tylko silna władza, która w zamian za bezwzględne posłuszeństwo potrafi zapewnić bezpieczeństwo;

2. John Locke: założenie, że człowiek jest istotą społeczną, a interesy jednostek są w jakiejś mierze zbieżne; ludzie mogą nawiązać korzystną dla obu stron współpracę; zmianę przynosi pojawienie się pieniądza i nierówności, co wywołuje konieczność stworzenia instytucji państwa działających na podstawie prawa pozytywnego.

Idea umowy społecznej

Przekonanie, że umowa społeczna umożliwia przejście od stanu naturalnego do stanu społecznego.

Społeczeństwo jest stowarzyszeniem, tworzonym świadomie przez jednostki w celu zaspokojenia określonych potrzeb i osiągnięcia określonych celów, a nie tworem natury.

W przeszłości idea umowy społecznej dotyczyła umowy między rządzącymi a rządzonymi, w doktrynie nowożytnej - zgody (umowy) co do zasad organizacji życia społecznego.

U progu nowoczesności. OŚWIECENIE:

- doprowadzenie do końca procesu sekularyzacji refleksji o społeczeństwie;

- stworzenie podstaw dla uformowania się socjologii jako dyscypliny.

Cechy zasadnicze myśli oświeceniowej:

1. przeświadczenie o konieczności posługiwania się własnym rozumem w dociekaniu wszelkich praw tego świata;

2. wiedza ma zapewnić człowiekowi „dojrzałość”, a szczególna w tym rola przypada filozofii i filozofom;

3. pojęcie postępu jako idea przewodnia;

4. teza o jednolitej naturze ludzkiej;

5. poszukiwanie zasad rozumnego, zgodnego z naturą ładu społecznego;

6. krytyka religijnej nietolerancji, tradycji i autorytetów ograniczających samodzielność myślenia, spekulacyjnej filozofii.

Reprezentanci: Voltaire, J.J.Rousseau, J. Condorcet, D. Hume, A. Smith

Teoria postępu:

- idea postępu jako idea nowa, zderzająca się z chrześcijańskim mitem upadku i raju

utraconego, oświeceniowymi idealizacjami stanu naturalnego i „dobrego dzikusa”;

- odrzucenie przekonania, że stanem doskonałym jest stan stabilności;

- ugruntowanie się przekonania, że wszelkie dziedziny życia mogą zmieniać się na lepsze,

a instytucje społeczne nie są dane i ustanowione raz na zawsze;

- wyobrażenie dziejów jako ekspansji postaw innowacyjnych, walki nowatorstwa z

rutyną;

- postęp wiedzy i oświaty jako siła napędowa dziejów.

Porewolucyjne ideologie jako teorie społeczne

KONSERWATYZM

E. Burke (XVIII) - twórca nowoczesnego konserwatyzmu; Rozważania o rewolucji we Francji…,

Cechy myśli konserwatywnej:

- krytyka oświeceniowej skłonności do krytyki, destrukcji autorytetów i tradycji,

utopijnej wiary w możliwości kształtowania rzeczywistości społecznej oraz

oświeceniowego indywidualizmu;

- teza o organicznej niezdolności człowieka do przekształcania, a tym bardziej tworzenia

społecznej rzeczywistości, która rozwija się spontanicznie;

- antyracjonalizm, przekonanie o irracjonalnej, emocjonalnej naturze ludzkiej;

- antyatomizm: społeczeństwo jest bytem pierwotnym, nadrzędnym w stosunku do

jednostek; jest konglomeratem grup mniejszych, hierarchicznie uporządkowanych,

powiązanych więzią tradycyjną;

- akcentowanie przewagi prawa zwyczajowego nad prawem pisanym i integracyjnej roli

religii.

LIBERALIZM

J. S. Mill (XIX) O wolności

Cechy myśli liberalnej:

- kontynuacja myśli oświeceniowej: sprzeciw wobec rewolucji jako gwałtownej

zmiany społecznej, przy zachowaniu wiary w postęp i przekonaniu o

potrzebie zasadniczej reformy społecznej;

- postulat likwidacji dziedziczonych przywilejów, zniesienie wszelkich form

samowoli i ograniczenie uprawnień rządu;

- poszanowanie ludzkiej godności i praw jednostki, postulat tolerancji religijnej i

wolności sumienia; postulat maksymalizacji wolności;

- indywidualizm, antykolektywizm, redukcja społeczeństwa do aktywnych jednostek;

interes społeczeństwa jest sumą interesów składających się nań jednostek;

- spontaniczny charakter ładu społecznego (na podobieństwo ładu rynkowego);

naturalny charakter porządku społecznego; niezmienna natura ludzka;

- ideologiczna podstawa modernizacji społeczeństw zachodnich.

UTOPIJNY SOCJALIZM I KOMUNIZM

C. H. Saint-Simone, R. Owen, Ch. Fourier (XVIII/XIX)

Socjalizm oznaczał kierunek przeciwstawny liberalnemu indywidualizmowi.

Charakterystyczne dla tej myśli było:

1. dokonanie krytycznej oceny rezultatów rewolucji 1789 r.,

2. przyznanie decydującego znaczenia kwestii socjalnej,

3. założenie, iż jej rozwiązanie wymaga wprowadzenia nowego ładu społecznego i gospodarczego opartego na współpracy, a nie na współzawodnictwie i walce konkurencyjnej,

4. odrzucenie lub usunięcie na dalszy plan polityki i skupienie uwagi na sposobie zorganizowania produkcji i podziału dóbr, a także na wychowaniu.

5. stworzenie licznych utopii jako opisów pożądanego ładu społecznego oraz wskazywanie różnych dróg jego urzeczywistnienia; brak wiary w samorzutny porządek społeczny,

6. sformułowanie postulatu stworzenia nowej nauki społecznej jako podstawy przebudowy społeczeństwa, co było warunkiem powstania socjologii.

Komunizm ponadto kojarzono z wyobrażeniem komuny jako samorządnej społeczności, a nade wszystko ze wszystko ze wspólnotą, w której nie ma własności prywatnej i pieniądza.

