PRAWO GOSPODARCZE UNII EUROPEJSKIEJ
W ramach prawa Unii Europejskiej możemy wyróżnić prawo gospodarcze, które w istocie zawiera się w dawnym prawie wspólnotowym. Prawo gospodarcze Unii Europejskiej to prawo odniesione do gospodarki. Oznacza to, że prawo gospodarcze Unii Europejskiej jest elementem składowym, integralną częścią prawa Unii Europejskiej. Prawo gospodarcze Unii Europejskiej możemy podzielić na prawo pierwotne i prawo pochodne (wtórne). Źródłami tego prawa są te same akty prawne, które należą do źródeł prawa Unii Europejskiej. Dotyczy to podstaw prawnych, form i trybu stanowienia aktów tego prawa, a także mechanizmu ich obowiązywania, stosowania i skuteczności.
I. PIERWOTNE PRAWO GOSPODARCZE UNII EUROPEJSKIEJ
W systemie prawa Unii Europejskiej prawo pierwotne ma najwyższą rangę, gdyż zawiera przepisy regulujące podstawowe zasady funkcjonowania Unii Europejskiej. Prawo pierwotne określane jest niekiedy prawem statutowym, co wynika faktu, że Unia Europejska jest organizacją międzynarodową, a traktaty są jej statutem. Prawo pierwotne ma bezwzględne pierwszeństwo przed prawem pochodnym. Prawo pochodne musi być zgodne z prawem pierwotnym (art. 263 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej).
W ramach pierwotnego prawa gospodarczego Unii Europejskiej możemy wyodrębnić prawo pierwotne pisane oraz na prawo pierwotne niepisane.
Prawo gospodarcze Unii Europejskiej o charakterze pierwotnym (pisane) obejmuje:
1) traktaty założycielskie (traktaty stanowiące) łącznie z załącznikami i protokołami do tych traktatów, które stanowią ich część integralną wraz ze zmianami (nowelizacjami). Obecnie podstawę Unii Europejskiej tworzą dwa traktaty o identycznej mocy prawnej, tj. Traktat o Unii Europejskiej (obowiązujący od 1 listopada 1993 r.) i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (obowiązujący od 1 grudnia 2009 r.). Traktaty te są wielostronnymi umowami międzynarodowymi, których stronami są państwa członkowskie. W zakresie prawa gospodarczego podstawowe znaczenie ma Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej,
2) traktaty zmieniające traktaty założycielskie, tj. traktaty rewizyjne, które są podstawą zmiany (rewizji) traktatów założycielskich. Traktaty rewizyjne są wielostronnymi umowami międzynarodowymi zawieranymi przez państwa członkowskie. Charakter taki ma np. Traktat z Lizbony (2007) zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, obowiązujący obecnie jako Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
3) traktaty akcesyjne, tj. umowy o przystąpieniu nowych państw do Unii Europejskiej (łącznie z załącznikami dotyczącymi m.in. warunków członkostwa). Dotychczas takich traktatów było sześć, w tym ostatni z 2006 roku, na podstawie którego Bułgaria i Rumunia stały się państwami członkowskim Unii Europejskiej (wszedł w życie 1 stycznia 2007 r.). Traktaty akcesyjne są wielostronnymi umowami międzynarodowymi, które dotyczą przystąpienia do Unii Europejskiej. Są to umowy zawierane między państwami członkowskimi a państwami przystępującymi do Unii Europejskiej. Przedmiotem tych umów jest przede wszystkim kwestia przystąpienia do Unii Europejskiej danego państwa oraz kwestia określenia warunków członkowstwa. Traktaty akcesyjne z reguły przewidują tzw. okresy przejściowe. W okresie tym wyłączone jest stosowanie określonych przepisów prawa Unii Europejskiej wobec konkretnego państwa przystępującego, co dotyczy również prawa Gospodarczego Unii Europejskiej.
4) Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej, która obowiązuje od 1 grudnia 2009 roku. Karta zawiera katalog praw podstawowych, stanowiąc instrument ochrony praw człowieka (zawiera wykaz praw cywilnych i politycznych, praw obywatelskich, praw gospodarczych).
Prawo pierwotne niepisane obejmuje ogólne zasady prawa Unii Europejskiej, które w zasadniczej części zostały wypracowane przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości (zasady te są wynikiem orzecznictwa ETS i doktryny prawa unijnego). Do tych zasad zaliczymy m.in. zasadę proporcjonalności, zasadę pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej czy zasadę bezpośredniego skutku jego norm.
Cechy charakterystyczne prawa pierwotnego Unii Europejskiej
1) prawo pierwotne jest stanowione przez państwa członkowskie Unii Europejskiej, a nie przez instytucje Unii Europejskiej,
2) podstawy prawa pierwotnego tworzy Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej,
3) akty prawa pierwotnego charakteryzuje bezpośrednie obowiązywanie. Oznacza to, że normy tego prawa od dnia wejścia w życie są częścią porządku prawnego, który obowiązuje w państwie członkowskim. Normy prawa pierwotnego nie wymagają inkorporacji (wdrożenia) do krajowego porządku prawnego,
4) akty prawa pierwotnego są bezpośrednio stosowane. Oznacza to, że normy tego prawa stanowią podstawę prawną dla działań organów państw członkowskich, w tym aktów stosowania tego prawa. Bezpośrednie stosowanie prawa pierwotnego jest następstwem bezpośredniego obowiązywania norm tego prawa wobec organów państw członkowskich,
5) akty prawa pierwotnego wywołują bezpośredni skutek. Oznacza, że podmioty prawa (np. osoby fizyczne i prawne państw członkowskich) mogą wprost (bezpośrednio) powoływać się na normy prawa pierwotnego w postępowaniu przed krajowymi sądami i krajowymi organami administracyjnymi (normy samostosowalne, normy autowykonalne). Powoływanie to jest dopuszczalne, jeżeli przepis prawa pierwotnego zawiera jednoznaczny i nieograniczony zakaz (nakaz) określonego zachowania, zobowiązanie do określonego zachowania oraz przepis prawa pierwotnego zawiera jasne i bezwarunkowe zobowiązanie, którego wykonanie nie wymaga dalszych działań ze strony państw członkowskich,
6) akty prawa pierwotnego korzystają z pierwszeństwa w stosunku do norm (aktów) prawa krajowego o charakterze powszechnie obowiązującym (zasada prymatu prawa Unii Europejskiej względem prawa krajowego), z zastrzeżeniem Konstytucji danego państwa członkowskiego.
II. WTÓRNE (POCHODNE) PRAWO GOSPODARCZE UNII EUROPEJSKIEJ
Akty prawa wtórnego Unii Europejskiej są tworzone przez stosowne instytucje Unii Europejskiej, a nie przez państwa członkowskie. Prawo wtórne nie istnieje bez prawa pierwotnego. Prawo to nazywane jest często prawem stanowionym. Prawo wtórne charakteryzuje różnorodność form prawnych, w którym jest tworzone. Katalog form stanowienia tego prawa znajdujemy w art. 288 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, który wyróżnia dwie grupy aktów, tj.:
- akty wiążące, którymi są rozporządzenia, dyrektywy i decyzje (akty prawa twardego). Katalog tych aktów jako aktów „prawa twardego” jest zamknięty,
- akty niewiążące, którymi są zalecenia i opinie (akty nazwane) oraz nie przewidziane w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej tzw. akty nienazwane. Katalog tych aktów jako aktów „prawa miękkiego” jest otwarty.
