NA WOK- teatr elżbietański


Teatr elżbietański

Rekonstrukcja teatru Globe w Londynie

Teatr elżbietański - za jego umowną datę założenia przyjmuje się rok 1576. Wtedy to bowiem przedsiębiorca James Burbage wybudował pod Londynem pierwszy gmach przeznaczony wyłącznie do prezentacji widowisk teatralnych. Nazwał go The Theatre i rozpoczął wystawianie pierwszych sztuk. Wkrótce pojawiły się dwa kolejne teatry - The Curtain i The Rose - a po nich przyszły następne (Globe Theatre).

Początkowo aktorzy grali na dworze, potem w budynkach. Sceną było podwyższenie, otoczone z trzech stron przez widzów i nieodgrodzone od nich barierą. Aktorzy często zwracali się do publiczności bezpośrednio, nawiązywali z nią bliski kontakt. Podobnie sami widzowie pozostawali w interakcji z działaniami aktorów. Publiczność, a zwłaszcza przedstawiciele niższych klas społecznych, bywała hałaśliwa i żywo reagowała na akcję przedstawienia. W zwyczaju było wiwatowanie, klaskanie, tupanie, a nawet - w przypadku skrajnego znudzenia spektaklem - rzucanie w grających drobnymi kamieniami. Dekoracji było niewiele, często zastępował je napis głoszący, że akcja toczy się np. w lesie albo w komnacie zamkowej. Brak dekoracji rekompensowały bogate stroje aktorów. Czwarty bok sceny zamykały drzwi do garderoby, przez które wchodzili aktorzy. Nad nimi budowano niewielki ganek, galerię (były one miejscem rozgrywania scen balkonowych), wsparte na słupach. Pomiędzy słupami zawieszano kotarę. Dzieliła ona scenę na przedscenie i niewielką scenę wewnętrzną. Kurtyny nie było. Przedstawieniom towarzyszyła muzyka. Światło dzienne uniemożliwiało wykorzystywanie efektów świetlnych.

Najważniejszymi elementami widowiska były gra aktorska i tekst dramatu. Aktorzy byli zawodowcami, dbali o wymowę, każdym gestem i ruchem starali się uzyskać wrażenie prawdopodobieństwa. Ważne były też kostiumy i rekwizyty, którymi się posługiwali by stworzyć iluzję przedstawionej rzeczywistości. Był to teatr gwiazdorski. Dobrzy aktorzy cieszyli się zasłużoną sławą, byli szanowanymi, zamożnymi ludźmi. W teatrze tym nie występowały kobiety, role kobiece grali młodzi, urodziwi mężczyźni.

Przedstawienia musiały wzruszać, bawić, budzić grozę, obfitować w niezwykłe i sensacyjne wydarzenia. Powinny one być tajemnicze, zawikłane, krwawe. Postacie bohaterów, grane przez ulubionych aktorów, także musiały być interesujące: miały ostrzegać, służyć przykładem, podbudowywać.

Teatr elżbietański

Renesans w Anglii przypadł na I połowę XVI wieku i początek XVII wieku za panowania królowej Elżbiety. Rok 1567 przyjmuje się jako datę narodzin teatru elżbietańskiego. Po latach wojen dynastycznych nastąpił okres odbudowy i wzmacniania państwa oraz jego rozwoju kulturalnego i gospodarczego. To wtedy pewien rzemieślnik James Burbage wybudował pod Londynem pierwszy obiekt , nazwany "The Theatre". "The Theatre" otwarto poza murami miasta, aby uniezależnić się od władz, które zakazywały przedstawień. Nad barbakanem powiewała flaga z napisem "Totus mundur agit histrionem" (Cały świat uprawia aktorstwo). Na scenie elżbietańskiej nie było w zasadzie dekoracji, gustowano w kosztownych strojach. Co znaczniejsi widzowie otrzymywali krzesło na scenie. Początkowo aktorzy grali na dworze. Sceną było podwyższenie, otoczone z trzech stron przez widzów. Czwarty bok sceny zamykały drzwi do garderoby. Nad nią budowano małą galerię, gdzie rozgrywano sceny balkonowe. Przedstawieniom towarzyszyła muzyka. Aktorzy cieszyli się powszechnym szacunkiem. Z czasem amatorskie grupy teatralne zaczęły ustępować miejsca aktorom zawodowym. Tworzyli samowystarczalne zespoły, mając w swoim gronie też dramaturgów ( grupy tzw. umysłów uniwersyteckich ). Aktorzy mieli wyszukane, bogate stroje. Nie występowały kobiety, role kobiece grali młodzi mężczyźni. Urozmaicenie postaci pod względem języka, charakteru ożywiało przedstawienia teatralne, które miały bawić, wzruszać, budzić grozę i strach. Postacie miały być tajemnicze, miały służyć przykładem, ostrzegać. Na parterze były miejsca stojące, za które trzeba było zapłacić jednego pensa. Widzów którzy się tam gromadzili nazywano "kiełbiami". Miejsca w galerii były siedzące, za dodatkowa opłatą. Przedstawienia odbywały się przeważnie między godziną 15 a 18.