NACJONALIZM

Uformowanie się różnych wzorów ideologii narodowej, np. nacjonalizm kulturowy (Herder), odwołujący się do wspólnoty kultury i nacjonalizm polityczny, odwołujący się do wspólnych instytucji politycznych, dzięki którym jakaś populacja staje się narodem.

Główne tezy:

1. ludzkość dzieli się przede wszystkim na narody; każdy ma własną historię i tworzy instytucje dostosowane do jego swoistego charakteru,

2. naród jest wspólnotą najważniejszą; w warunkach konfliktu interesów należy wybierać solidarność z narodem, bo poza rodziną to wspólnota najbardziej `naturalna',

3. naród jest wspólnotą przyrodzoną, a obowiązki jednostki wobec niej nie powinny być przedmiotem wolnego wyboru i nie mogą być przez nikogo uchylone,

4. naród jest wspólnotą `organiczną' (jedną i niepodzielną); podziały wewnątrz niej są więc nienaturalne i niepożądane; ich pojawianie się jest przejawem słabości `ducha narodowego',

5. naród cechuje swoista indywidualność, która powinna być pielęgnowana; należy wystrzegać się przyjmowania obcych wzorów,

6. tak rozumiany naród stanowi jedyne źródło prawowitej władzy politycznej, której głównym zadaniem jest obrona jego interesów i integralności.

TEORIA SPOŁECZNA C. H. SAINT-SIMONA, prekursora socjologii (1760 - 1825) Katechizm industrialistów, Nowe chrześcijaństwo

Cechy myśli Saint-Simona:

1. diagnoza głębokiego kryzysu, w jakim tkwiła Europa jego czasów;

2. stworzenie systemu naukowego w duchu scjentyzmu; postulat stworzenia nauki społecznej, fizyki czy fizjologii społecznej jako koniecznego elementu wielkiej reformy i nauki i społeczeństwa,

3. koncepcja społeczeństwa jako organizmu, którego budową i rozwojem rządzą niezmienne prawa; ich poznanie pozwala przewidywać zjawiska społeczne i kierować nimi,

4. wprowadzenie pojęcia społeczeństwo industrialne (przemysłowe) będącego synonimem nowoczesnego społeczeństwa burżuazyjnego i zaprzeczeniem społeczeństwa feudalnego,

5. wyróżnienie klasy pracującej (industrialnej) i klasy niepracującej,

6. wyróżnienie dwóch systemów organizacji społeczeństwa: systemu feudalnego, czyli militarnego (opartego na wierzeniach), utrzymującego się na skutek przymusu oraz systemu industrialnego (opartego na dowodach naukowych), którego podstawą jest dobrowolnie zorganizowane współdziałanie,

7. wizja historii, w trakcie której człowiek się zmienia (odrzucenie koncepcji niezmiennej natury ludzkiej).

POZYTYWIZM

To, co pozytywne, czyli realne, pożyteczne, ścisłe, pewne i konstruktywne zostało przeciwstawione temu, co negatywne, urojone, jałowe, chwiejne, mgliste i destrukcyjne.

Cechy:

1. antykrytycyzm - odrzucenie filozofii krytycznej prowadzącej do konfrontacji tego, co jest, z tym, co według filozoficznych zasad być powinno; użyteczna jest tylko wiedza o faktach;

2. krytyka metafizyki i fenomenalizm - wiedza zasługująca na zaufanie stanowi rezultat wolnej od metafizycznych uprzedzeń obserwacji; nauka zajmuje się wyłącznie zjawiskami (fenomenalizm); dlatego pozytywizm zwracał się przeciwko idei przyczynowości (zamiast poznawania przyczyn - odkrywanie praw, czyli stałych związków między zjawiskami) i religii pretendującej do roli prawomocnej wiedzy o świecie;

3. naturalizm - wyrażał się w tezie o jedności metodologicznej nauki, co znaczy, że metody nauk społecznych nie różnią się (nie powinny różnić się) od metod nauk przyrodniczych;

4. fakty społeczne jako rzeczy - badacz życia społecznego powinien występować w roli obserwatora, a nie uczestnika; świat społeczny traktowany jest jako całkowicie niezależny od obserwatora;

5. badanie faktów bez ich wartościowania - działalność poznawcza jest neutralna wobec sporów o wartości; uczony powinien powstrzymać się od wartościowania badanych zjawisk;

6. nauka jako podstawa inżynierii społecznej (wyznaczenie nauce zadań praktycznych) - nauka stanowi podstawę przewidywania i kontroli procesów społecznych, ograniczania ich żywiołowego charakteru.

A. Comte (1798-1857) i jego projekt socjologii

Kurs filozofii pozytywnej, Katechizm pozytywistyczny

Diagnoza głębokiego kryzysu społeczeństwa porewolucyjnego, anarchia wierzeń jako jego główne źródło.

Potrzeba stworzenia powszechnie akceptowanego systemu idei jako podstawy nowej integracji społeczeństwa.

Wyróżnienie trzech stadiów rozwoju umysłu ludzkiego:

- teologiczne (fikcyjne),

- metafizyczne,

- pozytywne, czyli naukowe (nauka jako czynnik integracji).

Postulat oddzielenia nauki od teologii i metafizyki.

Wyróżnienie sześciu podstawowych nauk ogólnych (pozytywnych) jako rezultatu klasyfikacji nauk: matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i socjologia.

Stworzenie programu socjologii jako nauki pozytywnej.

Główne założenia tego programu:

• antyredukcjonizm: społeczeństwo jest złożoną, nieredukowalną do swoich części składowych całością;

• holizm: badania socjologii dotyczą organizmu społecznego jako całości, a nie tylko jakichś wybranych zjawisk czy procesów;

• metody badań naukowych (stosowane w naukach pozytywnych, w tym i socjologii): obserwacja, eksperyment, metoda porównawcza;

• historyczność zjawisk społecznych i wynikająca z tego modyfikacja naukowej metody badania społeczeństwa - metoda historyczna;

• pogodzenie dwóch przeciwstawnych perspektyw opisu społeczeństwa: porządku (statyka społeczna) i postępu (dynamika społeczna).