Kategoria aktów prawa wtórnego jako prawa twardego obejmuje:
1) ROZPORZĄDZENIA - zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 288) „Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich”. Oznacza to, że:
a) rozporządzenie ma zasięg ogólny, co wskazuje, że jest to akt generalny, a zatem akt tworzący określone reguły zachowania, które mogą mieć zastosowanie do nieokreślonej liczby przypadków i wobec nieokreślonej (otwartej) kategorii podmiotów. Rozporządzenia jako akty prawa pochodnego są porównywane do ustaw krajowych, lecz o zupełnie szerszym zakresie obowiązywania,
b) adresatem rozporządzenia może być każdy podmiot prawa, w szczególności państwa, jednostki (obywatele), osoby prawne,.
c) rozporządzenia wiążą co do wszystkich przepisów w nim zawartych (wiążą w całości). Stanowią część krajowych porządków prawnych państw członkowskich, nie wymagają transformacji (implementacji) do krajowego porządku prawnego. Są przejawem najgłębszej integracji oraz ingerencji w porządek prawny państw członkowskich. Rozporządzenia określane są mianem instrumentu unifikacji prawa, gdyż w swoim zakresie „zastępują” normy krajowe. Stają się automatycznie integralną częścią porządku prawnego państwa członkowskiego. W dziedzinach objętych przedmiotem rozporządzenia państwo członkowskie ma obowiązek uchylenia regulacji prawa krajowego,
d) rozporządzenia obowiązują bezpośrednio i w całości, co łączy się zakazem ich transformacji - jeżeli dana dziedzina jest uregulowana w rozporządzeniu, to kompetencja państw członkowskich w zakresie stanowienia prawa krajowego w tej dziedzinie wygasa, chyba że zobowiązanie do wydania przepisów tego prawa zawiera rozporządzenie (np. wskazanie organu właściwego do wykonania rozporządzenia, określenie sankcji za naruszenie postanowień rozporządzenia). Państwa członkowskie nie mogą - co do zasady - w ramach aktów prawa krajowego powtarzać (powielać) przepisów rozporządzenia jako aktu prawa wtórnego,
2) DYREKTYWY - w myśl Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 288) „Dyrektywa wiążąca każde państwo członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom swobodę wyboru form i środków”. Oznacza to, że:
adresatem dyrektywy nie jest bezpośrednio jednostka (obywatel) czy osoba prawna, lecz państwo członkowskie. Dyrektywy nie mogą być, co do zasady, źródłem praw i obowiązków jednostki. Dyrektywa może być adresowana do wszystkich lub do niektórych państw członkowskich. Dyrektywa wiąże państwa członkowskie - wszystkie lub ściśle określone, tzn. wszystkie jego władze publiczne, zgodnie z zakresem ich kompetencji,
adresat dyrektywy jest obowiązany do osiągnięcia rezultatu (celu) określonego w tym akcie w terminie wskazanym w dyrektywie. Wybór formy prawnej i odpowiednich środków realizacji dyrektywy należy do jej adresata, tj. państwa członkowskiego. Najczęściej okres przewidziany na realizację (implementację) dyrektywy wynosi od roku do trzech lat,
dyrektywy są instrumentem harmonizacji prawa państw członkowskich, czyli sprzyjają zbliżaniu krajowych porządków prawnych. Formą realizacji - implementacji dyrektywy do krajowego porządku prawnego jest akt prawa krajowego (np. ustawa), który tworzy przepisy prawa powszechnie obowiązującego (zakaz korzystania w zakresie implementacji dyrektyw z aktów prawa wewnętrznego administracji). Wykorzystanie dyrektywy jako formy stanowienia prawa pochodnego oznacza, że prawo tworzone jest w dwóch etapach, tzn. w drodze wydania dyrektywy, a następnie w drodze jej implementacji, co wymaga wydania aktu prawa krajowego,
w przypadku, gdy dyrektywa nie została wdrożona do porządku krajowego (lub została niewłaściwie wdrożona) - potencjalny uprawniony może powoływać się na jej przepisy wobec władzy publicznej państwa, o ile są „bezwarunkowe i dostatecznie konkretne” (sfera stosunków wertykalnych), natomiast zakazane jest powoływanie się na przepisy dyrektywy pomiędzy np. obywatelami (sfera stosunków horyzontalnych),
dyrektywa nie ma odpowiednika w prawie krajowym.
3) DECYZJE - zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 288) „Decyzja wiąże w całości. Decyzja, która wskazuje adresatów wiąże tylko tych adresatów”. Oznacza to, że:
a) decyzje wiążą co do wszystkich przepisów w nich zawartych, wykonywanie decyzji nie może być ograniczane aktami prawa krajowego,
b) adresatem decyzji może być każdy podmiot prawa (państwa członkowskie, przedsiębiorcy czy inne podmioty prawa). Na podstawie decyzji jednostka (przedsiębiorca) może nabywać prawa i obowiązki. Adresaci decyzji są określeni bezpośredni lub też można ich ustalić pośrednio,
c) decyzja, która wskazuje adresatów wiąże tylko tych adresatów (jest bezpośrednio skuteczna względem adresata, nie podlega transformacji, nie wywołuje skutków prawnych wobec wszystkich (erga omnes). Jeżeli decyzja jest adresowana do państw członkowskich to wiąże wszystkie organy państwa,
d) decyzje nie muszą dotyczyć indywidualnie określonego adresata (kategorii adresatów), gdyż mogą być wydawane decyzje niewskazujące adresatów (to zmiana na mocy Traktatu Lizbońskiego).
Na mocy Traktatu z Lizbony akty prawa wtórnego (w zakresie prawa twardego) podzielono na:
1) akty ustawodawcze - są to rozporządzenia, dyrektywy i decyzje, które są przyjmowanie następuje według:
a) procedury ustawodawczej zwykłej, tzn. przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej na wniosek Komisji Europejskiej,
b) procedury ustawodawczej specjalnej, tzn. przez Parlament Europejski z udziałem Rady lub przez Radę z udziałem Parlamentu Europejskiego na wniosek np. Komisji Europejskiej, grupy państw członkowskich Trybunału Sprawiedliwości.
Akty ustawodawcze podlegają bezwzględnemu obowiązkowi publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, przy czym wchodzą w życie w terminach w nich określonych, a jeśli termin taki nie został określony - 20 dnia po ich publikacji. Tym samym uzyskują moc wiążącą po ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Oznacza to bezwzględny zakaz publikacji aktów ustawodawczych w dziennikach urzędowych państw członkowskich oraz zakaz uzależniania stosowania takiego aktu od jego publikacji w takim dzienniku urzędowym.
2) akty nieustawodawcze, którymi są:
- akty delegowane - są to rozporządzenia, dyrektywy i decyzje, które uzupełniają lub zmieniają nieistotne elementy aktu ustawodawczego, przyjmowane przez Komisję Europejską na podstawie aktu ustawodawczego (art. 290 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej).
- akty wykonawcze - są to rozporządzenia wykonawcze, dyrektywy wykonawcze i decyzje wykonawcze wydawane przez Komisję Europejską (wyjątkowo przez Radę) na podstawie aktu wiążącego, jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia jednolitych warunków wykonania aktu wiążącego (art. 291 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej).
Kategorię aktów prawa wtórnego zamykają akty prawa miękkiego, tj. prawa, które nie jest wiążące. Akty te obejmują akty nazwane i nienazwane. Aktami nazwanymi są wyłącznie opinie i zalecenia, które przewiduje Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Zgodnie z tym Traktatem opinie i zalecenia nie mają mocy wiążącej (art. 288). Aktami nienazwanymi są bardzo różnorodne akty prawne, które zostały wykształcone przez praktykę i przybierają na ogół postać wytycznych, rekomendacji, stanowisk. Adresatami nazwanych i nienazwanych aktów prawnych mogą być instytucje Unii Europejskiej, państwa członkowskie oraz inne podmioty prawa.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
III. PRAWO GOSPODARCZE UNII EUROPEJSKIEJ A KRAJOWE PRAWO GOSPODARCZE
Prawo Unii Europejskiej tworzy odrębny porządek prawny, który ma charakter ponadnarodowy. Zakłada to występowanie określonych relacji pomiędzy prawem Unii Europejskiej a prawem państw członkowskich jako prawem krajowym. W ramach tych powiązań możemy przede wszystkim wyróżnić zasadę pierwszeństwa (prymatu) prawa Unii Europejskiej wobec prawa krajowego. Reguły rozstrzygania konfliktów powstających na tym tle wypracowano na podstawie orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Z orzecznictwa tego wynika, że przepisy prawa krajowego nie mogą przeważać nad prawem wywodzącym się z Traktatu (obecnie Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej) jako niezależnym źródłem prawa. Z uzasadnienia do tego orzeczenia wynika, że pozbawienie pierwszeństwa prawa krajowego łączy się bezpośrednio z przynależnością państw do Unii Europejskiej. Państwa przystępując do Unii Europejskiej zaakceptowały ponadnarodowy porządek prawny (porządek unijny) jako porządek mający pierwszeństwo wobec krajowego porządku prawnego, z zastrzeżeniem jednak faktu, że najwyższym źródłem prawa w państwie członkowskim jest jego ustawa zasadnicza (Konstytucja). Potwierdza to polski Trybunał Konstytucyjny, który akceptuje pierwszeństwo (prymat) prawa Unii Europejskiej przed ustawami krajowymi, ale nie przed ustawą zasadniczą (Konstytucją).
