Demografia - podstawowe definicje i pojęcia
Demografia - jest nauką traktującą o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium, zajmuje się statystyczno - analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu wędrówkowego.
Nazwa dyscypliny pochodzi od dwóch greckich słów:
Demos - ludność,
Grapho - piszę.
Zbiorowości ludzkie możemy badać pod względem cech ilościowych oraz jakościowych.
Cechy ilościowe to cechy w stosunkowo łatwy sposób możliwe do zmierzenia i wyrażenia w stosownych jednostkach.
Cechy jakościowe to cechy niemierzalne lub trudno mierzalne (najczęściej nie posiadające miana).
W demografii do cech:
ilościowych zalicza się np. liczba urodzeń, liczba zgonów liczba zawieranych małżeństw, migracje itp.
jakościowych zalicza się np. zagadnienia dziedziczenia cech fizycznych i psychicznych, charakter oraz moralność jednostek i zbiorowości.
Uwzględniając podaną powyżej klasyfikację cech możemy mówić o:
Demografii ilościowej
Demografii jakościowej
Dodatkowo możemy wyodrębnić następujące działy demografii:
Demografia matematyczna (demometria) - traktująca o problemie metod pomiaru zjawisk demograficznych w drodze aplikacji skomplikowanych metod matematycznych, ekonometrycznych i statystycznych.
Demografia opisowa - traktuje o naukowym opisie zjawisk demograficznych
Demografia analityczna - ustalająca prawidłowości procesów demograficznych i umożliwiająca dokonywanie prognoz demograficznych.
Demografia ekonomiczna i społeczna - podejmuje analizę wzajemnych związków i zależności procesów ekonomicznych i społecznych od zjawisk ludnościowych.
Demografia historyczna - podejmuję analizę zjawisk demograficznych należących do przeszłości, tj. w okresach minionych, przedstatystycznych oraz tych, dla których dane są niepełne lub źródła informacji są nie do końca potwierdzone.
Demografia porównawcza - bada różnice występujące w stanie, strukturze i ruchach populacji ludzkich w zależności od różnicujących je czynników.
Demografia potencjalna - rozpatruje zjawiska demograficzne, przyjmując za jednostkę liczenia nie osobę, a tzw. Osobo-rok. Dla każdego człowieka skonstruowano swoistą „wagę” pomiaru i oceny procesów demograficznych, zależną od jego płci i ewentualnie innych cech.
Demografia teoretyczna - zajmuje się wyjaśnianiem lub przewidywaniem przebiegu zjawisk demograficznych i prezentacją ich następstw.
Do podstawowych pojęć wykorzystywanych w demografii zaliczamy:
Płeć - w demografii wiąże się ze zbiorem cech biologicznych organizmu człowieka warunkujących jego zdolność do prokreacji. Zdolność do wytwarzania gamet żeńskich charakteryzuje kobiety, zdolność do wytwarzania gamet męskich zaś mężczyzn.
Wiek - oznacza czas, jaki upłynął od momentu porodu osobnika do momentu obserwacji, określa się go zwykle w ukończonych latach życia.
Stan cywilny - jest cechą demograficzną różnicującą członków populacji dojrzałych do prokreacji, zwykle na podstawie kryteriów prawnych. Określa rodzaj związku, jaki łączy osobnika dorosłego danej płci z innym dorosłym osobnikiem płci przeciwnej.
Przynależność do kohorty - jest cechą członków populacji, którzy doświadczyli określonego zdarzenia inicjującego proces ludnościowy w tej samej jednostce czasu, np. przynależność do kohorty urodzonych w 2006 roku oznacza, że członkowie tej kohorty urodzili się w 2006 roku (od 1 stycznia do 31 grudnia tego roku).
Przynależność terytorialna - jest cechą jednostek populacji przypisującą im określone miejsce zamieszkania, głównie na podstawie kryterium administracyjnego, rzadziej geograficznego lub etnicznego.
Zawarcie małżeństwa - to akt otworzenia rodziny przez mężczyznę i kobietę, m.in. W celu prokreacji oraz wychowania potomstwa we wspólnym gospodarstwie domowym.
Rozwiązanie małżeństwa - stanowi finał trwania związku małżeńskiego. Może nastąpić w wyniku następujących zdarzeń:
Rozwód,
Separacja,
Zgon.
Ciąża - jest skutkiem poczęcia, czyli zapłodnienia kobiety przez mężczyznę, a więc pośrednio związku między nimi, w tym związku partnerskiego a zwłaszcza małżeństwa.
Poród - to narodziny, choć zgodnie z prawem i tradycją wielu społeczeństw tylko w przypadku żywo urodzonego dziecka traktuje się je jako narodziny człowieka, czyli podstawowe zdarzenie demograficzne.
Urodzenie żywe - stanowi fundamentalne (obok zgonu) zdarzenie demograficzne. Powoduje wzrost liczebności o jedną (lub więcej w przypadku urodzenia bliźniaczego) osobę.
Od 1994 roku w Polsce jako urodzenie żywe traktuje się fakt wykazywania jakichkolwiek oznak życia (czynność serca, skurcze mięśni szkieletowych, tętnienie pępowiny) przez płód całkowicie wydobyty z ustroju matki po ciąży w wyniku porodu.
Zgon - czyli śmierć człowieka, stanowi fundamentalne (obok urodzenia) zdarzenie demograficzne, powoduje on zmniejszenie stanu populacji o jedną osobę, z przyczyn o charakterze biologicznym, wenątrzpopulacyjnym.
Przybycie migranta - to zdarzenie o podobnym do urodzenia znaczeniu demograficznym. Oznacza zwiększenie się liczebności populacji o jedną osobę.
Wyjazd migranta - oznacza opuszczenie przez niego obszaru na którym zamieszkiwał. W demografii ma znaczenie podobne do zgonu, konsekwencją jest zmniejszenie stanu populacji o jedną osobę.
Starzenie się populacji - to zmiana profilu struktury populacji według wieku i płci, oznacza długofalowy proces zwiększania się udziału ludności w starszym wieku w całej populacji, kosztem udziału osób młodych. Jest to proces złożony, na ·· który istotny wpływ wywierają trzy inne procesy tj. rozrodczości, umieralności i migracji.
Urbanizacja - stanowi długofalowy proces społeczny oznaczający zwiększanie się liczby miast, ich terytoriów oraz liczby osób w nich zamieszkujących. Jest połączony zwykle ze zmniejszaniem się ilości osób zamieszkujących na wsi.
Małżeńskość - to proces tworzenia się i rozpadu związków małżeńskich. Obejmuje wzorce małżeństwa i rozwodu (niekiedy także separacji), tzn. intensywność tych zjawisk, ich zmiany i zróżnicowanie demograficzne np. według wieku i płci.
Rozrodczość - jest procesem odtwarzania stanu populacji w wyniku strumienia urodzeń. W konsekwencji rozrodczości przybywa jedynie członków najmłodszej części populacji.
Umieralność - to proces, w wyniku, którego na skutek strumienia zgonów następuje ubytek stanu populacji. Ubytek ten zachodzi wśród wszystkich kategorii wiekowych populacji, choć jego skala może być między nimi zróżnicowana.
Mobilność terytorialna - oznacza proces przemieszczeń ludności między jednostkami terytorialnymi wewnątrz obszaru zamieszkiwanego przez daną populację lub między terenami zamieszkiwanymi przez tą populację a innymi terenami.
Reprodukcja ludności - stanowi proces odtwarzania w czasie stanu liczebnego oraz struktury demograficznej populacji. W populacji zamkniętej (w której nie występuje migracja) to reprodukcja stanowi o stanie liczebnym i strukturze populacji.
Demografia jako interdyscyplinarna dziedzina nauki
Związek demografii z:
socjologią dotyczy badania prawidłowości formowania rodziny i uwarunkowań płodności, badania migracji i skutków urbanizacji, mobilności społecznej ludności itp.
statystyką polega na posługiwaniu się metodami statystycznymi przy pomiarze procesów demograficznych.
ekonomią ze względu na zależności rozwoju demograficznego i ekonomicznego oraz ze względu na fakt, że analizy i prognozy demograficzne wykorzystywane są do tworzenia programów rozwoju społeczno-gospodarczego.
psychologią społeczną dotyczą badań społecznych i kulturowych uwarunkowań postaw prokreacyjnych.
medycyną, szczególnie w odniesieniu do określania uwarunkowań przeciętnego dalszego trwania życia, w badaniach nad śmiertelnością niemowląt, umieralności według przyczyn zgonów, płodności kobiet itp.