Statyka społeczna

• zajmuje się badaniem porządku społecznego (wzajemnymi związkami między różnymi częściami społecznego organizmu), warunkami społecznego konsensu;

• określa i charakteryzuje składowe elementy społeczeństwa:

rodzina - najbardziej elementarna i trwała forma zrzeszenia, powstająca samorzutnie (społeczeństwo składa się rodzin nie z jednostek);

podział pracy - przyczyna rosnącej złożoności systemu społecznego i powstania grup zawodowych oraz klas społecznych;

rząd - czynnik niezbędny dla zgodnej współpracy różnych części społeczeństwa przez użycie przymusu; warunek utrzymywania jednolitości społeczeństwa i solidarności jego członków;

religia (pozytywistyczna) - rozumiana jako wspólnota wierzeń i uczuć, stanowiąca podstawę spójności społecznej.

Dynamika społeczna („teoria koniecznego i ciągłego rozwoju ludzkości”), teoria postępu i jej założenia:

- ewolucja społeczeństw ma charakter prawidłowy i ukierunkowany;

- jej głównym prawem jest prawo trzech stadiów, przez które przechodzi rozwój świadomości (umysłu ludzkiego): teologiczny, metafizyczny, naukowy);

- każdemu stanowi świadomości odpowiada określony stan rozwoju społecznych urządzeń (obyczajów, polityki, gospodarki, sztuki i tp);

- rozwój społeczny oznacza doskonalenie się ludzkości, jest realizacją doskonałego ładu społecznego (stabilizacja bez stagnacji i ewolucja bez rewolucji).

EWOLUCJONIZM

1. akceptacja pozytywistycznego, naturalistycznego przekonania o jedności świata i wiedzy o nim; rzeczywistość ludzka jest częścią przyrody i należy badać ją za pomocą metod stworzonych przez przyrodoznawstwo;

2. świat ludzki podlega przyrodniczym prawom; odkrywane przez naukę prawa są dwóch zasadniczych rodzajów: współwystępowania i następstwa oraz struktury i funkcji;

3. założenie o stałości i jednolitości natury ludzkiej i oparta na niej wiara w uniwersalny charakter praw ewolucji;

4. zmiana w jakiejkolwiek jednej dziedzinie pociąga za sobą zmiany we wszystkich innych (globalny charakter zmiany); pojęcie przeżytków jako zjawisk, które w oczywisty sposób są niezgodne z aktualnym stanem społecznej całości, bo są pozostałością stanów wcześniejszych;

5. wszechobecność zmiany (rozwoju wszystkiego, cokolwiek istnieje);

6. zmiana ma charakter kierunkowy i jest tożsama z postępem; ewolucja polega na przechodzeniu od fazy niższej do wyższej; podstawowa różnica między fazą niższą i wyższą to różnica struktury i funkcji;

7. wszystkie społeczeństwa podlegają tym samym prawom ewolucji, ale tempo rozwoju jest zróżnicowane;

8. ewolucja to zmiana powolna, sekwencyjna;

9. akcentowanie roli endogennych czynników zmiany; dyfuzja jako wtórny czynnik zmiany;

10. metoda porównawcza jako główna metoda badania zjawisk społecznych: wnioskowanie o przeszłości jednych społeczeństw na podstawie teraźniejszości innych, znajdujących się rzekomo na wcześniejszym etapie tego samego procesu.

HERBERT SPENCER (1820 - 1903) - główny reprezentant ewolucjonizmu.

Spencerowski system filozoficzny to wielka synteza dziejów przyrody, społeczeństwa i kultury dokonana w oparciu o zasadę ewolucji.

Wyróżnienie trzech faz i trzech rodzajów ewolucji: nieorganiczna, organiczna i ponadorganiczna (społeczna).

Fundamentalne prawo ewolucji to prawo rosnącej złożoności struktury i różnicowania się funkcji.

Zadania socjologii:

1. zbadanie budowy społeczeństwa i określenie procesu jego rozwoju,

2. zbadanie poszczególnych instytucji, poprzez które społeczeństwo żyje i rozwija się.

Naturalizm: społeczeństwo jest częścią przyrody.

Organicyzm: używanie analogii organizmu dla opisu społeczeństwa.

Zasady organizacji organizmów biologicznych i społecznych są podobne:

1. obie cechuje wzrost masy,

2. w miarę wzrostu w obu dokonuje się różnicowanie części i komplikowanie budowy wewnętrznej,

3. w obu dokonuje się różnicowanie funkcji,

4. poszczególne części obu są od siebie wzajemnie zależne,

5. w obu niezbędne dla życia jest wypełnianie określonych funkcji, nie zaś ich trwanie.

Głównym źródłem ograniczenia analogii organicystycznej jest przyznanie jednostkom autonomii, której nie mają części żadnego organizmu biologicznego.

Podstawową komórką organizmu społecznego jest jednostka.

Dobro jednostki stoi ponad dobrem społeczeństwa.

Rozwój społeczny dokonuje się od społeczeństw prostych do złożonych i od społeczeństw typu militarnego do społeczeństw typu industrialnego.

Cechy społeczeństwa militarnego:

1. władza oparta na przymusie i rygorystycznej kontroli (dyscyplinie);

2. autarkia i izolacja;

3. sztywna hierarchia i status przypisany;

4. konserwatyzm, niechęć wobec wszelkich innowacji;

5. preferowane cechy jednostki to: konformizm, posłuszeństwo, lojalność, rutyna, orientacja na autorytety.

Cechy społeczeństwa industrialnego to przeciwieństwo cech społeczeństwa militarnego, to władza oparta na umowie i konsensie, dla którego podstawą jest prawo, to współpraca międzynarodowa, możliwości społecznego awansu, swoboda przekonań i opinii, poczucie niezależności i inicjatywa.