Z powyższą zasadą wiążą się następujące pojęcia:
a) bezpośrednie obowiązywanie prawa Unii Europejskiej, które oznacza, że normy tego prawa od dnia wejścia w życie stają się częścią porządku prawnego, który obowiązuje w państwie członkowskim (są elementem krajowego porządku prawnego), obok norm prawa krajowego. Normy te nie wymagają inkorporacji (wdrożenia) do krajowego porządku prawnego;
b) bezpośrednie stosowanie prawa Unii Europejskiej, które oznacza, że normy tego prawa stanowią podstawę prawną działań organów państw członkowskich (organów krajowych). Zakłada to, że bezpośrednie stosowanie tego prawa jest następstwem bezpośredniego jego obowiązywania wobec organów państw członkowskich. Innymi słowy, nie ma bezpośredniego stosowania prawa Unii Europejskiej bez bezpośredniego obowiązywania tego prawa;
c) bezpośredni skutek prawa Unii Europejskiej, który oznacza, że normy tego prawa mogą być samodzielnym źródłem uprawnień i obowiązków różnych podmiotów prawa, w tym obywateli oraz osób prawnych. Dotyczy to rozporządzeń, którym przypisuje się bezpośredni skutek w stosunkach z państwem oraz w stosunkach z innymi podmiotami prawa niż państwo oraz decyzji, z których mogą wynikać uprawnienia (prawa) i obowiązki dla różnych podmiotów prawa np. dla jednostek (osób fizycznych) czy przedsiębiorców. Bezpośredni skutek norm prawa Unii Europejskiej w określonych sytuacjach można odnieść do dyrektyw - dyrektywa nie została implementowana do krajowego porządku prawnego albo została niewłaściwie implementowana, a z jej treści jednoznacznie wynikają uprawnienia lub obowiązki.
TRAKTATOWE SWOBODY (WOLNOŚCI) GOSPODARCZE
Podstawy prawa gospodarczego Unii Europejskiej tworzy Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Z Traktatu tego wynikają unijne swobody (wolności) gospodarcze, które obejmuję: swobodę przedsiębiorczości, swobodę świadczenia usług, swobodę przepływu kapitału i swobodę przepływu towarów.
Zakres terytorialny tych swobód, nazywanych traktatowymi swobodami (wolnościami) gospodarczymi obejmuje:
- państwa Unii Europejskiej (27 państw);
- państwa, które nie należą do Unii Europejskiej, ale są stroną umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym (Norwegia, Islandia i Lichtenstein);
- Szwajcarię w zakresie określonym na podstawie umowy zawartej między Wspólnotą Europejską (obecnie Unia Europejska) i jej państwami członkowskimi.
TRAKTATOWA SWOBODA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
Swoboda przedsiębiorczości (swoboda działalności gospodarczej) została uregulowana w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. W myśl Traktatu swoboda przedsiębiorczości obejmuje prawo podejmowania i wykonywania działalności na własny rachunek, jak również zakładanie i zarządzanie przedsiębiorstwami, zwłaszcza w formie spółki albo agencji, oddziału lub filii, na warunkach określonych przez ustawodawstwo państwa członkowskiego jako państwa przyjmującego, przy czym ustawodawstwem właściwym w tym zakresie jest ustawodawstwo, które obowiązuje „własnych” obywateli (art. 49). Tak rozumianej swobodzie przedsiębiorczości odpowiada możność podejmowania, wykonywania i zakończenia działalności gospodarczej na terytorium państwa członkowskiego, jako państwa przyjmującego, na zasadzie traktowania narodowego.
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej nie definiuje pojęcia przedsiębiorczości. W orzecznictwie ETS za przedsiębiorczość uznaje się „samodzielne i rzeczywiste wykonywanie działalności gospodarczej przy pomocy trwałego urządzenia w innym państwie członkowskim na czas nieokreślony”. Oznacza to, że na pojęcie swobody przedsiębiorczości składają się następujące elementy:
samodzielność działalności gospodarczej, tj. wykonywanie działalności gospodarczej każdego rodzaju, ustanawianie i prowadzenia przedsiębiorstw oraz tworzenie oddziałów, agencji i filii,
transgraniczny charakter działalności gospodarczej, tj. wykonywanie działalności gospodarczej na terytorium innego państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego
stałość działalności gospodarczej.
W ramach swobody przedsiębiorczości można wyróżnić:
a) pierwotną swobodę przedsiębiorczości, która obejmuje prawo bezpośredniego podejmowania przez uprawnione podmioty jednego państwa Unii Europejskiej (EOG i Szwajcarii) na terytorium innego państwa Unii Europejskiej (EOG i Szwajcarii), jako państwa przyjmującego, samozatrudnienia oraz zakładania i prowadzenia przedsiębiorstw (samodzielne podjęcie działalności gospodarczej w państwie przyjmującym). Oznacza to, że realizacja pierwotnej swobody przedsiębiorczości łączy się wprost z utworzeniem (założeniem) na terytorium państwa przyjmującego odrębnego w sensie prawnym podmiotu działalności gospodarczej (przedsiębiorcy), przy czym utworzenie to następuje na podstawie (warunkach) prawa państwa przyjmującego, które obowiązuje jego „własnych” obywateli;
b) wtórną swobodę przedsiębiorczości, która obejmuje prawo przeniesienia części przedsiębiorstwa (w sensie przedmiotowym) oraz prawo założenia jednostek organizacyjnych (oddziału, filii) przedsiębiorcy jako podmiotu działalności gospodarczej. Z prawa tego korzystają przedsiębiorcy z danego państw Unii Europejskiej (EOG) na terytorium innego państwa Unii Europejskiej (EOG), jako państwa przyjmującego, a jego realizacja następuje na podstawie (warunkach) prawa państwa przyjmującego, które obowiązuje w tym zakresie „własnych” przedsiębiorców.
Z traktatowej swobody przedsiębiorczości spośród osób fizycznych korzystają osoby fizyczne, które mają obywatelstwo przynajmniej jednego ze ściśle określonych państw. Są to:
obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej, tj. obywatele Unii Europejskiej, przy czym każde państwo członkowskie jest równocześnie stroną umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym. Statusem obywatela Unii Europejskiej legitymują się osoby fizyczne, które mają co najmniej obywatelstwo jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej (27 państw);
obywatele państw, które nie należą do Unii Europejskiej, ale są stroną umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym. Dotyczy to obywateli Islandii, Norwegii oraz Lichtensteinu;
obywatele innych państw niż wyżej wskazane pod warunkiem, że państwo ich obywatelstwa zawarło stosowną umowę z Unią Europejską i jej państwami członkowskimi. Dotyczy to obywateli Konfederacji Szwajcarskiej.
Instytucja „obywatelstwa Unii Europejskiej” została ustanowiona na podstawie art. B Traktatu o utworzeniu Unii Europejskiej z 1992 r., a obecnie jest regulowana postanowieniami art. 20 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Istota „obywatelstwa Unii Europejskiej” polega na istnieniu szczególnego związku prawnego, który łączy obywatela państwa członkowskiego z Unią Europejską. Charakter tego związku, w porównaniu z obywatelstwem państwowym (krajowym) jako stosunkiem prawnym wiążącym jednostkę z państwem, przejawia się w tym, że każdy obywatel państwa członkowskiego jest równocześnie obywatelem Unii Europejskiej, i odwrotnie, tj. każdy obywatel Unii Europejskiej legitymuje się obywatelstwem państwa członkowskiego, bez względu na okoliczność posiadania obywatelstwa państwa trzeciego. Potwierdza to orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, w myśl którego fakt legitymowania się obywatelstwem państwa członkowskiego, a jednocześnie obywatelstwem państwa trzeciego, nie uprawnia innego państwa członkowskiego do tworzenia dodatkowego wymogu w postaci stałego miejsca zamieszkania na jego terytorium, jako przesłanki korzystania z prawa Unii Europejskiej. Oznacza to, że o obywatelstwie Unii Europejskiej decyduje wyłącznie posiadanie obywatelstwa przynajmniej jednego państwa członkowskiego.