Powiązana jest również z antropologią, etnografią, genetyką, naukami politycznymi, geografią i ekologią.
Badania demograficzne
Przedmiotem badań demograficznych są zjawiska masowe występujące w zbiorowościach ludzi zamieszkujących dane terytorium.
Metodologia badań demograficznych jest zbliżona do metodologii wykorzystywanej w badaniach statystycznych.
W badaniu możemy wyodrębnić następujące etapy:
Zgromadzenie danych statystycznych (w tym przypadku danych ludnościowych) przy wykorzystaniu dostępnych źródeł,
Analiza zgromadzonych danych za pomocą dostępnych metod,
Sformułowanie wniosków płynących z badania, i na ich podstawie możliwych sposobów poprawy sytuacji.
Źródła oraz charakterystyka danych ludnościowych
Podstawą rzetelnie przeprowadzonych badań jest pełna, wiarygodna i dokładna informacja statystyczna. W demografii wykorzystujemy szereg źródeł danych ludnościowych, możemy do nich zaliczyć:
Spisy ludnościowe,
Bieżącą ewidencję ludności,
Badania pełne lub częściowe (reprezentacyjne).
Specjalne badania monograficzne, szacunkowe,
Materiały wtórne.
Źródła danych
Spis powszechny - to pełne badanie statystyczne, ustalające stan liczebny i strukturę ludności według określonych cech, w określonym momencie czasu, na określonym terytorium, w drodze bezpośredniego i indywidualnego uzyskania informacji o wszystkich jednostkach podlegających badaniu.
Bieżąca ewidencja ludności opiera się na prawno - administracyjnych obowiązkach obywatela i instytucji państwowych w zakresie rejestrowania zdarzeń demograficznych.
Badanie pełne - polega na zebraniu i wykorzystaniu informacji dotyczących wszystkich jednostek statystycznych badanej zbiorowości.
Badania reprezentacyjne - ograniczają się do wybrania (wytypowania) z góry założonej lub tylko dostępnej części jednostek statystycznych, badanej zbiorowości.
Badanie monograficzne - jest badaniem wybranej (wiodącej lub typowej) indywidualnej jednostki statystycznej, o której sądzimy, że wyniki analizy pozwolą na uogólnienie w stosunku do pozostałych jednostek populacji (czy subpopulacji).
Badania szacunkowe - mają miejsce wówczas, gdy mamy do czynienia z niepełną informacją statystyczną. Wykorzystywane są w tym przypadku statystyczno - ekonometryczne metody uzupełniania brakujących informacji np. w oparciu o analizę tendencji rozwojowej.
Badania anamnestyczne - polegają na uzyskiwaniu subiektywnej informacji o zdarzeniach demograficznych za dłuższy okres w drodze wywiadu lub ankiety.
Powszechny spis ludnościowy
W zależności od przyjętych założeń możemy wyodrębnić następujące typy spisów ludnościowych:
Imienny spis powszechny - jest pełnym badaniem statystycznym, w którym każdą osobę spisuje się oddzielnie.
Sumaryczny spis powszechny - polega na spisywaniu osób zamieszkujących mieszkanie (lub stanowiących jedno gospodarstwo domowe).
Spis ewidencyjny - wykorzystuje dane zawarte w bieżącej ewidencji ludności i może wystąpić w postaci ujmującej całą ludność kraju (lub jej część), umieszczoną w rejestrach mieszkańców zameldowaną na pobyt stały lub czasowy.
Spis reprezentacyjny - zwany także mikrospisem jest przeprowadzany między spisami, dotyczy wybranej jednostki administracyjnej kraju
Spis próbny - poprzedza mniej więcej o dwa lata spis powszechny. Przeprowadzany jest w celu weryfikacji narzędzi badawczych spisu.
Zasady spisu powszechnego
Centralizacja - zarządzenie spisu jest decyzją rządu. (Prezes GUS jest jednocześnie Generalnym Komisarzem Spisowym).
Powszechność - dane spisu obejmują wszystkich obywateli kraju.
Bezpośredniość - informacja statystyczna jest uzyskiwana w drodze bezpośredniego, osobistego kontaktu rachmistrza spisowego ze spisywaną osobą.
Imienność - każda osoba zamieszkująca mieszkanie spisywana jest oddzielnie, z imienia, nazwiska oraz badanych cech.
Jednoczesność - badanie przeprowadzone jest w jednym (ściśle określonym momencie) na terenie całego kraju.
Statystyczne ujęcie wyników - wyniki spisów są ujmowane w zestawienia zbiorcze i publikowane zgodnie z ogólnokrajowymi zasadami.
Regularność i komparatywność - zgodnie z zaleceniami ONZ spisy powszechne należy przeprowadzać minimum raz na 10 lat, w terminie umożliwiającym międzynarodową porównywalność wyników.
Obowiązek zachowania tajemnicy spisowej - dane indywidualne (a w szczególności osobowe) nie mogą być wykorzystane do innych celów.
Struktura ludności
Do podstawowych struktur demograficznych zaliczamy:
Strukturę ludności według płci i wieku,
Strukturę ludności według stanu cywilnego i rodzinnego,
Strukturę zawodową ludności.
Struktura według płci i wieku
Struktura ta stanowi podstawę wszelkich analiz i dociekań demograficznych. Znajomość występujących występujących w niej tendencji pozwala na ocenę potencjału demograficznego obszarów, których dotyczy, a także tendencji rozwojowych.
Najbardziej znanym, graficznym przedstawieniem struktury według płci i wieku jest piramida wieku
Wyróżniamy następujące trzy struktury modelowe:
Strukturę progresywną - cechą charakterystyczną tej struktury jest jej klasyczny kształt piramidy, której szeroka podstawa informuje o licznych rocznikach dzieci i młodzieży (duża liczebność najmłodszych kohort). Tego typy struktury są charakterystyczne dla eksplozji demograficznych.
Strukturę zastojową - obrazuje ona sytuację wymieralności pokoleń. Zbliżone są pod względem wartości wskaźnik urodzeń i zgonów, co przesądza o zerowym przyroście naturalnym i tendencji do starzenia się populacji.
Strukturę regresywną - obrazuje typ ludności starej oraz zawiera w sobie niebezpieczeństwo wystąpienia zjawiska depopulacji
Struktura regresywna
Struktury modelowe
Zmiana struktury w czasie
Struktura według płci
Do podstawowych miar wykorzystywanych do badania struktury ludności według płci należą:
Współczynnik feminizacji:
Ogólny I typu - określa stosunek liczby kobiet w danym okresie do ogólnej liczby ludności,
Ogólny II typu - określa stosunek liczby kobiet w danym okresie do liczby mężczyzn w tym okresie.
Współczynnik maskulinizacji:
Ogólny I typu - określa stosunek liczby mężczyzn w danym okresie do ogólnej liczby ludności,
Ogólny II typu - określa stosunek liczby mężczyzn w danym okresie do liczby kobiet w tym okresie.
Niekiedy określa się te współczynniki według grup wieku.
Ekstremalne wskaźniki feminizacji
Struktura ludności według wieku
W badaniach struktury ludności według wieku stosuje się grupowanie ludności według wieku dostosowane do konkretnych potrzeb badawczych.
Do najczęściej stosowanych zaliczyć należy klasyfikację:
Podstawową - polega na wyodrębnieniu jednorocznych grup wieku (0,1,2,3,...80 lat i więcej), zaznaczyć należy, że jest ona jednak mało czytelna i trudna do stosowania uogólnień,
Klasyfikację biologiczną - klasyfikacja ta dzieli populację na trzy podstawowe subpopulacje:
Dzieci (wiek 0-14 lat),
Ludność dorosłą (wiek 15-59 lat),
Ludność w starszym wieku (wiek 60 lat i więcej).
Klasyfikację według grup pięcioletnich - umożliwia ona podział na grupy (0-4,5-9,10-14,...95-99, 100 lat i więcej).
Klasyfikację ekonomiczną - dzieli populację na grupę ludności:
W wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat),
W wieku produkcyjnym (18-64),
W wieku poprodukcyjnym (65 lat i więcej).
Decydujący wpływ na strukturę ludności według wieku ma:
Poziom urodzeń,
Poziom zgonów,
Migracje.
Proces starzenia się ludności
Procesem starzenia się ludności nazywamy wzrost udziału osób starszych (w wieku powyżej 60 lat) w ogólnej liczbie ludności.