Rozwój teatru wzmógł zapotrzebowanie na nową dramaturgię. Pojawiła się duża grupa autorów, niekiedy rywali Williama Szekspira. Wśród nich największe możliwości współzawodnictwa przypisuje się Christopherowi Marlowe, którego "Tamerlan Wielki" i "Tragiczne dzieje doktora Fausta" cieszyły się ogromnym powodzeniem.

W 1590 roku działały w Londynie trzy sceny publiczne. Na szczycie budynku pojawiała się biała chorągiew, która była zapowiedzią komedii, natomiast czarna oznaczała tragedię. W 1599 roku powstał nowy teatr w dzielnicy Soutwark- "The Globe". Z teatrem "The Globe" związany był Szekspir, wystawiał tu swoje sztuki, zawód aktora również nie był mu obcy. Najprawdopodobniej prapremierowym przedstawieniem było dzieło pisarza "Henryk VIII" lub "Juliusz Cezar". Teatr mógł pomieścić dwa tysiące widzów. W 1613 roku spłonął na skutek pożaru, w trakcie wystawiania sztuki "Henryk VIII". Kilka lat później został odbudowany, a w 1644 roku rozebrany. W 1966 roku odbudowano go ostatecznie, dziś znajduje się tam muzeum i wystawiane są sztuki teatralne.

Teatr był powszechna rozrywka mieszkańców miast. Dramatopisarze angielscy nie trzymali się ściśle wzorów antycznych. Dramat nie od razu zyskał sobie poparcie. Atakowano autorów za lekceważenie zasad powszechnie obowiązujących, ale ten styl zyskał także grono zwolenników, którzy doceniali jego nowatorstwo. Nowa formuła dramatu dopuszczała mieszanie kategorii estetycznych. W jednym utworze pojawiały się elementy tragiczne z komicznymi lub liryzm z tragizmem. Postacie również odstępowały od zasad poetyki klasycznej. Popadały w skrajne emocje, zmieniały stosunek i zdanie do innych osób dramatu, podlegały nastrojowej huśtawce. Obok bohaterów dostojnych, umieszczano postacie "niskie". "Szekspir nie brał udziału w sporze o reguły dramaturgiczne, który rozgorzał także w Londynie. Sir Philips Sidney, uczony arystokrata, w swojej Apology for Poetry opowiedział się za przestrzeganiem reguł Arystotelesa i wypominał rodakom, że bardzo je sobie lekceważą. Kiedy jednak grupa Szekspira wystąpiła z tragedią rzymską Bana Jonsona Sejanus, his Fall, trzymającą się ściśle reguł klasycznych, autora spotkało dotkliwe niepowodzenie" (M. Berthold, "Historia teatru", Warszawa 1980, str. 311-312.) Rezygnacja z jedności miejsca wymagała wyobrażenia na scenie przestrzeni akcji. Szekspir w "Makbecie" załamał klasyczną regułę trzech jedności. Zrezygnował z zasady decorum, zwiększył liczbę osób na scenie.

Po kilkudziesięciu latach Londyn zapełnił się teatrami. Do najbardziej znanych należą : "Swan", "Kurtyna", "Róża". Wśród wielu twórców dramatu najwybitniejsi to Tomasz More i William Szekspir.

Cechy teatru elżbietańskiego i szekspirowskiego0x01 graphic

1. Rozwój teatru w Anglii

- odbudowany po pożarze w 1613 r.; służył publiczności do 1644 r.
- wystawiono tam dużą część dramatów Szekspira

- dworski
- uniwersytecki
- prywatny
- zawodowy

- Słudzy Lorda Admirała
- Słudzy Lorda Szambelana

- w okresie letnim wypożyczano ją na występy teatralne, m.in. trup z Anglii
- budynek pochodził z XVII wieku (aktualnie rysują się możliwości jego rekonstrukcji)

2. Cechy teatru elżbietańskiego

- scena, na niewysokim podium, otoczona była trzypiętrową widownią

- nad sceną znajdował się balkon służący za okno w zamku, miejski mur albo wzgórze

- uboga scenografia - jedynie kostiumy pełne były przepychu i bogactwa, chociaż, bez względu na czas akcji, pochodziły z czasów Elżbiety I
- brak kurtyny

- obnoszono tablice z objaśnieniem miejsca akcji

- pierwsza kobieta wystąpiła w roli Desdemony w 20 lat po zamknięciu (upadku) teatru elżbietańskiego

- dokonali jej purytanie

- sensacyjny wątek
- jaskrawość i brutalizm scen
- wiersz biały

3. Cechy dramatu szekspirowskiego

0x01 graphic

William Szekspir jest z pewnością najwybitniejszym pisarzem języka angileskiego. Jego sztuki teatralne i poematy charakteryzują się takim bogactwem zdarzeń, że każde pokolenie odnajduje w nich coś dla siebie.
Dramat szekspirowski jest nowym gatunkiem dramatycznym.