Obywatelstwo Unii Europejskiej dotyczy osób fizycznych, które są obywatelami państw członkowskich, a zatem jako instytucja prawna nie istnieje bez instytucji obywatelstwa państwa członkowskiego (obywatelstwa krajowego). Obywatelstwo Unii Europejskiej nie jest instytucją samodzielną, lecz jedynie autonomiczną, gdyż byt prawny tej instytucji zależy od istnienia obywatelstwa krajowego, jako obywatelstwa państwa członkowskiego.
Obywatelstwo Unii Europejskiej nie tworzy konkurencji wobec obywatelstwa krajowego, istnieje i funkcjonuje równolegle z obywatelstwem państwa członkowskiego. Obywatelstwo Unii Europejskiej stanowi obywatelstwo dodatkowe, które nie zastępuje, lecz uzupełnia obywatelstwo państwa członkowskiego. Wniosek ten potwierdza art. 17 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, zgodnie z którym obywatelstwo Unii Europejskiej ma charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego.
Osoba fizyczna, która jest obywatelem państwa członkowskiego, legitymuje się z mocy prawa statusem obywatela Unii Europejskiej. Zakłada to posiadanie podwójnego obywatelstwa, tj. obywatelstwa państwa członkowskiego i obywatelstwa ponadpaństwowego. Nabycie obywatelstwa Unii Europejskiej następuje bezwarunkowo wraz z nabyciem obywatelstwa państwa członkowskiego (obywatelstwa krajowego), niezależnie od sposobu nabycia obywatelstwa krajowego. Osoba fizyczna, która nie legitymuje się obywatelstwem państwa członkowskiego nie może nabyć obywatelstwa Unii Europejskiej. Obywatelstwo Unii Europejskiej powstaje więc w wyniku uzyskania (nabycia) obywatelstwa państwa członkowskiego. Oznacza to, że obywatelstwa Unii Europejskiej nie można się zrzec oraz nie można być jego pozbawionym, zachowując obywatelstwo państwa członkowskiego. Obywatelstwo Unii Europejskiej jest obywatelstwem zależnym od obywatelstwa państwowego i trwa dopóki istnieje obywatelstwo państwa członkowskiego. Utrata obywatelstwa państwa członkowskiego, jako obywatelstwa krajowego, powoduje wygaśnięcie z mocy prawa obywatelstwa Unii Europejskiej.
Kwestia uznania danej osoby fizycznej za obywatela państwa członkowskiego Unii Europejskiej stanowi przedmiot regulacji prawa krajowego, czyli prawa państwa członkowskiego, które określa przesłanki nabycia i utraty (wygaśnięcia) obywatelstwa państwowego (narodowego). Określenie tych przesłanek należy do wyłącznej kompetencji właściwych organów państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Prawo Unii Europejskiej pozostaje w tej kwestii neutralne.
Konkluzje:
1) zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (umową o Europejskim Obszarze Gospodarczym) uprawnionymi do korzystania z traktatowej swobody przedsiębiorczości (na zasadzie traktowania narodowego mocy prawa) są:
obywatele państw Unii Europejskiej (obywatele Unii Europejskiej), czyli osoby fizyczne mające obywatelstwo przynajmniej jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej;
obywatele państw, które nie należą do Unii Europejskiej, ale są strona umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym. Dotyczy to obywateli Islandii, Liechtensteinu i Norwegii jako obywateli państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA);
2) obywatele innych państw niż wyżej wskazane są uprawnieni do korzystania z traktatowej swobody przedsiębiorczości (na zasadzie traktowania narodowego z mocy prawa), o ile państwo ich obywatelstwa zawarło z Unią Europejską i jej państwami członkowskimi stosowną w tym zakresie umowę (Szwajcaria);
3) zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej o uprawnieniu do korzystania z traktatowej swobody przedsiębiorczości (na zasadzie traktowania narodowego) przesądza fakt legitymowania się obywatelstwem co najmniej jednego z wyżej wymienionych państw. Oznacza to, że żadnego znaczenia w tym zakresie nie ma miejsce zamieszkania oraz fakt legitymowania równocześnie obywatelstwem państwa trzeciego;
4) obywatele innych państw niż wyżej wskazane, tj. obywatele państw trzecich oraz bezpaństwowcy nie są uprawnieni do korzystania z traktatowych swobód gospodarczych nawet, gdy ich miejsce zamieszkania znajduje się na terytorium państwa Unii Europejskiej (bądź na terytorium państwa, które nie należy do Unii Europejskiej, ale jest stroną umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym bądź na terytorium Szwajcarii). Kwestię traktowania tych podmiotów na terytorium państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego, w tym państw Unii Europejskiej, oraz Szwajcarii rozstrzyga prawo krajowe.
ODNIESIENIE DO PRAWA POLSKIEGO
Z punktu widzenia prawa polskiego nie każdy obywatel państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego, w tym państwa Unii Europejskiej, jest cudzoziemcem. Status taki mają obywatele państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego, w tym państw Unii Europejskiej, o ile nie są obywatelami RP. Oznacza to, że obywatel państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państwa Unii Europejskiej) może być cudzoziemcem.
W zakresie publicznego prawa gospodarczego dotyczącego podejmowania, wykonywania i zakończenia stałej działalności gospodarczej na terytorium RP obywatel państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państwa Unii Europejskiej), który ma status cudzoziemca, określany jest mianem „zagranicznej osoby fizycznej” z państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (państwa Unii Europejskiej). Wynika to wprost z ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.
W myśl ustawy o swobodzie działalności gospodarczej osobą zagraniczną jest osoba fizyczna nieposiadająca obywatelstwa polskiego. Rozwiązanie to wskazuje, że o uznaniu danej osoby fizycznej za osobę zagraniczną przesądza fakt nieposiadania obywatelstwa polskiego. Zastosowanie tego kryterium pozwala przyjąć, że spośród osób fizycznych status osoby zagranicznej mają wyłącznie cudzoziemcy, tj. obywatele państw obcych, którzy nie legitymują się równocześnie obywatelstwem polskim, oraz bezpaństwowcy, niezależnie od miejsca zamieszkania tych osób fizycznych (zagraniczna osoba fizyczna). Statusem osoby zagranicznej legitymują się również obywatele państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państwa Unii Europejskiej), o ile nie mają obywatelstwa polskiego.
Konkluzje:
1) statusem zagranicznej osoby fizycznej z państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (państwa Unii Europejskiej) na terytorium RP legitymują się wyłącznie cudzoziemcy jako obywatele państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państw Unii Europejskiej), niezależnie od miejsca zamieszkania i bez względu na posiadanie dodatkowego obywatelstwa (z wyłączeniem obywatelstwa polskiego). Kategoria tych zagranicznych osób fizycznych korzysta na terytorium RP z traktatowych swobód gospodarczych na zasadzie traktowania narodowego, tj. podlega ustawodawstwu polskiemu, które dotyczy obywateli polskich (RP jest dla tych zagranicznych osób fizycznych państwem przyjmującym);
2) statusem zagranicznej osoby fizycznej z państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (państwa Unii Europejskiej) na terytorium RP nie legitymuje się osoba fizyczna, która nie ma obywatelstwa państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (państwa Unii Europejskiej), jak i osoba fizyczna będąca bezpaństwowcem (nawet, gdy ma miejsce zamieszkania na terytorium RP). Kategoria tych podmiotów (cudzoziemców) na terytorium RP ma status zagranicznych osób fizycznych spoza państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Kwestię dotyczącą zasad traktowania tych podmiotów w zakresie działalności gospodarczej na terytorium RP rozstrzyga prawo krajowe (chyba, że umowa międzynarodowa stanowi inaczej), którego punktem wyjścia jest ustawa o swobodzie działalności gospodarczej;
3) statusu zagranicznej osoby fizycznej z państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (państwa Unii Europejskiej) na terytorium RP nie ma obywatel polski (nawet, gdy posiada równocześnie obywatelstwo innego państwa oraz bez względu na miejsce zamieszkania). Ustawodawstwo polskie w zakresie obywatelstwa narodowego (państwowego) przyjmuje zasadę wyłączności obywatelstwa polskiego na terytorium RP. Normatywne potwierdzenie tej zasady znajdujemy w ustawie o obywatelstwie polskim, która stanowi, że obywatel polski w myśl prawa polskiego nie może być równocześnie uznawany za obywatela innego państwa, co dotyczy tylko terytorium RP. Obowiązywanie tej zasady nie jest równoznaczne z zakazem posiadania przez obywatela polskiego obywatelstwa innego państwa (względnie obywatelstwa kilku państw).