W toku ewolucji wykształcają się instytucje społeczne, dzięki którym dokonuje się przystosowanie niespołecznego z natury człowieka do współdziałania z innymi ludźmi.

Zbiór instytucji składa się na organizację społeczeństwa.

Spencer wyróżnia następujące rodzaje instytucji:

1. domowe, czyli rodzinne;

2. obrzędowe: zwyczaje, obyczaje, ceremonie, etykiety …; pełnią funkcję regulatora zachowań i działań we wzajemnych stosunkach między ludźmi;

3. polityczne (rozwój zróżnicowań klasowych, różnych form władzy i środków jej sprawowania: wojsko, policja, sądy, podatki, prawo …);

4. kościelne: ich funkcje to wzmacnianie wewnętrznej więzi społeczeństwa, podtrzymywanie tradycji, obyczajów i wierzeń;

5. zawodowe: opis procesu wyłaniania się różnych kategorii zawodów;

6. przemysłowe: są konsekwencją podziału pracy i rozwijają się w miarę zanikania społeczeństwa militarnego i w miarę rozwoju społeczeństwa przemysłowego.

EWOLUCJONISTYCZNA ANTROPOLOGIA SPOŁECZNA

E. B. Tylor (XIX) Cywilizacja pierwotna

Sformułował program nauki o kulturze. Istota jego badań polegała na rozkładaniu kultury na poszczególne, jednorodne i porównywalne elementy i śledzeniu ich ewolucji.

L. H. Morgan (XIX) Społeczeństwo pierwotne

Oryginalność jego pomysłów wynika z tego, że:

1. wprowadził do teorii ewolucji społecznej problematykę rozwoju techniki i gospodarki;

2. powiązał kwestię genezy organizacji politycznej ze sprawą własności prywatnej;

3. podjął próbę ustalenia związków i zależności między przemianami różnych rodzajów instytucji.

Podstawą dokonanej przez Morgana periodyzacji dziejów były przemiany sposobu zdobywania przez ludzi środków utrzymania.

Morgan wyróżnił następujące fazy dziejów ludzkości:

1. dzikość: zbieranie owoców i orzechów; łapanie ryb i ogień; łuk i strzała;

2. barbarzyństwo: wyroby z gliny; oswojenie zwierząt; uprawa kukurydzy, nawadnianie, budownictwo z cegły i z kamienia; narzędzia żelazne;

3. cywilizacja: alfabet i pismo.

Morgan akcentował też znaczenie przemian systemu własności jako czynnika zmiany ewolucyjnej: ewolucja społeczna to proces przechodzenia od własności wspólnej do własności prywatnej, od równości do podziałów klasowych.

PSYCHOLOGIZM

Orientacja teoretyczna w socjologii:

• wspólna nazwa licznych kierunków i teorii psychologistycznych w socjologii, na gruncie których zostały podjęte próby wyjaśniania zjawisk i procesów, zachodzących w zbiorowościach ludzkich, przez ujmowanie ich jako przejawów życia psychicznego jednostek,

• za punkt wyjścia przyjmuje psychiczne cechy jednostki, traktując je jako zmienne, próbuje zinterpretować zjawiska społeczne jako ich przejawy lub konsekwencje.

Cechy:

1. akceptacja pozytywistycznej filozofii nauki, co wyrażało się w przekonaniu, że socjologia jest nauką wykrywającą prawa przyrodnicze;

2. spadek zainteresowania rozwojem społecznym i zwrot w stronę badania tych zjawisk, których podłożem jest psychika ludzka nie podlegająca prawu postępu;

3. trzymanie się zasad nominalizmu;

4. przeświadczenie o istnieniu cech psychicznych wcześniejszych od wszelkiej interakcji społecznej;

5. koncentrowanie uwagi na nieświadomych procesach psychicznych, co stanowiło świadectwo załamania oświeceniowej wiary w zdolność rozumu do rozpoznania i kontrolowania postępu społecznego oraz praw nim rządzących.

Psychologia tłumów i publiczności

Gustave Le Bon (1841-1931) Psychologia tłumów

Szeroki zakres pojęcia tłumu.

Tłum:

• odnosi się nie tylko do krótkotrwałego, większego nagromadzenia jednostek na ograniczonej przestrzeni, ale też do wszelkich form zbiorowości wytwarzających psychikę zbiorową, w której psychiki jednostkowe giną i roztapiają się;

• to każda zbiorowość, której jedność opiera się na irracjonalnej gotowości do działania, wynikającej z zatracenia się jednostek w masie i rezygnacji z wszelkiej samokontroli.

Cechy (psychiki) tłumu:

1. posiada umysł zbiorowy i jedność psychiczną, która działa niwelująco na indywidualne uczucia, myśli i zachowania jednostek;

2. w czynnościach tłumu zasadniczą rolę odgrywają czynniki podświadome, stąd specjalne znaczenie popędów, instynktów, emocji;

3. każda jednostka w tłumie zatraca swoją indywidualność i działa jak każdy inny przeciętny osobnik.

Gabriel Tarde (1843-1901) Opinia i tłum

Pojęcie tłumu ograniczył do sytuacji, w której spełniony jest warunek fizycznej bliskości pewnej liczby jednostek.

Stworzył psychologię publiczności. Szczególnie charakterystyczna dla czasów najnowszych publiczność cechuje rozproszenie przestrzenne połączone z bliskością duchową powstającą dzięki udoskonalonym środkom wymiany opinii i informacji.

Podstawową tezą socjologii Tarde'a jest koncepcja naśladownictwa jako podstawowego mechanizmu przekształcania tego, co jednostkowe, w to, co społeczne. Społeczeństwo istnieje dzięki powtarzalności aktów indywidualnych, które nie zmieniając swej natury prowadzą do nadania zachowaniom się ludzkim jednolitości i regularności. Poznanie praw społecznych jest więc poznaniem praw rządzących procesami naśladownictwa.

Dwa zasadnicze typy naśladownictwa to obyczaj i moda.