Najczęściej przyjmuje się następującą klasyfikację pod względem zaawansowania procesu starzenia się społeczeństw:
Migracje
Migracje uważa się za najważniejszy przejaw przestrzennej mobilności ludności.
Znamienna wydaje się być myśl sformułowana przez prekursora badań nad migracjami - E.G. Ravensteina:
„Migracja oznacza życie i postęp, ludność zasiedziała - stagnację.”
Migracjami (lub wędrówkami) ludności nazywamy całokształt przesunięć prowadzących do stałej lub okresowej zmiany miejsca zamieszkania osób.
Najczęściej za akt migracji uważa się zmianę miejsca zamieszkania osoby trwającą dłużej niż jeden rok.
Oczywistym jest, że przy tak sformułowanej definicji migracji zachodzi konieczność wyodrębnienia różnych rodzajów migracji.
Do najczęściej stosowanych kryteriów klasyfikacji ruchów migracyjnych zaliczamy:
Czas trwania migracji - wyróżniamy tu:
Migracje stałe (polegające na zmianie miejsca zamieszkania na czas nieokreślony),
Migracje czasowe (sezonowe lub okresowe), które wiążą się ze zmianą miejsca zamieszkania na czas określony np. na czas pobierania nauki, oddelegowanie do pracy itp.
Migracje wahadłowe (codzienne), to szczególny rodzaj ruchu naturalnego ludności, polegający na codziennych dojazdach do pracy, szkoły, urzędów itp.
Obszar migracji - wyróżniamy tu:
Migracje wewnętrzne (wewnątrz kraju), polegające na zmianie miejsca zamieszkania w obrębie jednego kraju. Wyróżniamy przy tym następujące kierunki tego typu migracji:
Migracje międzyregionalne (pomiędzy województwami),
Wewnątrzregionalne (w obrębie województw),
Migracje ze wsi do miast,
Migracje z miast do wsi,
Migracje z miast do miast,
Migracje ze wsi na wieś.
Migracje zewnętrzne (zagraniczne), związanie z przekroczeniem granicy państwa - tutaj możemy wyróżnić:
Emigrację (wyjazdy za granicę na pobyt stały),
Imigrację (przyjazdy do kraju z zagranicy na pobyt stały),
Reemigrację (migracja powrotna) - to powrót emigrantów do kraju po okresowym pobycie stałym za granicą.
Repatriacja - jest to masowy, zorganizowany przez władze państwowe powrót do kraju jeńców wojennych, osób internowanych, i innych osób, które opuściły kraj, najczęściej z przyczyn politycznych.
Deportacja - to przymusowe wydalenie z terytorium kraju (najczęściej dotyczą nielegalnych imigrantów),
Ekspatriacja - to dobrowolne lub przymusowe opuszczenie terytorium swego kraju (zerwanie z krajem),
Ekstradycja - wydanie przez władze państwowe władzom innego kraju osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa lub skazanej za nie w kraju żądającym wydania.
Persona non grata - członek personelu dyplomatycznego, którego obecność na terytorium państwa przyjmującego stała się niepożądana.
Ze względu na motywy migracji - tu wyróżniamy:
Migrację zarobkową,
Migrację rodzinną,
Migrację polityczną,
Migrację religijną,
Migrację osadniczą,
Migrację narodowościową,
Migrację wywołaną osobistymi (psychosocjologicznymi) celami i cechami osób przemieszczających się.
Ze względu na sposób organizacji migracji - tu wyróżniamy:
Migracje planowe,
Migracje żywiołowe,
Migracje nielegalne,
Migracje dobrowolne,
Migracje przymusowe,
Migracje indywidualne,
Migracje grupowe.
Prawa migracji Ravensteina:
I. Migracja a odległość
Znaczna część migrantów przebywa jedynie krótkie odległości. Im większa będzie odległość od miejsca emisji migrantów tym ich liczba będzie mniejsza. Dodatkowo migranci przybywający z dużej odległości będą wybierać jako miejsce osiedlenia duże centra przemysłu lub handlu.
II. Migracja etapowa
Cechą właściwą dla każdego społeczeństwa jest przemieszczanie się ludności w kierunku centrów przemysłu lub handlu. Mieszkańcy wsi sąsiadujących bezpośrednio z gwałtownie rozwijającymi się miastami gromadzą się w tych miastach, a na ich miejsce przybywają migranci z miejscowości bardziej odległych od dużych centrów.
III. Przepływ i przypływ powrotny
Każdy główny przypływ migracyjny generuje przepływ powrotny.
IV. Skłonność do migracji
Mieszkańcy dużych aglomeracji są mniej skłonni do migracji niż mieszkańcy terenów słabiej zurbanizowanych.
V. Kobiety a migracja
Stwierdza się przewagę kobiet wśród migrantów przemieszczających się na krótkie odległości.
VI. Wpływ postępu technicznego na migrację
Rozwój przemysłu, doskonalenie i poprawa dostępności środków komunikacji oraz rozbudowa infrastruktury społecznej i gospodarczej powodują wzrost migracji.
VII. Przewaga motywu ekonomicznego
Motywy o charakterze ekonomicznym, skłonność do poprawy warunków życia są najsilniejszymi determinantami procesów migracyjnych.
Podstawowymi miarami procesów migracyjnych są:
Ln - liczba ludzi, którzy napłynęli na dane terytorium w danym czasie,
Lo - liczba ludzi, którzy opuścili dane terytorium w danym czasie
Ls - saldo migracji, jest to różnica między liczbą osób, które napłynęły a liczbą osób, które opuściły dane terytorium
Ls = Ln - Lo
Obok wspomnianych miar w analizie przepływu migrantów wykorzystuje się:
Współczynnik napływu wędrówkowego - jest to stosunek liczby osób, które przybyły na stałe do średniej liczby ludności lub liczby ludności w połowie badanego okresu.
Współczynnik odpływu wędrówkowego - jest to stosunek liczby osób, które wyjechały na stałe do średniej liczby ludności lub liczby ludności w połowie badanego okresu.
Przyrost wędrówkowy
Współczynnik efektywności migracji - pokazuje ile procent ludności migrującej osiedla się na danym terenie.
Teorie ludnościowe
Starożytne Chiny
Konfucjusz (551 - 479 p.n.e.) - Filozof chiński i jego uczniowie zajmowali się koncepcją optimum ludności,
Postulowali zachowanie właściwej proporcji między ziemią a zaludnieniem,
Zalecali władzom przemieszczenie ludności z regionów przeludnionych na niedoludnione,
Zwracali uwagę na czynniki kształtujące przyrost ludności:
Umieralność wzrasta przy niedostatku żywności,
Przedwczesne małżeństwa powodują wyższą umieralność niemowląt,
Wojny zmniejszają przyrost liczebny ludności,
Wysokie koszty ceremonii zaślubin zmniejszają częstotliwość zawierania związków małżeńskich.
Starożytna Grecja
Platon (427 - 347 p.n.e.) - Grecki filozof:
Określił dokładnie, że aby osiągnąć najwyższe dobro w greckim państwie-mieście liczba obywateli powinna wynosić 5040. Ta liczba obejmuje wyłącznie ludzi wolnych: jest optymalna, jeśli chodzi o rządzenie państwem. Wraz z niewolnikami liczba ludności wyniesie około 60 tys.
Metody proponowane przez Platona, aby osiągnąć optymalną liczbę obywateli:
W przypadku niedoludnienia zaleca:
Nagrody,
Porady,
Nagany dla młodych małżeństw celem zwiększenia liczby urodzeń,
Imigracje.
W przypadku przeludnienia proponuje:
Kontrolę urodzeń,
Kolonizację innych obszarów.
Arystoteles (384 - 322 p.n.e.)
Państwo powinno być tak ludne, aby mieszkańcy mogli zażywać radości i odpoczynku,
Nadmierny wzrost ludności może doprowadzić do zmniejszenia potęgi kraju oraz do rozpowszechnienia się chorób społecznych,
Środki zapobiegawcze wzrostowi ludności:
Porzucanie dzieci,
Aborcja.
Starożytny Rzym
Juliusz Cezar (100 - 44 p.n.e.)
Prowadził politykę prorodzinną widząc w dużej liczbie ludności siłę militarną,
Octavian August (63 p.n.e. - 14 n.e.)
Wydał prawo dyskryminujące finansowo nieżonatych mężczyzn i bezdzietne małżeństwa oraz przyznawał szczególne przywileje rodzinom posiadającym dzieci.