Z traktatowej swobody przedsiębiorczości spośród osób prawnych i „ułomnych” osób prawnych korzystają te podmioty, które spełniają traktatowe kryteria. Z Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (umowy o EOG) wynika, że kategorię tych podmiotów tworzą „spółki” założone (utworzone) zgodnie z ustawodawstwem państwa członkowskiego Unii Europejskiej (EOG) i mające statutową siedzibę, zarząd lub główne przedsiębiorstwo w państwie członkowskim ((EOG), przy czym spółkami w rozumieniu Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (umowy o EOG) są spółki „prawa cywilnego i handlowego, a także spółdzielnie oraz inne osoby prawne prawa publicznego lub prywatnego z wyjątkiem spółek, których działalność nie jest nastawiona na osiąganie zysków” (art. 54).
Spółki, których ukształtowanie odpowiada kryteriom przyjętym w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (umowie o EOG), tj. decydującym o przynależności do Unii Europejskiej (EOG), stanowią podmioty objęte traktatową swobodą przedsiębiorczości. Oznacza to, że tej swobody mogą korzystać wyłącznie przedsiębiorcy, którzy legitymują się statusem „przedsiębiorcy państwa Unii Europejskiej (EOG)”. W świetle Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (umowy o EOG) status przedsiębiorcy państwa Unii Europejskiej (EOG) mają osoby prawne i „ułomne” osoby prawne utworzone na podstawie ustawodawstwa państwa Unii Europejskiej (EOG), które równocześnie spełniają jeden z następujących warunków:
a) statutowa siedziba przedsiębiorcy znajduje się na obszarze Unii Europejskiej (EOG). Warunek ten należy uznać za spełniony, gdy statut przedsiębiorcy określa, że jego siedziba usytuowana jest na terytorium państwa Unii Europejskiej (EOG). Spełnienie zatem tego warunku, łącznie z podstawą prawną utworzenia przedsiębiorcy, stanowi wystarczająca przesłankę uznania danego przedsiębiorcy za przedsiębiorcę państwa Unii Europejskiej (EOG), jeżeli nawet jego zarząd i główne przedsiębiorstwo rozumiane jako główne miejsce działalności znajdują się na terytorium państwa trzeciego,
b) zarząd przedsiębiorcy znajduje się na obszarze Unii Europejskiej (EOG). Warunek ten jest zachowany, jeżeli na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej (EOG) został usytuowany główny ośrodek zarządzania przedsiębiorstwem, tj. jego centrum administracyjne. Oznacza to, że przedsiębiorca, który spełnia wskazaną przesłankę, a równocześnie został utworzony zgodnie z ustawodawstwem państwa członkowskiego Unii Europejskiej (EOG), jest przedsiębiorcą państwa Unii Europejskiej (EOG), nawet gdy jego statutowa siedziba oraz główne przedsiębiorstwo rozumiane jako główne miejsce działalności (zakład główny) są usytuowane w państwie trzecim,
c) główne przedsiębiorstwo znajduje się na obszarze Unii Europejskiej (EOG). Warunek ten jest spełniony, gdy na obszarze państwa Unii Europejskiej (EOG) usytuowano podstawowy ośrodek działalności przedsiębiorcy, tj. jego zakład główny. Przedsiębiorca, który spełnia wskazany warunek, a zarazem został utworzony zgodnie z ustawodawstwem państwa Unii Europejskiej (EOG), ma status przedsiębiorcy państwa Unii Europejskiej (EOG), nawet w sytuacji, kiedy jego siedziba statutowa i zarząd znajdują się w państwie trzecim.
Powyższe kryteria identyfikacji „przedsiębiorcy państwa Unii Europejskiej (EOG)” tworzą zamknięty katalog kryteriów, na których podstawie może być dokonywana ocena prawna danego przedsiębiorcy. W zakresie tej oceny nie mają znaczenia prawnego tryb utworzenia przedsiębiorcy, forma organizacyjno-prawna prowadzenia działalności gospodarczej czy status prawnopaństwowy („przynależność”) jego założycieli (wspólników). Stąd, ocenie tej nie podlegają oddziały (biura, filie) przedsiębiorcy, chociażby zostały utworzone na obszarze Unii Europejskiej (EOG), czyli zgodnie z ustawodawstwem jednego z państw Unii Europejskiej (EOG). Tego rodzaju jednostki organizacyjne stanowią integralną część składową struktury przedsiębiorcy, a tym samym nie mają statusu przedsiębiorcy państwa Unii Europejskiej (EOG).
Istnienia statusu przedsiębiorcy państwa Unii Europejskiej (EOG) nie można domniemywać. Zakłada to, że do przedsiębiorcy, który powołuje się na taki status należy wykazanie, że posiada status przedsiębiorcy państwa Unii Europejskiej (EOG), przy czym obowiązek tego wykazania (przedstawienia dowodów na okoliczność legitymowania się tym statusem) powstaje w sytuacji, kiedy regulacje prawne łączą z jego istnieniem określone skutki prawne.
Z traktatowej swobody przedsiębiorczości korzystają również osoby prawne i „ułomne” osoby prawne jako przedsiębiorcy Szwajcarii w zakresie określonym w umowie zawartej miedzy Unią i jej państwami członkowskimi a Szwajcarią.
Konkluzje:
1) zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (umową o Europejskim Obszarze Gospodarczym) spośród osób prawnych (ułomnych osób prawnych) uprawnionymi do korzystania z traktatowej swobody przedsiębiorczości (a zatem na zasadzie traktowania narodowego) są przedsiębiorcy państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państwa Unii Europejskiej). Status taki spośród jednostek organizacyjnych mają osoby prawne i „ułomne” osoby prawne utworzone na podstawie prawa państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państwa Unii Europejskiej), których siedziba bądź zarząd albo główne przedsiębiorstwo znajduje się na terytorium państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego i pod warunkiem, że prowadzą działalność w celu osiągnięcia zysku. Innymi słowy, uprawnieniem do korzystania z traktatowej swobody przedsiębiorczości legitymują się przedsiębiorcy mający status przedsiębiorcy państwa Unii Europejskiej bądź przedsiębiorcy Islandii, Liechtensteinu i Norwegii, jako państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA);
2) uprawnionymi do korzystania z traktatowej swobody przedsiębiorczości są również przedsiębiorcy Konfederacji Szwajcarskiej, gdyż Szwajcarię łączy z Unią Europejską i jej państwami członkowskimi stosowna umowa, przy czym zakres korzystania z tej swobody określa umowa;
3) uprawnienie do korzystania z traktatowej swobody przedsiębiorczości rozciąga się na terytorium poszczególnych państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (również Konfederacji Szwajcarskiej), jako państw przyjmujących, i nie zależy od trybu utworzenia przedsiębiorcy, jego formy organizacyjno-prawnej, a także statusu prawnopaństwowego („pochodzenia”) założycieli (wspólników);
4) zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (umową o Europejskim Obszarze Gospodarczym) z traktatowej swobody przedsiębiorczości (na zasadzie traktowania narodowego z mocy prawa) nie mogą korzystać osoby prawne i „ułomne” osoby prawne, które nie prowadzą działalności w celu osiągnięcia zysku, chociażby zostały utworzone na podstawie prawa państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państwa Unii Europejskiej) bądź Szwajcarii. Dotyczy to np. organizacji społecznych, w tym stowarzyszeń, organizacji zawodowych i politycznych, a także fundacji, o ile nie prowadzą działalności gospodarczej).