Jedynym źródłem zmiany społecznej może być wynalazek dokonany przez jednostkę, który dzięki naśladownictwu zostaje przyjęty przez wiele jednostek.

PSYCHOANALIZA I JEJ ZWIĄZKI Z SOCJOLOGIĄ

Zygmunt Freud (1856-1939) Kultura jako źródło cierpień

Podważył racjonalistyczną wizję człowieka akcentując wpływ irracjonalnych, nieświadomych sił na zachowania ludzkie.

Obszary wpływu teorii Freuda (i jego kontynuatorów) na socjologię:

teoria socjalizacji jednostki, struktura rodziny i dynamika stosunków miedzy jej członkami, teoria genezy społeczeństwa, teoria wyjaśniająca mechanizmy tworzenia kultury i jej istoty.

Teoria osobowości Freuda (struktura: id/zasada przyjemności, ego/zasada rzeczywistości i superego/wymogi środowiska społecznego) to próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób antyspołeczny w istocie człowiek jest w stanie żyć w społeczeństwie.

Teoria kultury Freuda

Jej podstawą jest freudowska antropologia. Jej główne tezy:

1. natura ludzka jest zła,

2. instynkty (popędy) ludzkie są niezmienne i niezniszczalne,

3. niemożliwa jest więc przemiana człowieka, a możliwa tylko zmiana form przejawiania się jego trwałej natury.

Kultura według Freuda to cała suma dokonań i instytucji, które odróżniają i oddalają życie człowieka od życia jego zwierzęcych przodków.

Zasadnicze aspekty kultury:

1. represyjny: kultura dostarcza sposobów ograniczania niezaspokojonych pragnień ludzkich, rodzi deprywację i jest „źródłem cierpień”(„ludzie odczuwają jako nader uciążliwe ofiary, jakie nakłada na nich kultura w celu umożliwienia im życia pospołu”);

2. sublimacyjny: zaspokajanie ludzkich pragnień dokonuje się w sposób coraz bardziej wysublimowany; tak więc kultura oznacza nie tylko represje, ale też samorealizację.

Freud „Poza zasadą przyjemności”:

„Każde indywiduum jest potencjalnym wrogiem kultury […] ludzie, mimo, że tylko w niewielkim stopniu mogą wieść żywot samotniczy, odczuwają jako nader uciążliwe ofiary, jakie nakłada na nich kultura w celu umożliwienia im życia pospołu.”

[Nawet w warunkach kultury] „pierwotne, dzikie i złe popędy ludzkości nie zanikają w żadnej jednostce, lecz istnieją nadal, acz w stanie represjonowania […] i czekają na sposobność do rozwinięcia swego działania.”

SOCJOLOLOGIZM - jego cechy:

1. socjologistyczny naturalizm - uznanie słuszności założeń typowych dla pozytywizmu, dotyczących zarówno natury rzeczywistości społecznej jak i najwłaściwszych metod jej naukowego badania;

2. swoistość rzeczywistości społecznej, różnej od rzeczywistości materialnej i psychicznej oznacza, że zjawiska społeczne stanowią odrębną klasę zjawisk przyrodniczych;

3. antyredukcjonizm - rzeczywistość społeczna jest swoista i zasadniczo odmienna od rzeczywistości jednostek ludzkich;

4. antypsychologizm - socjologia jako nauka samoistna i samowystarczalna;

5. autonomia socjologii stanowi konsekwencję przekonania o swoistości faktów społecznych; socjologia jako podstawowa nauka społeczna ma dostarczać klucza do zrozumienia wszelkich zjawisk społecznych.

Emil Durkheim (1858-1917) Zasady metody socjologicznej

- ugruntował status socjologii jako dyscypliny akademickiej i przekonanie, że socjologię uprawiać należy jako naukę wolną od wszelkich ideologicznych i filozoficznych uprzedzeń.

Postulat metodologiczny, by traktować fakty społeczne jak rzeczy oznaczał eliminację z nauki wszelkich pozaempirycznych założeń.

Jest faktem społecznym wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu.

Koncepcja człowieka rozdwojonego odnosi się do antagonizmu między duszą i ciałem, zmysłami i rozumem, instynktem i świadomością.

Społeczeństwo jako rzeczywistość sui generis: społeczeństwo tworzy specyficzną rzeczywistość, zewnętrzną w stosunku do jednostek i wytwarzającą świadomość zbiorową.

Solidarność (więź) społeczna i jej przemiany:

1. solidarność mechaniczna - charakterystyczna dla społeczeństw słabo zróżnicowanych (brak lub prosty podział pracy), zdominowanych przez prawo, czyli takich, w których pod kontrolą zbiorowości znajduje się całe (lub prawie całe) życie jednostki, w których istnieje względnie jednolity system norm obowiązujących wszystkich członków zbiorowości, a wszelkie pogwałcenia owych norm podlegają bezwzględnie karze; społeczeństwa te cechuje wspólnota dóbr, dominacja religii, tradycjonalizm;

2. solidarność organiczna - charakterystyczna dla społeczeństw silnie zróżnicowanych, o zaawansowanym podziale pracy i specjalizacji, o przewadze prawa kooperacyjnego, o zmniejszonej roli religii i wierzeń na rzecz myślenia racjonalnego i silnej aprobacie dla postaw indywidualistycznych.

Morfologia społeczna to dział socjologii zajmujący się badaniem podłoża świadomości zbiorowej, jego związków z wyobrażeniami i zachowaniami się zbiorowymi; obejmowała rozległą problematykę demograficzną (objętość i gęstość społeczna), antropogeograficzną, ekonomiczną.

Fizjologia społeczna to dział socjologii badający wzajemne powiązania różnych elementów systemu, siły i czynniki utrzymujące spójność społeczeństwa.

Socjologia jako nauka o instytucjach.