Chrześcijańskie średniowiecze
Prowadzono politykę propopulacyjną:
Potępiano rozwody, poligamię, aborcję, porzucanie dzieci,
Zalecano powstrzymywanie się od powtórnych małżeństw,
Gloryfikowano dziewictwo i celibat,
Uważano, że nadmierny wzrost ludności jest hamowany przez wojny, epidemie, głód, itp.
Muzułmańskie średniowiecze
Popierano szybki wzrost ludności,
Twierdzono, że duża gęstość zaludnienia umożliwia lepszy podział pracy, większe militarne i polityczne bezpieczeństwo.
Arytmetycy polityczni - Kierunek powstał w Anglii w połowie XVII w.
W. Petty (1623 - 1687)
Zajmował się ogólnymi problemami demograficznymi,
Podkreślał, że ludność jako kapitał ludzki ma ogromne znaczenie,
Podjął próbę oszacowania wartości kapitału ludzkiego tak samo, jak oszacował wartość dochodu.
J. Graunt (1620 - 1674) - ojciec statystyki i demografii
Prowadził obszerne badania demograficzne, głównie w Londynie,
Jako pierwszy ustalił prawidłowość takich zjawisk jak:
Urodzenia wg płci,
Stosunek liczby pogrzebów do liczby chrzcin,
Stosunek liczby urodzeń do liczby ślubów,
Współczynnik płodności,
Migracje do miast
Wpływ wojen na migracje
Głównym jego osiągnięciem było zbudowanie tablic trwania życia.
T.R. Malthus
W 1798 r. sformułował I teorię ludnościową → prawo Malthusa: stwierdził, że liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym i podwaja się co 25 lat, a produkcja środków żywnościowych wzrasta w postępie arytmetycznym,
Istnieją dwa rodzaje oddziaływania umożliwiające utrzymanie liczby ludności na tym samym poziomie:
Prewencyjne - wynikające z rozumu ludzkiego, tj. możliwości zrozumienia warunków egzystencji i umiejętności przewidywania skutków swego działania:
Opóźnianie zawierania małżeństw,
Dobrowolny celibat dla ubogich,
Pozytywne przeszkody - wynikające z nędzy lub występku:
Ciężka praca,
Niekorzystne warunki klimatyczne i przyrodnicze,
Skrajne ubóstwo, głód
Złe wychowanie dzieci,
Wielkie miasta,
Choroby, epidemie,
Wojny.
Teoria ta jest oparta na wyspecyfikowanych założeniach i precyzyjnym toku wnioskowania. Oparta jest na fikcyjnym założeniu, że działa prawo zmniejszających się przychodów z ziemi, które uniemożliwiają wzrost produkcji artykułów żywnościowych.
Teoria przejścia demograficznego (1929-1945)
W 1929 w amerykańskim czasopiśmie Population ukazał się artykuł W. Thompson'a,
Francuz A. Landry wprowadza pojęcie rewolucji demograficznej,
Amerykanin F. Notestein umieszcza w „Population” swój artykuł,
W. Thompson analizując zmiany surowych współczynników urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego stworzył typologię ludności, uwzględniając różne typy reprodukcji,
Landry wprowadził pojęcie rewolucji demograficznej dla określenia zjawiska polegającego na zerwaniu z odwieczną tradycją niekontrolowanej reprodukcji ludności,
Ostateczne ujęcie teorii jest dziełem F. Notesteina, który sformułował teorię przejścia demograficznego, obejmując historyczną całość tego procesu.
Faza I - tradycyjna - charakteryzuje się wysoką niekontrolowaną płodnością i umieralnością,
Faza II - przejściowa - charakteryzuje się spadkiem umieralności i rozrodczości,
Faza III - nowoczesna - faza kontrolowanej reprodukcji.
Faza I - względna stabilność stanu ludności, osiągana drogą wysokiej rozrodczości i wysokiej umieralności sprawiła, że przyrost naturalny w niewielkim stopniu odbiega od zera,
Współczynnik dzietności - 6 dzieci (na 1 kobietę w wieku rozrodczym),
Przeciętna długość trwania życia - nie przekracza 45 lat,
Faza II - osiągnięcia medycyny i zasięg oddziaływania służby zdrowia powodują obniżanie poziomu umieralności i wydłużenie się trwania życia ludzkiego. W fazie tej zmniejszenie się umieralności obserwowane jest przy nadal wysokim poziomie rozrodczości,
Współczynnik dzietności - 4,5 - 6 dzieci,
Długość trwania życia - 45 - 65 lat,
Faza III - faza ta charakteryzuje się zwolnieniem tempa obniżania się poziomu umieralności i początkowo powolnym, a następnie szybkim spadkiem płodności.
Współczynnik dzietności - 3 - 4,5 dzieci,
Długość trwania życia - 55-65 lat,
Na przełomie II i III fazy przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom,
Faza IV - następuje nowa stabilizacja ludności przy niskim poziomie umieralności i rozrodczości,
Współczynnik dzietności - poniżej 3 dzieci,
Długość trwania życia - przekracza 65 lat,
Hipoteza Easterlina
Hipoteza ta powstała pod koniec lat 70-tych ubiegłego wieku,
Zakłada ona, że cykliczność w procesie rozrodczym opiera się na mechanizmie socjoekonomicznym, którego działanie prowadzi do określonych postaw i zachowań prokreacyjnych,
Zmiany w procesie rozrodczym mają charakter cykliczny, a długość cyklu wynosi od 20 do 25 lat,
Generacje urodzone w okresie wysokiej płodności, biorąc pod uwagę trudne warunki startu i silną konkurencję na rynku pracy, decydują się na mniejszą liczbę dzieci,
Z kolei ta mało liczna generacja, dostrzegając niedogodności wynikające z małej liczby rówieśników, decyduje się na powołanie do życia licznego potomstwa.
Drugie przejście demograficzne
Charakterystyczną cechą drugiego przejścia demograficznego jest spadek płodności poniżej poziomu gwarantującego ciągłą zastępowalność pokoleń,
W modelu drugiego przejścia demograficznego zmniejszanie się dzietności, przy bardzo niskim poziomie umieralności, przypisywane jest dążeniu obojga rodziców do osiągnięcia własnych źródeł dochodów z pracy oraz odpowiedniego wykształcenia i zadowolenia z życia.
Doniosłą rolę zaczynają odgrywać motywacje do stałego podnoszenia poziomu życia rodzinnego.
Procesy przejścia w Polsce
I Etap obejmuje czasy od załamania się wysokiej stopy zgonów do przełomu w wysokiej stopie urodzeń. I faza przypada więc na lata 1870 -1900 (najwcześniej na Pomorzu, Wielkopolsce, Śląsku, znacznie później na pozostałych terenach)
II faza charakteryzowała się szybkim spadkiem liczby zgonów, aniżeli urodzeń - zatem coraz większym przyrostem naturalnym. Faza ta przypada na początek XX wieku - do pierwszej wojny światowej
III fazę charakteryzował szybszy spadek liczby urodzeń niż zgonów, a w konsekwencji zmniejszający się przyrost naturalny. Takie zmiany obserwowano w okresie międzywojennym i w początkowym okresie Polski Ludowej.
Faza III w Polsce uległa wydłużeniu, ze względu na nakładanie się dwóch procesów:
Modernizacji demograficznej,
Powojennej kompensacji, zwanej wyżem demograficznym.
Obecnie Polska znajduje się w IV fazie przejścia, która zasługuje na szczególną uwagę:
Od połowy lat 80. (od 1984r.) pojawiły się przesłanki radykalnego osłabienia dynamiki demograficznej - spadek ten odpowiada ogólnej tendencji fazy przejścia, notuje się jednak wzrost umieralności - szczególnie w wieku produkcyjnym, wzrost zgonów kobiet - obserwuje się zjawiska które są nieoczekiwane z punktu widzenia teorii przejścia demograficznego w końcowej fazie. Można to uznać za fenomen światowy.
W roku 1999 przyrost naturalny w Polsce był zerowy, w roku 2006 przyrost naturalny oscyluje wokół 0. Można spodziewać się dalszego spadku przyrostu naturalnego w Polsce, co jest zjawiskiem niepokojącym nie tylko z punktu widzenia demograficznego, ale także gospodarczego, gdyż ujemny przyrost naturalny ma swoje odbicie m.in. w malejących zasobach siły roboczej w przyszłości.