Cechy dramatu szekspirowskiego:
- zerwanie z zasadą trzech jedności
- brak jedności miejsca
- brak jedności czasu
- brak jedności akcji
- brak chóru
- wprowadzenie scen zbiorowych
- nie ma prologu ani epilogu
- wprowadzenie dwupłaszczyznowości rzeczywistiść i fantastyka
- wprowadzenie bohatera dynamicznego
- wprowadzenie tragizmu postaci poprzez możliwość wyboru bohatera
- wprowadzenie monologu wewnętrznego

Akcję tragedii szekspirowskiej można podzielić na kilka etapów: ekspozycję, powstanie i rozwój konfliktu, kryzys i rozwiązanie. Zawartość poszczególnych etapów akcji jest czasem osłabiona przez wprowadzenie wątku historycznego lub kronikarskiego. W tragediach Szekspira obok akcji zewnętrznej, prowadzącej do konfliktu, punktu kulminacyjnego oraz rozwiązania, zasadniczą rolę odgrywają procesy wenętrzne bohaterów, nadające głebię wizji dramatycznej. Rozmyślania, wielkie uczucia i namiętności, nadzieje i zwątpienia znajdują wraz w słynnych monologach dramatycznych. Wpływają one również na rozwój akcji.
W tragedii szekspirowskiej są również wstawki humorystyczne, wnoszące pewne odprężenie.

Makbet to jedno z wielu dzieł Szekspira. Chcąc ująć w jednym zdaniu głowny temat Makbeta, można by powiedzieć, że jest nim żądza władzy oraz kara za popełnione zbrodnie.
Najpierw poznajemy go jako załużonego dowódcę, człowieka szanowanego, dzielnego, jest w stanie oddać życie za ojczyznę. Zyskał sobie zaufanie króla. Na samym początku poznajemy go tylko jako dobrą osobę, ale również jest ambitny i żądny władzy. Myśli o niej. Podświadomie oczekuje spełnienia przepowiedni. Od tego momentu Makbet walczy z samym sobą. Wtedy też pojawia się myśl o zbrodni oraz świadomość, że to jest złe. Chce odrzucić ten pomysł, ponieważ wiele zawdzięcza królowi. Zdaje sobie sprawe że król jest dobry i dobrze rządzi. Te myśli powodują, że odrzuca on chec zbrodni, ale myśl o morderstwie podsyca ambitna Lady Makbet. Pod wpływem żony postanawia jednak zabić króla. Z dzielnego wojownika, okrytego chwałą, poprez rozterki i walkę ze sobą samym po namowie przez żonę postanawia zabić. Makbet zabija nie tylko króla Dunkana. Szekspir pokazuje, jak jedna zbrodnia pociąga za sobą inne, zabija również swojego najlepszego przyjaciela Banka. To wszystko powoduje, że Makbet jest złym, nieudolnym i znienawidzonym władcą. Postacią pierwszo planową jest makbet, a żona do momentu zamorodowania króla Dunkana, jest równą mu partnerką. Makbet to człowiek bardzo ambitny, żądny władzy, ale mający poczucie morlaności, które powstrzymuje go od popełnienia zbrodni. Lady Makbet jest również bardzo ambitna i pragnie za wszelką cenę pozyskać kronę dla męża, lecz nie dorównuje mu pod wzgęldem intelektualnym i morlanym jest wysbyta wszelkich zasad etycznych.

Czynniki zewnętrzne wpływające na decyzje bohatera.
Pierwszym czynnikiem jest przepowiednia czarownic. Podobudowywuje go. Kolejny to pochwała Makbeta przez króla Dunkana co utwierdza, że przepowiednia może spełnić jego oczekiwania. Lady Makbet ma bardzo duży wpływ na jego decyzje. Żona wytyka mu słabości oraz niepewność w osiąganiu celu. Pzredstawia dokładny plan zbrodni, w którym nie ma mijesca na żadną pomyłkę dzięki czemu Makbet wie, że wszytko sie uda.

Geneza tragedii "Makbet"
Po wstąpieniu Jakuba I na tron angileski w roku 1603 wzrosło zainteresowanie historią Szkocji i dynastią Stuartów, z której pochodził król i którą zapoczątkował w Anglii. Być może sam Szekspir uznał, lub zwrócono mu na to uwagę, że warto napisać sztukę która by związana była z aktualnymi wydarzeniami.
Tworząc Makbeta, oparł się Szekspir na kronice Rafała Holinsheda, pisanej w latach od około 1570 do 1577. Historia Makbata pochodzi ze źródeł szkockich. W kronice Holinszeda opisy zdarzeń i faktów przeplatają się z legendami. Najważniejsze w tragedii Szekspira są postacie Makbeta i jego żony, ukazanie ich charakterów, motywów postępowania, stanów psychicznych. I tu mamy szereg oryginalnych pomysłów, nie mających nic wspólnego z kroniką Holinsheda. W przeciwnieństie do średniowieczmego ujęcia tematu, dramaturg w sposób świecki stara się ukazać wpływ popełnionej przez człowieka zbrodni na jego psychikę


Wyszukiwarka