Instytucje to „zespół ustalonych działań oraz idei, które jednostki zastają jako coś gotowego i narzucającego się im mniej lub bardziej nieodparcie”

Przykład wzorcowej instytucji społecznej to religia, której szczególna rola polega na tym, że:

1. poprzez obrzędy religijne dokonuje się inicjacja jednostki do życia zbiorowego;

2. kult religijny (jego obrzędy) integruje grupę społeczną;

3. obrzędy religijne podtrzymują tradycję grupową;

4. i służą podtrzymywaniu jednostek w chwilach załamań (np. obrzędy żałobne).

Zakłócenie integracyjnych funkcji religii prowadzi do anomii, która staje się podłożem dla nowego typu samobójstw anomijnych.

ANTYPOZYTYWISTYCZNY ZWROT W SOCJOLOGII

Metodologiczne koncepcje W. Dilthey'a (1833-1911)

1. Stosunek do pozytywizmu: Dilthey wyrażał przekonanie, że humanistyka musi być inna niż przyrodoznawstwo, bo inna jest jej pozycja w stosunku do przedmiotu badań: przyroda jest dla nas obca. Jest dla nas czymś zewnętrznym, a nie wewnętrznym. Społeczeństwo jest naszym światem. Fakty społeczne nie są w żadnym razie rzeczami, które można byłoby poznawać na sposób przyrodniczy.

2. Klasyfikacja nauk (dokonana ze względu na odmienność relacji między podmiotem a przedmiotem poznania): nauki o przyrodzie i „nauki o duchu” obejmujące historię, ekonomię, prawo, politykę, psychologię, a także badania religii, literatury, architektury, muzyki oraz filozoficznych systemów i światopoglądów.

3. Radykalny antysocjologizm: Dilthey nie akceptował socjologii ze względu na jej pozytywistyczne uzasadnienia, a możliwości innej socjologii nie dostrzegał. Uważał, że poznanie „systemu społecznego” nie wymaga odrębnej dyscypliny (wzorującej się na przyrodoznawstwie). Problematyka społeczna została włączona w obszar historiografii.

4. Psychologia jako najważniejsza nauka humanistyczna, której celem jest rozumienie ludzkich działań w kontekście historycznie zmiennej kultury. Przedmiotem poznania jest człowiek w historii, kształtowany przez zmienne warunki społeczne.

5. Kultura jako obiektywizacja życia w postaci systemów kulturowych (religia, sztuka, filozofia, nauka, prawo, gospodarka, język, wychowanie…) i zewnętrznych organizacji społecznych (rodzina, państwo, Kościół, korporacje…).

6. Idea rozumienia. Rozumienie jako najważniejsze narzędzie poznania w „naukach o duchu” i jego dwa znaczenia:

- rozumienie psychologiczne: rozumieć to postawić się na miejscu kogoś

innego, przeżyć w wyobraźni to, co ktoś przeżywał w rzeczywistości,

odgadując w ten sposób, co znaczą obserwowane z zewnątrz

zachowania drugiego człowieka;

- rozumienie hermeneutyczne: rozumieć to umieścić dany fakt w ramach

szerszej całości: języka, kultury, systemu społecznego.

SOCJOLOGIA HUMANISTYCZNA

Cechy socjologii humanistycznej:

1. antynaturalizm, czyli odrzucenie poglądu, iż rzeczywistość społeczna jest częścią przyrody jak i przekonania, że choć jest ona rzeczywistością sui generis, to może i powinna być badana w taki sam, sposób jak przyroda;

2. interakcjonizm: oznacza zakwestionowanie zarówno realizmu jak i nominalizmu socjologicznego, co wyraża się w przyjęciu, że przedmiotem socjologii są społeczne interakcje;

3. podmiotowy charakter interakcji społecznych: interakcja to działania, które są (bardziej czy mniej) świadomie zorientowane na innych członków społeczeństwa;

4. postulat „rozumienia”: zachowania, które są treścią interakcji socjolog musi rozumieć, musi je umieć interpretować; poznać to znaczy rozumieć;

5. wiedza społeczna jako samowiedza: rezultaty poznania socjologii nie mogą stanowić podstaw inżynierii społecznej, a pozwalają jedynie uzyskać orientację w zmieniającym się świecie.

Reprezentanci niemieckiej socjologii humanistycznej

Ferdynand Tönnies (1855-1936) Wspólnota i stowarzyszenie

Główny temat jego socjologii to więź społeczna. To kategoria umożliwiająca odpowiedź na dotąd nierozstrzygnięte pytanie: czy społeczeństwo jest konsekwencją umowy zawiązanej przez racjonalnie działające jednostki w celu osiągnięcia określonych korzyści, czy też jest `tworem natury', niewyjaśnialnym w kategoriach świadomych i racjonalnych wyborów.

Człowiek jest istotą rozdwojoną, wyposażoną w dwa rodzaje woli:

1. organiczną, płynącą z głębi ludzkiej psychiki, nietkniętej przez refleksję; ten typ woli leży u podstaw działań spontanicznych i niewykalkulowanych;

2. arbitralną, którą cechuje namysł i kalkulacja; leży u podstaw działań uznanych za najbardziej skuteczne ze względu na jakiś cel.

Ze względu na dominację jakiegoś rodzaju woli wyróżnia:

• wspólnotę (Gemeinschaft) - jednostki łączy naturalna i spontaniczna bliskość emocjonalna (rodzina, wieś),

• stowarzyszenie (Gesellschaft), w ramach którego jednostki wiąże umowa oparta na kalkulacji, wymianie wymiernych korzyści (grupa pracownicza, nowoczesne miasto).

Georg Simmel (1858-1918) Socjologia

Ograniczył przedmiot socjologii do zjawiska interakcji (socjologia „czysta”), odrzucając problematykę społeczeństwa jako bytu ponadjednostkowego (nominalizm).

Wprowadził pojęcie formy (trwałe elementy, poddające się racjonalnemu badaniu) jako centralną kategorię socjologii. Odróżniał pojęcie niezmiennej formy od zmiennej (historycznie i kulturowo) treści.

Uważał zjawiska psychiczne za konieczny, ale niewystarczający warunek zachodzenia zjawisk społecznych.

Ponieważ interakcja jest nie do pomyślenia bez wzajemności, stąd większość stosunków między ludźmi może uchodzić za wymianę.