Drugie przejście demograficzne - Demograf holenderski Dirk van de Kaa uważa, że w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo nastąpiło drugie przejście demograficzne. Charakterystyczną cechą drugiego przejścia demograficznego jest spadek płodności poniżej poziomu gwarantującego ciągłą zastępowalność pokoleń.
W modelu drugiego przejścia demograficznego zmniejszanie się dzietności, przy bardzo niskim poziomie umieralności, przypisywane jest dążeniu obojga rodziców do osiągnięcia własnych źródeł dochodów z pracy oraz odpowiedniego wykształcenia i zadowolenia z życia.
Doniosłą rolę zaczynają odgrywać motywacje do stałego podnoszenia poziomu życia rodzinnego.
Teoria ekonomicznej dzietności - sformułował Becker opierając się na założeniach Leibensteina. Punktem wyjścia było założenie, że w społeczeństwie rozwiniętym ekonomicznie korzyści z posiadania dzieci są równe zero. Pod względem ekonomicznym dziecko stanowi dla rodziców obciążenie a nie źródło dochodów. Becker przyjął, że dzieci są źródłem korzyści psychicznej dla rodziców i nie przysparzają im dochodu pieniężnego ani nie stanowią zabezpieczenia na starość.
Dzieci spełniają taka samą rolę jak dobra luksusowe. Użyteczności dzieci można porównywać z użytecznościami innych dóbr za pomocą krzywych obojętności. Kształt tych krzywych jest określany przez gusty rodziców, które mogą być zdeterminowane przez religię, rasę, wiek rodziców, wykształcenie. Rodzina musi decydować ile chce mieć dzieci ile chce na nie wydać.
Dzieci, na które poniesiono większe wydatki, nazywa Becker dziećmi wyższej jakości (nie są moralnie lepsze). Przy wyższych poziomach dochodu rodziny powinny mieć więcej dzieci i więcej na nie wydawać. Aktualna dzietność zależy w ujęciu jakościowym i ilościowym od dochodów rodziny, kosztów wychowania dziecka, gustów, wiedzy antykoncepcyjnej, niepewności.
Analiza procesu reprodukcji ludności
Rodność
Jest to natężenie urodzeń w badanej zbiorowości w określonym czasie,
Współczynnik rodności wyraża stosunek liczby urodzeń żywych z badanej zbiorowości w badanym okresie do liczby ludności do niej zaliczanej w połowie okresu lub do średniej liczby ludności,
W powyższym współczynniku liczba urodzeń jest odnoszona do liczby całej ludności bez względu na jej wiek, płeć i stan cywilny. Ze względu na to, że decydujący wpływ na wielkość liczby urodzeń ma liczba kobiet, i to kobiet w wieku rozrodczym, przy ocenie natężenia urodzeń częściej posługujemy się współczynnikiem płodności.
Płodność
Jest to natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet będących w wieku rozrodczym,
Miernikiem płodności jest współczynnik płodności wyrażający stosunek liczby urodzeń żywych w danym okresie do liczby kobiet w badanej zbiorowości będących w wieku rozrodczym,
W praktyce statystycznej przyjmuje się, że kobiety wchodzą w wiek rozrodczy po ukończeniu 15 lat i trwa on do ukończenia 49 lat,
Ogólny współczynnik płodności
Numer kolejny urodzenia - oznacza, którym z kolei dzieckiem urodzonym przez matkę jest dany noworodek. Bierze się pod uwagę wszystkie żywo urodzone dzieci przez matkę,
W Polsce systematycznie rośnie liczba pierwszych i drugich urodzeń. Obecnie udział pierwszych i drugich urodzeń przekracza 75%.
Odstęp protogenetyczny (pierwszy odstęp urodzeniowy) - jest to okres czasu jaki upłynął od zawarcia małżeństwa do urodzenia pierwszego dziecka,
Okres intergenetyczny - to czas jaki upłynął między kolejnymi urodzeniami.
Istnieje wyraźna tendencja do skracania tych odstępów, co powoduje, że ostatnie dziecko przychodzi na świat jeszcze przed ukończeniem przez matkę trzydziestego roku życia.
Urodzenia charakteryzują się sezonowością; istnieją pewne maksima urodzeń. Dokonano podziału na 5 grup:
Zgony
Zgonem jest trwałe, czyli nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych do życia, konsekwencją czego jest śmierć całego ustroju,
Umieralność - jest tożsamy z pojęciem natężenia zgonów, czyli stosunku liczby zgonów ogółem do całkowitej liczby ludności,
Śmiertelność - oznacza natężenie zgonów spowodowane określoną chorobą, czyli jest stosunkiem liczby osób zmarłych do ogólnej liczby osób, które zachorowały na tę chorobę.
Roczny współczynnik zgonów - stanowi stosunek ogólnej liczby zgonów w danym roku do średniej liczby ludności w tym roku lub liczby ludności w połowie roku, można go obliczyć przy pomocy następującej formuły:
W Polsce współczynnik zgonów kształtuje się w granicach 0,9 -1,3%,
Przyczyny powodujące zmiany w natężeniu i bezwzględnej liczbie zgonów można podzielić na 2 grupy:
Przyczyny główne
Postęp medycyny,
Zwiększenie zakresu działalności oraz sprawności służby zdrowia
Przyczyny powodujące wahania sezonowe:
Zmiany pogodowe występujące corocznie w określonych miesiącach a powodujące wzrost natężenia zgonów.
Podstawowym dokumentem związanym ze zgonem jest karta zgonu, która musi być wypełniona w terminie 24 godzin od momentu zgonu.
Obecnie karta bierze pod uwagę 3 przyczyny: wyjściowa, wtórna i bezpośrednia.
Przyczyną zgonów jest stan lub proces chorobowy, nieprawidłowości rozwojowe, uraz albo zatrucie prowadzące bezpośrednio lub pośrednio do śmierci. Największe natężenie istnieje na skutek chorób układów krążenia, nowotworowe, wypadki, zatrucia i inne.
Dzieci, które nie ukończyły 1 roku życia to niemowlęta, te które nie ukończyły 28 dnia życia to noworodki. W 2006 roku współczynnik zgonów noworodków kształtuje się na poziomie 0,85%
Syntetyczne miary reprodukcji ludności
Pozwalają one ocenić tempo wzrostu ludności ogółem, liczby ludności w określonych grupach oraz wielkość potencjału demograficznego,
Współczynnik przyrostu naturalnego
W większości krajów gospodarczo rozwiniętych wartość współczynnika przyrostu naturalnego waha się od 0-5‰, a w krajach rozwiniętych słabo od 15-30‰
W Polsce w roku 2004 współczynnik przyrostu demograficznego wynosił
(-0,4 ‰)
Współczynnik dynamiki demograficznej
Współczynnik dynamiki demograficznej może przyjmować wartości:
Współczynniki dzietności
Dzietność-rozumiemy przez nią ogólnie liczbę dzieci w rodzinie. W demografii wyróżnia się 3 kategorie dzietności:
Dzietność deklarowaną
Dzietność idealna-modelowa - jest to liczba dzieci, którą zdaniem respondentki powinna posiadać przeciętna rodzina,
Dzietność planowana-jest to liczba dzieci określana w okresie wstępowania w związek małżeński, którą kobieta pragnęłaby urodzić,
Dzietność pożądana-jest to liczba dzieci określana w momencie badania, jaką małżeństwo jeszcze pragnie,
Dzietność właściwa dla aktualnych warunków życiowych(w Polsce jest obecnie znacznie niższa od prawdziwej),
Dzietność rzeczywista
liczba dzieci żywo urodzonych, liczba dzieci żyjących i liczba dzieci utrzymywanych(dzietność ekonomiczna),
Dzietność rzeczywisto-deklaratywna
Dzietność oczekiwana brutto-liczba dzieci żywo urodzonych powiększona o liczbę dzieci jeszcze pożądanych,
Dzietność oczekiwana netto-liczba dzieci żyjących powiększona o liczbę dzieci jeszcze pożądanych.
Współczynnik dzietności ogólnej - jest sumą rocznych współczynników płodności dla kolejnych roczników wieku od 15 do 49 ukończonych lat, wyraża on przeciętną liczbę dzieci urodzoną przez kobietę w ciągu całego okresu rozrodczego, przy stałym poziomie cząstkowych współczynników płodności z danego roku kalendarzowego.
Ogólny współczynnik dzietności można obliczyć za pomocą następującej formuły:
Współczynnik reprodukcji brutto - jest on miarą charakteryzującą aktualną płodność za pomocą średniej liczby żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej, przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym. Jest on iloczynem ogólnego współczynnika dzietności i współczynnika wyrażającego częstość rodzenia dziewcząt.