ODNIESIENIE DO PRAWA POLSKIEGO
W zakresie polskiego publicznego prawa gospodarczego dotyczącego podejmowania, wykonywania i zakończenia stałej działalności gospodarczej na terytorium RP pojęciu przedsiębiorcy państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państwa Unii Europejskiej), tj. spółki w rozumieniu Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym), odpowiada pojęcie przedsiębiorcy zagranicznego z państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państwa Unii Europejskiej), czyli zagranicznej osoby prawnej i zagranicznej „ułomnej” osoby prawnej z tych państw jako podmiotów wykonujących działalność gospodarczą za granicą. Wynika to z ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.
Punktem wyjścia w kwestii ustalenia pojęcia przedsiębiorcy zagranicznego z państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państwa Unii Europejskiej) jest pojęcie zagranicznej osoby prawnej osoby i zagranicznej „ułomnej” osoby prawnej.
Zagraniczne osoby prawne i zagraniczne „ułomne” osoby prawne
W świetle ustawy o swobodzie działalności gospodarczej osobą zagraniczną jest osoba prawna z siedzibą za granicą. Kryterium decydującym o „zagraniczności” danej osoby prawnej jest jedynie miejsce usytuowania (zarejestrowania) jej siedziby, co zakłada, że żadnego znaczenia prawnego w tym zakresie nie ma sposób utworzenia osoby prawnej, forma organizacyjno-prawna czy status prawnopaństwowy założycieli (wspólników, członków). Spośród osób prawnych statusem osoby zagranicznej w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej legitymuje się osoba prawna z siedzibą za granicą, tj. osoba prawna utworzona zgodnie z ustawodawstwem obcym (zagraniczna osoba prawna).
Zgodnie z ustawą o swobodzie działalności gospodarczej osobą zagraniczną jest jednostka organizacyjna z siedzibą za granicą, która niebędąc osobą prawną, posiada zdolność prawną Rozwiązanie to wskazuje, że o statusie danej jednostki organizacyjnej, która nie ma osobowości prawnej, jako osobie zagranicznej przesądzają łącznie: usytuowanie (zarejestrowanie) siedziby za granicą oraz legitymowania się zdolnością prawną, przyznaną na podstawie prawa obcego (zagraniczna „ułomna” osoba prawna).
Konkluzje:
1) w świetle ustawy o swobodzie działalności gospodarczej status zagranicznej osoby prawnej (zagranicznej „ułomnej” osoby prawnej) z państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (bądź ze Szwajcarii) ma osoba prawna („ułomna” osoba prawna), której siedziba znajduje się za granicą rozumianą jako terytorium państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (bądź terytorium Szwajcarii), z wyłączeniem - co zrozumiałe - osób prawnych („ułomnych” osób prawnych) utworzonych na podstawie prawa polskiego;
2) spośród zagranicznych osób prawnych (zagranicznych „ułomnych” osób prawnych) status przedsiębiorcy zagranicznego z państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego, (któremu odpowiada spółka w rozumieniu Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej), ma zagraniczna osoba prawna (zagraniczna „ułomna” osoba prawna), która została utworzona na podstawie prawa państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii), wykonująca działalność gospodarczą za granicą oraz mająca siedzibę bądź zarząd albo główne miejsce działalności na terytorium państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii);
3) w świetle ustawy o swobodzie działalności gospodarczej osoby zagraniczne (osoby prawne i „ułomne osoby prawne) z państw EOG (Szwajcarii), a nie tylko przedsiębiorcy zagraniczni z tych państw jak przewiduje Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, korzystają na terytorium RP z traktatowej swobody przedsiębiorczości (na zasadzie traktowania narodowego z mocy prawa). Podlegają tym samym w zakresie stałej działalności gospodarczej na terytorium RP ustawodawstwu polskiemu, które dotyczy obywateli polskich (RP jest dla tych podmiotów państwem przyjmującym). Oznacza to poszerzenie kręgu podmiotów korzystających z traktowania narodowego w zakresie działalności gospodarczej w porównaniu z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Traktat przewiduje, że z traktowania narodowego w zakresie swobody przedsiębiorczości korzystają, obok obywateli państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego, spółki w rozumieniu Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, tj. przedsiębiorcy państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego;
Odzwierciedleniem traktatowej swobody przedsiębiorczości, której realizacja podlega zasadzie traktowania narodowego z mocy prawa, jest art. 13 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Przepis ten stanowi, że podejmowanie i wykonywanie na terytorium RP działalności gospodarczej przez osoby zagraniczne (w tym przedsiębiorców zagranicznych) z państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym z państw Unii Europejskiej) następuje na zasadzie traktowania narodowego (tj. na takich samych zasadach jak obywatele polscy). Standard narodowy obowiązuje również w kwestii tworzenia oddziałów przez przedsiębiorców zagranicznych z państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państw Unii Europejskiej).
Przyjęcie zasady traktowania narodowego jako podstawy realizacji swobody przedsiębiorczości na terytorium danego państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państwa Unii Europejskiej) jako państwa przyjmującego oznacza generalny zakaz różnicowania na terytorium państwa przyjmującego pozycji podmiotów korzystających z traktowania narodowego z pozycją podmiotów pochodzących z tego państwa w zakresie podejmowania, wykonywania i zakończenia działalności gospodarczej. Dotyczy to również działalności gospodarczej poddanej reglamentacji administracyjno-prawnej, której wyrazem jest przede wszystkim decyzja administracyjna. Z punktu widzenia prawa polskiego zakresem tej reglamentacji objęte są te dziedziny działalności gospodarczej, w których podjęcie i wykonywanie działalności gospodarczej zależy od uzyskania koncesji bądź zezwolenia (licencji, zgody) albo od wpisu do rejestru regulowanej działalności gospodarczej.
TRAKTATOWA SWOBODA ŚWIADCZENIA (PRZEPŁYWU) USŁUG
Swoboda świadczenia (przepływu) usług została uregulowana w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 56 - 62). Zakresem tych postanowień objęto działalność, która nie podlega regulacjom dotyczącym pozostałych swobód traktatowych. Zakresem swobody świadczenia usług nie są objęte usługi w dziedzinie transportu, gdyż swobodę przepływu usług w tej dziedzinie normują postanowienia Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej dotyczące transportu. Z kolei, usługi bankowe i ubezpieczeniowe poddano przepisom regulującym swobodę przepływu kapitału (art. 58).
Zasięg terytorialny swobody świadczenia usług obejmuje państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państwa Unii Europejskiej) oraz Szwajcarię, którą z Unią Europejską i jej państwami członkowskimi łączy stosowna umowa.
Pojęcie usługi
Definicja usługi wynika z Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, który stanowi, że „usługami są świadczenia wykonywane zwykle za wynagrodzeniem w zakresie, w jakim nie są objęte postanowieniami o swobodnym przepływie towarów, kapitału i osób.” Definicja usługi wskazuje, że usługę stanowią wszelkie czynności, które są świadczeniami wykonywanymi za wynagrodzeniem w zakresie, w jakim nie są objęte postanowieniami dotyczącymi pozostałych swobód, przy czym usługi to m.in. działalność o charakterze przemysłowym, handlowym, a także działalność rzemieślnicza i w zakresie wolnych zawodów.
Świadczący usługę może, w celu spełnienia świadczenia, wykonywać przejściowo działalność w państwie Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii) na tych samych warunkach, jakie państwo nakłada w tym zakresie na własnych obywateli. Z prawnego punktu widzenia oznacza to, że usługą jest świadczenie odpłatne, które dokonywane jest transgranicznie i ma charakter czasowy. Uznanie danego świadczenia (danej działalności) za usługę zależy od łącznego zaistnienia następujących elementów:
- odpłatność - wymóg odpłatności działalności (świadczenia) jest koniecznym elementem uznania danego świadczenia za usługę. Potwierdza to orzecznictwo TSUE, gdyż nie jest usługą działalność polegająca na „graniu na ulicy w zamian za datki przechodniów czy nauczaniu w szkołach państwowych, nawet w przypadku pobierania częściowej odpłatności”,
- transgraniczność - wymóg transgraniczności wskazuje, że działalność usługowa jest wykonywana w wymiarze ponadgranicznym, tzn. usługodawca i usługobiorca są podmiotami pochodzącymi z różnych państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii). Oznacza to, że sytuacja o charakterze krajowym nie jest objęta swobodą świadczenia usług. Tak rozumiany element transgraniczny może wystąpić w postaci:
a) czynnej swobody świadczenia usług - usługodawca, który pochodzi z jednego państwa członkowskiego i prowadzi na jego terytorium stałą działalność gospodarczą, przemieszcza się czasowo do innego państwa członkowskiego w celu wykonania w tym „innym państwie” usługi;
b) biernej swobody świadczenia usług - usługobiorca, pochodzący z jednego państwa członkowskiego przemieszcza się do innego państwa członkowskiego, w którym usługodawca posiada swoją siedzibę w celu skorzystania z usług świadczonych przez usługodawcę;
c) przekroczenia granicy przez samą usługę, co zachodzi w sytuacji np. opinii prawnej przygotowanej przez prawnika z jednego państwa członkowskiego, a zamówionej przez obywatela innego państwa członkowskiego;
d) świadczenia usługi w państwie „trzecim”- usługodawca pochodzący z jednego państwa członkowskiego i usługobiorca pochodzący z innego państwa członkowskiego znajdują się w państwie trzecim, w którym świadczona jest usługa.