Socjologa interesuje jak poprzez wzajemne oddziaływania jednostki tworzą grupy i są przez to grupowe uczestnictwo determinowane.

SOCJOLOGIA ROZUMIEJĄCA MAXA WEBERA

Max Weber (1864-1920) Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej

Podjął kolejną próbę przezwyciężenia naturalizmu z pozycji historyzmu.

Przedmiotem socjologii są działania społeczne, które są działaniami sensownymi.

Działanie społeczne to takie, „które według swojego, przez działającego lub działających przyjętego, sensu zostaje odniesione do zachowania innych i według niego jest w swoim przebiegu zorientowane.”

Poznać działanie społeczne to znaczy uchwycić jego subiektywny sens, czyli je zrozumieć.

Zrozumieć jakieś działanie znaczy tyle co uchwycić subiektywny sens tego działania przy pomocy interpretacji.

Sens działania to subiektywna intencja towarzysząca działaniu. Jest podstawą tworzenia się motywów.

„Motywem nazywamy pewien związek sensowny działania z rzeczywistością, który samemu działającemu przedstawia się jako sensowny >powód< danego zachowania.”

Dla właściwego wyjaśniania działań społecznych socjologia posługuje się metodą typów idealnych.

Typ idealny to konstrukcja myślowa, która umożliwia uchwycenie tego, jak przebiegałoby określone działanie społeczne, gdyby było zorientowane wyłącznie celowo i racjonalnie, nie zakłócone czynnikami (wpływami) emocjonalnymi, irracjonalnymi.

Nie ma nic wspólnego z wartościowaniem, czy ustalaniem norm.

Typu idealnego nie odkrywa się w empirycznej rzeczywistości, typ idealny się tworzy, żeby tę rzeczywistość badać i rozumieć.

Postulat obiektywności nauk społecznych (aksjologicznej neutralności) wyraża się w przekonaniu, że zajmują się one ludzkimi sądami wartościującymi, ale same ich nie wydają. Pozostają wolne od wszelkiej stronniczości poza tą, która polega na zorientowanym na określone wartości wyborze przedmiotu badań.

Nauka pyta, jakie cele ludzie sobie stawiają, jakie są adekwatne środki ich osiągnięcia, jakie mogą być koszty i skutki ich realizacji. Nauka pomaga ludziom uzyskać świadomość tego, co robią i do czego dążą, ale w żadnym razie nie poucza ich, co powinni robić i jakie powinny być ich cele.

SOCJOLOGIA FENOMENOLOGICZNA

Alfred Schütz (1899-1959)

Zerwanie z obiektywizmem, to znaczy postawą najwyraźniej formułowaną przez Durkheima, wyrażającą się w przekonaniu, że „życie społeczne należy wyjaśniać nie przez wyobrażenie na jego temat, lecz przez głębokie przyczyny, które umykają ich świadomości”.

Badacz świata społecznego, w odróżnieniu od przyrodnika ma do czynienia nie z rzeczami, lecz ze znaczeniami, które są punktem wyjścia wszelkich badań społecznych.

Przedmiotem badań społecznych musi być nade wszystko świat życia codziennego i myślenie potoczne. Chodziło o zbliżenie punktu widzenia badacza do punktu widzenia badanych.

POLSKA ODMIANA SOCJOLOGII HUMANISTYCZNEJ

Florian Znaniecki (1882-1958)

Wstęp do socjologii, Socjologia wychowania, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości oraz praca napisana wspólnie z amerykańskim socjologiem W.I. Thomasem Chłop polski w Europie i Ameryce.

Założyciel Instytutu Socjologicznego w Poznaniu (1921) i pierwszego w Polsce czasopisma socjologicznego „Przeglądu Socjologicznego” (1930).

Wykładał na uniwersytetach amerykańskich.

Główne tezy jego teorii socjologicznej

Podstawowym zadaniem badacza jest wyodrębnienie z rzeczywistości pewnych zwartych całości, czyli układów zamkniętych, które stanowią przedmiot wszelkich nauk.

Istnieją dwa zasadnicze typy układów zamkniętych:

• naturalne - dane badaczowi obiektywnie; składają się na nie przedmioty naturalne, czyli rzeczy;

• kulturalne - istnieją w sferze doświadczenia poszczególnych jednostek, stąd „dla badacza ten układ kulturalny jest rzeczywiście i obiektywnie takim, jakim był (lub jest) dany tym historycznym osobnikom, kiedy go oni doświadczali […]. Słowem, dane badacza kultury są zawsze danymi <<czyimiś>> nigdy <<niczyimi>>. Tę istotną cechę danych kulturalnych nazywamy współczynnikiem humanistycznym, ponieważ takie dane jako przedmioty teoretycznej refleksji badacza nalezą już do czyjegoś […] doświadczenia”.

Współczynnik humanistyczny zatem to pewna dyrektywa metodologiczna nakazująca badaczowi kultury uwzględnienie tego znaczenia lub ważności, jakie pewnym przedmiotom lub czynnościom nadają ludzie w określonych zbiorowościach.

Elementami układów kulturalnych są przedmioty kulturalne, czyli wartości. Stanowią one przedmiot badań nauk o kulturze (humanistycznych) i są obdarzone współczynnikiem humanistycznym, to znaczy, że badacz rozpatruje je jako czyjeś świadome zjawiska.

Wartość od rzeczy różni się posiadaniem znaczenia.

Socjologia to nauka humanistyczna, jej przedmiotem są układy społeczne (jeden z typów układów kulturalnych).

Elementem układów społecznych jest człowiek pojmowany jako wartość społeczna oraz inne wartości.