Obliczamy go za pomocą następującej formuły:
Współczynnik reprodukcji netto - charakteryzuje on aktualną płodność i umieralność, wyrażając średnią liczbę żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej, które dożyją wieku swych matek, przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym, przy założeniu niezmiennego aktualnego poziomu płodności i umieralności zgodnego z tablicami płodności i umieralności.
Można go obliczyć przy pomocy następującej formuły:
Jeżeli współczynnik reprodukcji netto jest większy od 1, oznacza to, że przy wzorcach umieralności i płodności utrzymujących się w przyszłości na poziomie wyjściowym, liczba ludności będzie wzrastała,
Jeżeli współczynnik reprodukcji netto jest mniejszy od 1 przez dłuższy czas to liczba ludności w przyszłości będzie malała,
Gdy współczynnik równa się 1 wówczas liczba ludności nie ulegnie zmianie.
Współczynnik reprodukcji netto informuje, w jakim stopniu obecna generacja matek zostanie w przyszłości zastąpiona przez nową generację matek w warunkach niezmiennej płodności i umieralności.
Sytuacja demograficzna Polski
Stan ludności oraz przyrost naturalny
Szacuje się, że w końcu 2004 roku liczba ludności Polski wynosiła 38175 tys. osób (tj. o 16 tys. mniej niż w końcu 2003 r.).
Bezpośrednią przyczyną zmniejszania się liczby ludności jest znaczący spadek liczby urodzeń. Od 1993 r. urodzenia kształtują się na poziomie poniżej 500 tys., a od 1998r. - poniżej 400 tys.; z kolei umieralność nie ulegała istotnym zmianom.
Urodzenia
Liczba urodzeń w Polsce maleje nieprzerwanie od 1984 roku. Szacuje się, że w 2004 r. urodziło się 356 tys. dzieci, co oznacza wzrost o ponad 5 tys. w stosunku do 2003 r., ale jest to o ok. 35% mniej niż w 1990 r. i o ponad połowę mniej niż w 1983 r., który był szczytowym rokiem ostatniego wyżu demograficznego (urodziło się wówczas 724 tys. dzieci).
Od 1989 r. poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. W 2003 r. współczynnik dzietności wynosił 1,22 i był najniższy od ponad 50 lat (najbardziej korzystną sytuację demograficzną określa współczynnik kształtujący się na poziomie 2,1-2,15, tj. kiedy w danym roku na jedną kobietę w wieku 15-49 lat przypada średnio 2 dzieci).
Współczynniki dzietności w latach 1990-2003
Małżeństwa
Szacuje się, że w 2004 r. powstało ponad 192 tys. nowych związków małżeńskich (o ponad 3,5 tys. mniej niż w 2003 r.).
Około 75% prawnie zawieranych związków stanowią małżeństwa wyznaniowe, tj. zawarte w kościołach i jednocześnie zarejestrowane w urzędach stanu cywilnego.
Wśród nowozawartych związków ok. 87% stanowią małżeństwa pierwsze, tj. panien z kawalerami. Średni wiek kobiet wstępujących po raz pierwszy w związek małżeński wynosił w 2003 r. 24,3 lat, wobec ok. 23 lat w połowie lat 90-tych, z kolei wśród kawalerów wzrósł o ponad 1 rok - do 26,6 lat.
Rozwody
Przyczyną ok. 22% przypadków ustania małżeństwa jest rozwód. Według szacunków w 2004 r. rozwiodło się ok. 51 tys. par małżeńskich (w 2003 r. ponad 48 tys.). Przeciętnie na 1000 istniejących małżeństw 5,4 zostało rozwiązanych na drodze sądowej. Współczynnik rozwodów utrzymał się na poziomie sprzed roku (1,3‰) i pozostaje jednym z najniższych w Europie. W miastach natężenie rozwodów jest trzy razy wyższe niż na wsi.
Umieralność
Z dostępnych danych wynika, że w 2004 r. zmarło ok. 364 tys. osób (o ok. 1,5 tys. mniej niż w 2003 r.). Współczynnik zgonów kształtował się na poziomie 9,5‰ (w 2003 r. - 9,6‰).
W ogólnej liczbie osób zmarłych 47% stanowiły kobiety.
Od 1991 r. obserwowany jest systematyczny spadek liczby zgonów - z wyjątkiem pewnego załamania tendencji w 1999 r. oraz w 2003 r.
W Polsce prawie 80% zgonów spowodowanych jest chorobami określanymi mianem cywilizacyjnych (choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe oraz wypadki, urazy i zatrucia).
Głównymi przyczynami są choroby układu krążenia, w przypadku których - w okresie ostatnich lat - stwierdzono istotną poprawę.
W 2003 r. choroby układu krążenia stanowiły niewiele ponad 47% zgonów, podczas gdy na początku lat 90-tych były przyczyną ponad 52% ogółu zgonów.
Zgony według przyczyn w wybranych latach
Obserwujemy zmniejszającą się liczbę zgonów niemowląt. Według szacunków - w 2004 r. zmarło ok. 2,4 tys. dzieci w wieku poniżej 1 roku, czyli o około 0,1 tys. mniej niż w 2003 r. i ponad 4-krotnie mniej niż w 1990 r. Współczynnik zgonów niemowląt ukształtował się na poziomie 6,8‰ (w 1990 r. wynosił 19,3‰).
Z ogólnej liczby zmarłych niemowląt ponad połowa dzieci (51%) umiera w okresie pierwszego tygodnia, a kolejne 20% - przed ukończeniem pierwszego miesiąca życia.
W dalszym ciągu najczęstszą przyczyną zgonów niemowląt (51%) są stany chorobowe powstające w okresie okołoporodowym, czyli w trakcie trwania ciąży matki i w okresie pierwszych 6 dni życia noworodka.
Współczynnik zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych w latach 1950-2004
Trwanie życia
Obserwowana w latach 90-tych stała poprawa sytuacji w zakresie umieralności w pozytywny sposób wpływa na długość trwania życia Polaków.
Przewiduje się, że przy niezmienionych warunkach wymierania populacji - zgodnych z obserwowanymi w 2003 r. - urodzeni w 2003 r. chłopcy osiągną średnio wiek 70,5 roku, dziewczynki zaś 78,9 roku.
Przeciętne trwanie życia w latach 1950-2003
Struktura płci i wieku ludności
W ogólnej liczbie ludności 38175 tys. osób - oszacowanej na koniec 2004 r. - kobiety stanowią ponad 51% ogółu ludności; na 100 mężczyzn przypada ich 106 (wśród ludności miejskiej 110, zaś na obszarach wiejskich 101).
Współczynnik ten zmienia się w zależności od wieku.
Wśród osób w wieku 0-40 lat występuje liczebna przewaga mężczyzn - 96 kobiet na 100 mężczyzn; dla wieku powyżej 40 lat współczynnik feminizacji wynosi 121, przy czym w najstarszych rocznikach wieku (65 lat i więcej) na 100 mężczyzn przypada średnio 167 kobiet.
Rezultatem przemian demograficznych jest gwałtowne zmniejszanie się liczby dzieci i młodzieży (0‑17 lat),
ich udział w ogólnej liczbie ludności obniżył się do prawie 22,0% (z prawie 30% w 1990 r.); dzieci w wieku poniżej 15 lat stanowią obecnie niewiele ponad 17% ogólnej populacji wobec prawie 25% w 1990 r.
Szczególnie duże zmiany można zaobserwować w grupie osób w wieku produkcyjnym (kobiety w wieku 18-59 lat, mężczyźni - 18-64 lata);
od 1990 r. odsetek osób w wieku zdolności do pracy wzrósł o ponad 5 procent, tj. z poziomu 57,5% do ok. 63%.
Obserwowany jest także dalszy wzrost liczby osób w wieku nabywania praw emerytalnych i starszych (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej);
odsetek tej grupy ludności w ogólnej populacji wynosi ponad 15% (w 1990 r. niespełna 13%).
Udział osób w wieku 65 lat i więcej (razem mężczyzn i kobiet) stanowi ok. 13% wobec ok. 10% w 1990 r.
Obecnie na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada 60 osób w wieku nieprodukcyjnym, tj. 36 osób w wieku do 17 lat oraz 24 osoby w wieku poprodukcyjnym (w 1990 r. 74 osoby - odpowiednio: 52 i 22).