- czasowość - działalność jest wykonywana na terytorium innego państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii) czasowo, co wskazuje na jej charakter przejściowy. Świadczenie usługi trwa ściśle określony czas (element ten nie występuje w zakresie swobody przedsiębiorczości), którym jest czas realizacji usługi. Kryterium czasowości wskazuje przy tym, że czasowo świadczący usługę nie podlega rejestracji w państwie miejsca świadczenia (odbioru) usługi.
Treść swobody świadczenia usług - zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (umową o Europejskim Obszarze Gospodarczym) ograniczenia w swobodnym świadczeniu usług wewnątrz państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego są zakazane w odniesieniu do obywateli państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii) mających swoje przedsiębiorstwo w innym państwie Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii) niż państwo odbiorcy świadczenia (art. 56), przy czym świadczący usługę (usługodawca) może, w celu spełnienia świadczenia, wykonywać przejściowo działalność w państwie świadczenia wyłącznie na takich samych warunkach, jakie państwo to nakłada na własnych usługodawców. Oznacza to zakaz dyskryminacji podmiotów świadczących usługę i nakaz traktowania narodowego, tj. nakaz stosowania nie mniej korzystnych warunków niż te, które obowiązują rodzimych usługodawców. Obowiązek traktowania usługodawcy w państwie przyjmującym na zasadach, z których korzystają obywatele (inne podmioty) tego państwa, co sugeruje konieczność spełniania wszelkich warunków państwa przyjmującego, a odniesionych do „własnych” obywateli. Stąd, TSUE w tym zakresie stwierdził, że państwo przyjmujące nie może wymagać od usługodawców, aby spełnili wszelkie warunki do podjęcia stałej działalności gospodarczej na jego terytorium, gdyż pozbawiałoby to efektywności swobody świadczenia usług.
Zakres podmiotowy swobody świadczenia usług jest zbliżony do swobody przedsiębiorczości, lecz nie identyczny. Podmiotami (usługodawcami) korzystającymi z traktatowej swobody świadczenia usług są obywatele państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii), którzy w innym państwie Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii) niż państwo - miejsce świadczenia (odbioru) usługi prowadzą przedsiębiorstwo (są tym samym przedsiębiorcami) oraz przedsiębiorcy państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego, czyli spółki w rozumieniu Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, oraz przedsiębiorcy Szwajcarii jako osoby prawne i „ułomne” osoby prawne.
Swoboda przedsiębiorczości a swoboda świadczenia usług - swoboda świadczenia usług ma charakter subsydiarny (nie można powoływać się na obie swobody równocześnie), obecność usługodawcy (świadczącego usługę w ramach swobody świadczenia usług) na terytorium drugiego państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii) ma charakter przejściowy, w przeciwieństwie do prowadzącego działalność gospodarczą w ramach swobody przedsiębiorczości, gdyż w tej sytuacji jego obecność jest stała (poprzez fakt rejestracji w danym państwie).
ODNIESIENIE DO PRAWA POLSKIEGO
Odzwierciedleniem w sferze prawa polskiego traktatowej swobody świadczenia (przepływu) usług jest art. 4 ustawy o świadczeniu usług na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, która obowiązuje od dnia 10 kwietnia 2010 roku. Przepis ten wskazuje, że podejmowanie i wykonywanie na terytorium RP działalności gospodarczej w zakresie czasowego świadczenia usług przez usługodawców, w tym przedsiębiorców, z innych niż RP państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz z państw, które zawarły stosowna umowę z Unią Europejską i jej państwami członkowskimi (Szwajcaria) następuje na zasadach określonych w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (lub w stosownej umowie), bez konieczności uzyskiwania wpisu do rejestru przedsiębiorców w rozumieniu ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym albo do ewidencji działalności gospodarczej (obecnie Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej.
Konkluzje:
1) przedsiębiorcy z państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (w tym państw Unii Europejskiej) i Szwajcarii mogą czasowo świadczyć usługi (jako działalność gospodarczą) na terytorium RP bez konieczności uzyskania wpisu do podstawowych rejestrów działalności gospodarczej. Takimi rejestrami są: w przypadku przedsiębiorców jako osób fizycznych - ewidencja działalności gospodarczej, a w przypadku przedsiębiorców jako osób prawnych i „ułomnych” osób prawnych - co do zasady - rejestr przedsiębiorców;
2) Jeżeli dana usługa jako działalność gospodarcza na terytorium RP podlega reglamentacji w postaci koncesji bądź zezwolenia (zgody, licencji) albo jest regulowaną działalnością gospodarczą, wtedy usługodawca, w tym przedsiębiorca z państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (z państwa Unii Europejskiej) i Szwajcarii jest obowiązany uzyskać koncesję (zezwolenie, zgodę, licencję) albo wpis do rejestru regulowanej działalności gospodarczej, gdyż zgodnie z prawem polskim jest to przesłanka podjęcia tej działalności na terytorium RP (zasada traktowania narodowego).
TRAKTATOWA SWOBODA PRZEPŁYWU KAPITAŁU
Swoboda przepływu kapitału uregulowana została w art. 63 - 66 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Zasięg terytorialny - państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcaria.
Cechy charakterystyczne:
1. W myśl Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zakazane są wszelkie ograniczenia w przepływie kapitału między państwami członkowskimi i między państwami członkowskimi a państwami trzecimi (art. 63). Zakaz ten nie narusza prawa państw członkowskich do:
a) stosowania prawa podatkowego, które traktuje odmiennie podatników ze względu na różne miejsce zamieszkania lub inwestowania kapitału,
b) stosowania niezbędnych ograniczeń, które są uzasadnione porządkiem publicznym lub bezpieczeństwem publicznym (art. 63).
Według orzecznictwa ETS - swoboda przepływu kapitału może być ograniczana jedynie poprzez przepisy krajowe usprawiedliwione na podstawie art. 63 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej lub poprzez odwołanie do się do wymogów interesu publicznego (ograniczenie wobec każdego prowadzącego działalność na terytorium państwa przyjmującego). Konieczne jest tutaj zachowanie zasady proporcjonalności.
2. Powołany wyżej art. 63 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej jest bezpośrednio skuteczny, gdyż zwiera bezwarunkowy zakaz, którego realizacja nie wymaga wydania żadnego aktu prawa krajowego. Stąd, na państwach członkowskich spoczywa ciężar dowodu, że wprowadzone ograniczenia są zasadne.
3. Swoboda przepływu kapitału jest warunkiem wstępnym korzystania z innych swobód traktatowych, przede wszystkim ze swobody przedsiębiorczości.
4. Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej nie definiuje pojęcia kapitału. W związku z tym należy odwołać się do orzecznictwa ETS zgodnie, z którym „przepływ kapitału to operacje związane z inwestowaniem określonych funduszy, a nie z zapłatą za usługę” (operacja finansowa polegająca na jednostronnym przeniesieniu środków majątkowych do innego państwa członkowskiego w celu inwestycyjnym), co obejmuje w szczególności:
a) inwestycje bezpośrednie polegające na nabyciu przedsiębiorstwa (oddziału),
b) inwestycje w nieruchomości (nabywanie nieruchomości w państwie EOG),
c) inwestycje w postaci papierów wartościowych, w tym dotyczące obrotu udziałami (akcjami), obligacjami,
d) kredyty i pożyczki pieniężne związane z transakcjami handlowymi, świadczeniem usług,
e) przepływ kapitału o charakterze osobistym (np. spadki, darowizny),
f) wywóz i wwóz wartości majątkowych - środków płatniczych i papierów wartościowych.