Znaniecki wyróżnia cztery rodzaje układów społecznych:

1. czyny społeczne - to czyny skierowane ku wywołaniu zmiany w zachowaniu innego człowieka (prośba, walka, dyskusja, powitanie, agitacja i tp);

2. stosunki społeczne: ich elementy to dwóch partnerów, jakaś wartość będąca łącznikiem między nimi i ich wzajemne obowiązki wyrażające się wykonywaniem określonych czynów (podległość, współpraca, małżeństwo, przyjaźń i tp);

3. osobowości społeczne - role osobiste wyznaczone zbiorowo, spełniane przez jednostki w zbiorowościach (nauczyciel, ojciec, prezes i tp);

4. grupy społeczne - „grupa istnieje przez to, że jej członkowie uważają ją za istniejącą w oddzieleniu od reszty świata”.

Jego projekt socjologii jako nauki humanistycznej stanowił próbę pogodzenia rozbieżności dwóch stylów uprawiania socjologii: spekulatywnego, pozbawionego podstaw empirycznych teoretyzowania oraz empirycystycznego, polegającego na bezrefleksyjnym gromadzeniu danych empirycznych.

Najważniejsze tezy koncepcji socjologii wyłożonej przez Thomasa i Znanieckiego we wstępie (Nota metodologiczna) do wielkiej monografii ich autorstwa p.t. „Chłop polski”:

1. socjologia jest nauką humanistyczną, ale nomotetyczną;

2. jej przedmiotem są zachowania ludzkie uregulowane instytucjami, których ogół tworzy społeczną organizację zbiorowości;

3. zachowania społeczne są warunkowane zarówno przez postawy jak i warunki zewnętrzne, w jakich przebiegają te zachowania;

4. stąd koniecznym dopełnieniem socjologii jest psychologia społeczna;

5. najlepszym materiałem do badania postaw są dokumenty osobiste, np. pamiętniki, autobiografie i tp. (metoda biograficzna);

6. złożoność faktów społecznych nie jest przeszkodą w zbudowaniu ścisłej nauki, jeśli zastosuje się inne kryteria złożoności i inne metody ustalania faktów niż w naukach przyrodniczych.

POCZĄTKI SOCJOLOGII AMERYKAŃSKIEJ: PRAGMATYZM

Wpływ pragmatyzmu na socjologię przejawiał się w:

• stworzeniu koncepcji człowieka jako podmiotu działającego, a nie tylko podlegającego prawom natury;

• przekonaniu, że człowiek staje się tym, czym jest w procesie interakcji ze środowiskiem, którego jest częścią;

• przyjęciu perspektywy indywidualistycznej, co przejawiało się w pojmowaniu społeczeństwa jako zbioru oddziałujących na siebie jednostek; odrzucenie koncepcji człowieka jako czegoś gotowego, danego;

• programowym odrzuceniu wszelkich form dualizmu: duszy i ciała, myślenia i działania, jednostki i społeczeństwa i tp.

John Dewey (1859 - 1952) twórca pragmatyzmu społecznego

Jego psychologia społeczna koncentrowała się na kwestii wzajemnego oddziaływania organizmu (jednostki) i środowiska w sposób, który eliminował ostre przeciwieństwa między nominalizmem a realizmem w socjologii oraz determinizmem a woluntaryzmem.

Społeczeństwo to nie coś danego, ale coś tworzonego. Nie społeczeństwo kształtuje jednostki, lecz jednostki kształtują się same w toku swych wzajemnych stosunków, dzięki którym społeczeństwo istnieje.

Ch. H. Cooley (1864-1929) i jego filozofia społeczna.

Analizie poddał podstawowy dla socjologii tradycyjny problem relacji między jednostką a społeczeństwem i opowiedział się przeciwko zarówno psychologizmowi jak i socjologizmowi.

Mechanizm, przez który istnieją i rozwijają się ludzkie stosunki to komunikowanie się.

Różnice psychiczne między jednostkami są wytłumaczalne nie przez biologiczną dziedziczność, ale przez różnice między systemami komunikowania się, w jakich te jednostki uczestniczą.

Szukając najtrwalszych i najbardziej powszechnych form współżycia ludzkiego sformułował koncepcję grup pierwotnych to jest takich, które odznaczają się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste i współpracę oraz stanowiących główny ośrodek socjalizacji jednostek (rodzina, grupa rówieśnicza i sąsiedzka).

Georg Herbert Mead (1863-1931) „Umysł, osobowość, społeczeństwo”

• Behawioryzm i pragmatyzm jako źródła intelektualne myśli Meada.

• Główny temat jego teorii to przejście od gestu (reakcji o podłożu biologicznym, nieświadomej, spontanicznej) do symbolu (języka, umożliwiającego komunikację symboliczną).

• To przejście ma cztery zasadnicze wymiary ściśle ze sobą połączone:

1. kształtowanie się języka, w wyniku czego znaczenia są

uświadamiane i komunikowane przez uczestników działania

społecznego,

2. powstawanie myślenia abstrakcyjnego, umysłu, języka,

3. powstawanie jaźni (self), czyli zdolności do autorefleksji,

interpretowania własnych działań,

4. kształtowanie się instytucji społecznych.

Koncepcja jaźni (self)

• Wyodrębnienie się człowieka ze świata zwierząt to wynik uzyskania w toku ewolucji zdolności posługiwania się symbolami znaczącymi (językiem).

• W tym procesie rozwój jaźni należy uznać za szczególnie ważny.

• Według Meada człowiek to organizm posiadający jaźń, czyli zdolność do refleksji nad samym sobą. W rozwoju jaźni wyróżnił następujące fazy:

1. jednostka przyjmuje role konkretnych innych jednostek, z

którymi uczestniczy w różnych działaniach społecznych - to

faza zabawy (przyjmuje się role innych naśladując ich

postępowanie);

2. jednostka postępuje zgodnie z ogólnymi regułami,

dostosowując swoje zachowania do zespołu jako całości - to

faza gry; następuje w niej generalizacja postaw innych ludzi,

tzw. uogólniony inny;

3. aspekt jaźni określony jako uogólniony inny to me, czyli

jednostka konwencjonalna, wyposażona w zespół postaw

przyjęty od innych ludzi;

4. istnieje jeszcze indywidualistyczny aspekt jaźni, I ,czyli

specyficzny dla danej jednostki sposób realizacji me.