Stan cywilny
Zgodnie z wynikami spisu z 2002 roku w zakresie stanu cywilnego - wśród ludności w wieku 15 lat i więcej dominowały osoby o stanie cywilnym prawnym zamężna/żonaty (ponad 55% kobiet i 60% mężczyzn), spośród których zdecydowana większość (ponad 97%) faktycznie pozostawała w związku małżeńskim.
Spis wykazał, że 314 tys. osób (prawie 3%) spośród żonatych mężczyzn i zamężnych kobiet zrezygnowało z życia w prawnie zawartym związku, przy czym około 17 tys. mężczyzn i 13 tys. kobiet stworzyło inne związki partnerskie, a pozostali żyli w separacji faktycznej.
Jednocześnie wyniki spisu wykazały 197 tys. związków partnerskich.
Kolejna grupa stanu cywilnego wśród kobiet to panny (25% kobiet w wieku 15 lat i więcej), w miastach także stanowiły ponad Ľ mieszkanek, na wsi niespełna 23%. Wśród kawalerów jest odwrotnie - więcej ich mieszkało na wsi (ponad 35% mężczyzn w wieku 15 lat i więcej), w mieście niecałe 32%.
Dysproporcja między miastem a wsią jest bardziej wyraźna wówczas, gdy odniesiemy do siebie liczby kawalerów i panien;
na 100 kawalerów na wsi przypadało 66 panien, podczas gdy w mieście - 89.
Szczególnie jest to widoczne w grupach wieku charakteryzujących się największą intensywnością zawierania małżeństw, np. jeszcze w grupie wieku 20-24 lata - na 100 kawalerów na wsi przypadało 70 panien, ale już dla starszych wskaźnik gwałtownie się obniża.
Rozwiedzeni i separowani stanowią w Polsce nieliczną grupę osób - niespełna 4% populacji w wieku 15 lat i więcej, przy czym zdecydowanie częściej rozwodzą się mieszkańcy miast (4% mężczyzn i prawie 6% kobiet to rozwiedzeni) niż wsi (po niecałe 2%).
Wykształcenie ludności
Pozytywnym zjawiskiem obserwowanym od kilkunastu lat jest stały wzrost liczby osób legitymujących się wykształceniem ponadpodstawowych.
W okresie prawie 14 lat dzielących spisy ludności odsetek osób z wykształceniem ponadpodstawowym wzrósł z prawie 55% w 1988 r. do około 67% w 2002 r.
Znacznie zmniejszyła się liczba osób z wykształceniem podstawowym, niepełnym podstawowym i bez wykształcenia szkolnego; jednocześnie nastąpił ponad 1,5-krotny wzrost liczby osób z wykształceniem wyższym.
W 2002 r. 10,2% ludności w wieku 15 lat i więcej posiadało wyższe wykształcenie, w 1988 r. - 6,5%.
Stosunkowo wysoki wzrost poziomu wykształcenia dotyczy kobiet. W 1988 r. tylko połowa z nich miała wykształcenie ponadpodstawowe, w 2002 r. już 62%.
Kobiety też częściej niż mężczyźni mają ukończoną szkołę co najmniej średnią, a prawie 11% skończyło studia; mężczyźni natomiast częściej pozostają przy wykształceniu zasadniczym zawodowym (ponad 41%), a tylko niecałe 6% posiada wykształcenie wyższe.
Prognoza ludności do 2030 roku
Prowadzone przez demografów badania i analizy wskazują, że trwający od kilkunastu lat spadek dzietności jeszcze nie jest procesem zakończonym i dotyczy w coraz większym stopniu kolejnych roczników młodzieży.
Wśród przyczyn tego zjawiska wymienia się: zwiększone zainteresowanie zdobywaniem wykształcenia, trudności na rynku pracy, zmniejszenie świadczeń socjalnych na rzecz rodziny, brak w polityce społecznej filozofii umacniania rodziny i generalnie trudne warunki społeczno-ekonomiczne, w jakich znalazło się pokolenie w wieku prokreacyjnym.
Urodzenia i zgony w latach 1989-2003 oraz prognoza do 2030 r.
Ludność według płci i wieku w 2002 i 2030 r.
Polityka ludnościowa
Przez politykę ludnościową należy rozumieć oddziaływanie państwa za pomocą odpowiednich bodźców na kształtowanie się stosunków ludnościowych w celu osiągnięcia założonej liczby oraz (lub) struktury ludności według płci i wieku, a także (lub) założonego tempa wzrostu (dodatniego lub ujemnego) i rozmieszczenia terytorialnego.
(J.Z.Holzer)
Definicja przyjęta przez consensus na konferencji ludnościowej zwołanej przez ONZ w 1994 r. w Kairze, w której uczestniczyło ponad 180 krajów.
“Celem programów planowania rodziny musi być umożliwienie parom małżeńskim i poszczególnym osobom decydowanie w sposób wolny i odpowiedzialny o liczbie i czasie powoływania do życia dzieci oraz umożliwienie dostępu do informacji i środków dla uzyskania tego, jak i zapewnienia świadomych wyborów i uczynienia dostępu do pełnego zakresu bezpiecznych i efektywnych metod.”
Wyróżniamy dwie kategorie polityki ludnościowej:
Polityka odpowiadająca zapotrzebowaniu ludności - chodzi tu o skutki wynikające z istniejącej struktury ludności według płci i wieku, polityka ludnościowa tej kategorii jest polityką społeczno-ekonomiczną wymuszaną przez procesy i struktury demograficzne.
Polityka kształtująca procesy ludnościowe - działania zmierzają do kształtowania procesu płodności, umieralności i ruchów migracyjnych. Zakres tej polityki dotyczy działań związanych ze świadomym planowaniem wielkości rodziny jak i programów zmierzających do obniżenia poziomu umieralności.
W polityce ludnościowej można wyróżnić dwa przeciwstawne kierunki działania:
Politykę pronatalistyczną - zmierza ona do zachowania lub podniesienia istniejącego poziomu dzietności,
Politykę antynatalistyczna zmierza ona do obniżenia poziomu dzietności.
Cele polityki ludnościowej w Polsce:
Cel ogólny I
Poprawa warunków powstawania i funkcjonowania rodzin oraz podnoszenie poziomu urodzeń, w obrębie tego celu można wyróżnić następujące cele szczegółowe:
Tworzenie warunków sprzyjających powstawaniu rodzin, przede wszystkim poprzez zawieranie małżeństw i realizację planów prokreacyjnych,
Tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi młodego pokolenia w rodzinie i w środowiskach pozarodzinnych, jako czynnik poprawy jakości kapitału ludzkiego
Pomoc rodzinom w trudnych sytuacjach
Cel ogólny II
Tworzenie warunków sprzyjających integracji w starzejącym się społeczeństwie, w obrębie tego celu możemy wyróżnić cele szczegółowe:
Tworzenie warunków sprzyjających godnej i aktywnej starości (funkcjonowanie rodzin osób starszych i z osobą starszą),
Pomoc rodzinom z osobą niepełnosprawną (jako czynnik ograniczania skutków starzenia się i pogarszania stanu zdrowia społeczeństwa)
Cel ogólny III
Poprawa stanu zdrowia ludności i ograniczanie umieralności, w jego obrębie wyróżniamy cele szczegółowe:
Poprawa opieki medycznej nad matką i dzieckiem,
Ograniczanie zachorowań i umieralności z powodu chorób układu krążenia,
Ograniczanie zachorowalności i umieralności z powodu chorób nowotworowych,
Promocja zdrowia jako czynnik poprawy zdrowia ludności
i związanej z nim jakości życia
Bezpośrednio z polityką ludnościową wiąże się także pojęcie rodziny, jako że jest ona w dużej mierze obiektem tej polityki (tzw. polityka rodzinna).
Rodzina powszechnie uważana jest za podstawową komórkę społeczeństwa będącą najstarszą i najbardziej trwałą formą współżycia ludzi.
Ze względu na liczbę pokoleń tworzących rodzinę możemy wyróżnić:
Rodzinę nuklearną - składa się ona z rodziców oraz dzieci,
Rodzinę wielopokoleniową
Dla nowoczesnych,wysoko rozwiniętych społeczeństw charakterystyczne jest występowanie rodziny nuklearnej (ten rodzaj zdecydowanie dominuje).
Cykl życia rodziny - obejmuje okres od zawarcia małżeństwa do zgonu ostatniego z współmałżonków.
Możemy wyróżnić następujące fazy życia rodziny:
Małżeństwo,
Urodzenie dzieci,
Opuszczenie domu przez dzieci,
Rozpad rodziny.