Odniesienie do prawa polskiego
Ilustracją realizacji traktatowej swobody przepływu kapitału w sferze prawa polskiego jest ustawa z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (dalej jako ustawa z 1920 r.), która reguluje kwestię nabywania przez cudzoziemców nieruchomości położonych na terytorium RP oraz nabywania (obejmowania) udziałów (akcji) w spółkach handlowych prawa polskiego, o ile spółki te są właścicielem (użytkownikiem wieczystym) nieruchomości na terytorium RP. Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców jako obywateli (przedsiębiorców) państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego, w tym państw Unii Europejskiej, oraz jako obywateli (przedsiębiorców) Szwajcarii jest - co do zasady - poddane traktowaniu narodowemu (nie wymaga zezwolenia), podobnie jak nabywanie (obejmowanie) udziałów (akcji) w spółkach handlowych prawa polskiego.
Kategoria „cudzoziemców będących obywatelami państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego” obejmuje cudzoziemców jako obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej oraz cudzoziemców jako obywateli Islandii, Liechtensteinu i Norwegii, czyli osoby fizyczne, które legitymują się obywatelstwem przynajmniej jednego z tych państw, a równocześnie nie posiadają obywatelstwa polskiego. Oznacza to, że spośród obywateli państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego statusem cudzoziemca w rozumieniu ustawy z 1920 r. legitymuje się obywatel państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego, który równocześnie nie posiada obywatelstwa polskiego. Obywatel Szwajcarii jest natomiast cudzoziemcem w rozumieniu ustawy z 1920 r. pod warunkiem, że nie ma obywatelstwa polskiego.
Kategorię „cudzoziemców będących przedsiębiorcami państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego” stanowią cudzoziemcy jako przedsiębiorcy państw Unii Europejskiej oraz cudzoziemcy jako przedsiębiorcy Islandii, Liechtensteinu i Norwegii. Cudzoziemcem - przedsiębiorcą państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego jest przedsiębiorca w rozumieniu prawa tego państwa, który jednocześnie spełnia przesłanki określone w ustawie z 1920 r., a w określonych przypadkach - także przedsiębiorca w rozumieniu prawa polskiego, o ile jest przedsiębiorcą zależnym. Przedsiębiorcą Szwajcarii jest natomiast przedsiębiorca w rozumieniu prawa tego państwa, który jednocześnie spełnia przesłanki określone w ustawie z 1920 r.
Z punktu widzenia RP przystąpienie do Unii Europejskiej spowodowało zasadniczą jakościowo zmianę w zakresie nabywania nieruchomości przez cudzoziemców, jako obywateli (przedsiębiorców) państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii. Istota tej zmiany polega na „odwróceniu reguł”, które obowiązywały w tym zakresie przed przystąpieniem RP do Unii Europejskiej. Dotychczas nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców jako obywateli (przedsiębiorców) państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii) podlegało tym samym regułom jak w przypadku nabywania nieruchomości przez innych cudzoziemców. Oznaczało to, że wymóg uzyskania zezwolenia na nabycie nieruchomości przed przystąpieniem RP do Unii Europejskiej stanowił zasadę, a jej wyjątkiem było nabywanie nieruchomości bez zezwolenia. Z dniem przystąpienia RP do Unii Europejskiej dotychczasowa zasada stała się wyjątkiem (o charakterze przejściowym), a wyjątek „przekształcił się” w zasadę. Innymi słowy, z dniem 1 maja 2004 r. nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców jako obywateli (przedsiębiorców) państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (a od 2008 r. przez obywateli i przedsiębiorców Szwajcarii) przestało podlegać reglamentacji w formie zezwolenia, jako decyzji administracyjnej, a tym samym zostało poddane zasadzie traktowania narodowego, z zastrzeżeniem wyjątków określonych w ustawie z 1920 r.
Traktat Akcesyjny, kształtując zasadę traktowania narodowego w zakresie nabywania nieruchomości, przyznał RP uprawnienie do wprowadzenia w tym zakresie ograniczeń o charakterze przejściowym. Z przepisów tych wynika, że:
1) wymóg uzyskania zezwolenia na nabycie nieruchomości został utrzymany przez okres 5 lat od dnia przystąpienia RP do Unii Europejskiej w zakresie nabywania nieruchomości, jako „drugiego domu”, przez cudzoziemców będących obywatelami państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego bądź Szwajcarii. Oznacza to, że w okresie do 30 kwietnia 2009 r. „nabycie drugiego domu” przez tych cudzoziemców było - co do zasady - dopuszczalne po uprzednim uzyskaniu zezwolenia na nabycie takiej nieruchomości. Zakresem „nabycia drugiego domu” objęto nabycie nieruchomości przeznaczonej pod zabudowę mieszkaniową oraz nieruchomości przeznaczonej na cele rekreacyjno-wypoczynkowe, o ile nieruchomości te nie staną się miejscem stałego zamieszkania cudzoziemca jako osoby fizycznej;
2) wymóg uzyskania zezwolenia na nabycie nieruchomości został utrzymany przez okres 12 lat od dnia przystąpienia RP do Unii Europejskiej w zakresie nabywania nieruchomości rolnych i leśnych przez cudzoziemców jako obywateli lub przedsiębiorców państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii). Oznacza to, że w okresie do 30 kwietnia 2016 r. (okresie przejściowym) nabywanie nieruchomości rolnych i leśnych przez cudzoziemców jako obywatelami lub przedsiębiorców tych państw jest, co do zasady, dopuszczalne po uprzednim uzyskaniu zezwolenia w rozumieniu ustawy z 1920 r.,
Konkluzja: z dniem przystąpienia RP do Unii Europejskiej w zakresie nabywania nieruchomości przez cudzoziemców, jako obywateli (przedsiębiorców) państw EOG (a od 2008 r. przez obywateli i przedsiębiorców Szwajcarii) stosuje się zasadę traktowania narodowego. Nabywanie przez tych cudzoziemców nieruchomości położonych na terytorium RP podlega tym samym regulacjom prawnym, które znajdują zastosowanie wobec obywateli polskich. Wyjątek stanowi nabycie nieruchomości rolnych (leśnych), gdyż w zakresie nabywania tych nieruchomości obowiązuje 12 - letni okres przejściowy. Z punktu widzenia cudzoziemca jako obywatela (przedsiębiorcy) państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii) oznacza to, że nabycie nieruchomości rolnych i leśnych w okresie do 30 kwietnia 2016 roku zależy, co do zasady, od uzyskania stosownego zezwolenia.
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej nie reguluje bezpośrednio kwestii nabywania nieruchomości położonych na terytorium państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Unii Europejskiej), niezależnie formy własności i charakteru nieruchomości. Kwestia ta stanowi przedmiot regulacji prawnych poszczególnych państw. Nie oznacza to, że prawo Unii Europejskiej jest całkowicie neutralne w kwestii nabywania nieruchomości położonych na terytorium państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Unii Europejskiej). Prawo to wypowiada się w tej kwestii, lecz w kontekście realizacji podstawowych swobód traktatowych i nie pozwala na dowolne kształtowanie krajowych systemów własności. Stwierdzenie to uzasadnia orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości, z którego wynika, że systemy te muszą być zgodne z zasadami Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (zakazem dyskryminacji, swobodą przepływu osób, swobodą przedsiębiorczości, swobodą świadczenia usług i swobodą przepływu kapitału. Realizacja uprawnienia do nabywania, korzystania i dysponowania prawem własności nieruchomości na zasadzie traktowania narodowego należy do istoty poszczególnych traktatowych swobód gospodarczych.
Obok tych traktatów nadal obowiązuje Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (podpisany w 1957 r. w Rzymie), który wszedł w życie w 1958 r.
Kryterium to jest spełnione także w przypadku, gdy osoba prawna lub „ułomna” osoba prawna została utworzona na podstawie prawa Unii Europejskiej.
Bądź prawa Unii Europejskiej.
24