Koncepcja WHO zakłada sześciofazowy cykl życia rodziny:
Formowanie się rodziny,
Rozwój rodziny,
Stabilizacja liczebności rodziny,
Kurczenie rodziny,
Puste gniazdo,
Rozpad rodziny.
Prognozy demograficzne
Cechą charakterystyczną procesów demograficznych jest ich społeczno - biologiczne podłoże.
Stan ilościowy oraz struktura ludności krajów należą do głównych czynników determinujących rozwój społeczno-gospodarczy.
Biorąc to pod uwagę należy stwierdzić, że konstrukcja prognoz demograficznych jest szczególnie ważna w świetle planowania długofalowej polityki społeczno-gospodarczej.
Każda prognoza jest swoistym sądem o przyszłości, który może być prawdziwy bądź błędny.
Prawdopodobieństwo prawdziwości takiego sądu nazywamy wiarygodnością prognozy.
Prognozowanie demograficzne - jest procesem konstrukcji prognoz demograficznych, uwzględniającym w swoim przebiegu zarówno teorie ludnościowe jak i wykorzystującym obserwowane trendy w zmianach struktur i stanów ludności.
Horyzontem prognozy - nazywamy najprościej mówiąc okres czasu na jaki wybiegamy w przyszłość stawiając prognozę.
Prognozy demograficzne pełnią określone funkcje, do najważniejszych należałoby zaliczyć:
Funkcję preparacyjną - polegającą na dostarczeniu podstaw do podejmowania decyzji w innych dziedzinach niż prognozowanie,
Funkcję aktywizującą - polegającą na pobudzeniu działań mających na celu zapewnienie realizacji prognozy, gdy zapowiada ona skutki korzystne i niedopuszczalne do jej realizacji w przeciwnym wypadku,
Funkcję ostrzegawczą - polegającą na dostarczeniu odpowiednio wcześnie informacji o możliwych niekorzystnych stanach bądź strukturach ludności w przyszłości.
Ostrzegawcza funkcja prognoz zapewnia możliwość podjęcia odpowiednich działań zaradczych ze znacznym wyprzedzeniem, co może zaowocować znaczącym złagodzeniem społeczno-gospodarczych skutków niekorzystnych struktur demograficznych w przyszłości.
Prognozy demograficzne obejmują swym zakresem zarówno prognozy ludnościowe stanu i struktur ludności, według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego, jak i innych cech charakterystycznych dla populacji zamieszkującej dane terytorium.
W zależności od przyjętych założeń możemy konstruować:
Prognozy demograficzne, których zadaniem jest przewidywanie najbardziej prawdopodobnego przebiegu zdarzeń,
Projekcje demograficzne, które będąc swoistymi symulacjami, określają możliwy przebieg procesów według z góry założonych scenariuszy.
Prognozy demograficzne konstruuje się zwykle w dwóch wersjach:
Prognozę biologiczną - biorąc pod uwagę jedynie zmiany w strukturach i stanach ludności związane tylko z czynnikami naturalnymi takimi jak umieralność i rozrodczość,
Prognozę z uwzględnieniem migracji - biorąc pod uwagę obok czynników naturalnych także ruchy migracyjne ludności.
W demografii wykorzystujemy następujące metody prognozowania:
Metody statystyczno-matematyczne:
Metody statystyczne:
Analityczne i adaptacyjne modele trendu,
Modele autoregresyjne i modele średniej ruchomej,
Łańcuchy Markowa.
Metody modelowania przyczynowo-skutkowego:
Modele matematyczne,
Modele ekonometryczne,
Modele behawiorystyczne.
Metody niematematyczne:
Metody analogowe,
Metody heurystyczne.
Metody statystyczne - w przypadku tych metod podstawowe informacje wykorzystywane do prognozowania mają postać szeregów czasowych.
Prognozę wyznacza się poprzez przenoszenie prawidłowości z przeszłości w przyszłość.
Do prognozowania demograficznego najczęściej wykorzystywane są modele tendencji rozwojowej (trendu).
Metody modelowania przyczynowo-skutkowego - istotą tego typu metod jest określenie modelu wyjaśniającego mechanizm zmian zmiennych endogenicznych, które są jednocześnie zmiennymi prognozowanymi poprzez zmiany zmiennych objaśniających.
Modele przyczynowo-skutkowe mogą być otrzymywane w różny sposób. Należą tu modele: matematyczne, ekonometryczne, behawiorystyczne.
Model matematyczny - jest formalnym zapisem teorii dotyczącej opisywanego procesu.
Charakterystycznym dla modeli ekonometrycznych jest to, że ich parametry są szacowane na podstawie próby będącej szeregiem czasowym, zawierającej dane przekrojowe lub czasowo-przekrojowe dotyczące zmiennych występujących w modelu.
Modele behawiorystyczne - to takie, które odzwierciedlają zachowanie jednostki bądź populacji w badanym systemie.
Metody analogowe - polegają na wnioskowaniu o przyszłości obiektu prognozowanego na podstawie informacji o innych obiektach podobnych (za pomocą analogii).
Metody heurystyczne polegają na wykorzystaniu opartej na intuicji i doświadczeniu opinii ekspertów.
Do metod heurystycznych należy metoda delficka i burza mózgów.
Za pomocą tych metod można wyznaczyć scenariusze, czyli opisy pewnych możliwych stanów rozważanego procesu.
Prognozy stanu i struktury ludności
przewidywanie stanu i struktury ludności według płci i wieku sporządza się metodą składnikową.
Składnikami rozwoju ludności są urodzenia, zgony i migracje a prognoza sprowadza się do przewidywania rozwoju tych składników oraz agregowaniu wyników cząstkowych.
Przyszła liczba urodzeń zależy od:
Liczby kobiet w wieku rozrodczym,
Struktury wieku rozrodczego kobiet,
Poziomu współczynników płodności.
Poziom płodności jest determinowany wpływem bardzo wielu czynników występujących równocześnie i wyodrębnienie każdego z nich jest wręcz niemożliwe.
Zależy od warunków społeczno-gospodarczych kraju, stopnia rozwoju cywilizacyjnego ludności, wpływu polityki populacyjnej, wierzeń religijnych, warunków mieszkaniowych
Siła i kierunek oddziaływania tych czynników mogą zmieniać się w czasie w sposób trudny do przewidzenia.
Do prognozowania liczby urodzeń używa się metod statystycznych, metod modelowania przyczynowo-skutkowych i heurystycznych.
Drugim składnikiem prognoz ludności według płci i wieku jest prognoza zgonów.
Prognozowanie zgonów opiera się na przewidywaniu stopniowego obniżania się umieralności do poziomu założonego w hipotetycznych tablicach trwania życia dla końcowego okresu prognozy
Hipotetyczne tablice eliminujące zgony spowodowane określonymi przyczynami pozwalają określić, jaką stratę w postaci skrócenia przeciętnego dalszego trwania życia ludności przynoszą dane czynniki zewnętrzne (np.choroby ) lub odwrotnie: jaki zysk w postaci zwiększonego potencjału ludzkiego przyniosłoby ich wyeliminowanie
Do konstrukcji prognoz liczby zgonów wykorzystuje się metody modeli przyczynowo-skutkowych, w których zmiennymi objaśnianymi są współczynniki zgonu według płci i wieku a zmiennymi objaśniającymi czynniki ekonomiczne i społeczne.
Prognozy migracji
Podstawowymi czynnikami wpływającymi na wielkość ruchów wędrówkowych są podaż i popyt na siłę roboczą,
Wielkość podaży siły roboczej określa się na podstawie prognozy liczby ludności wg. Płci i wieku,
Wielkość popytu na siłę roboczą na podstawie prognoz rozwoju poszczególnych działów gospodarki.
Do prognozowania ruchów migracyjnych wykorzystuje się modele demograficzno - ekonomiczne, łańcuchy Markowa, modele wzajemnych oddziaływań (modele grawitacji lub potencjału).
Prognozy liczby małżeństw
Do prognozowania liczby małżeństw stosowane są modele demograficzno-ekonomiczne, niekiedy stosuje się także modele trendu (tendencji rozwojowej),
Przewidywanie przyszłej liczby i struktury nowo zawieranych związków małżeńskich oparte jest najczęściej na:
prognozie liczby i struktury ludności według płci i wieku,
hipotetycznych współczynnikach częstości zawierania związków małżeńskich w poszczególnych grupach wiekowych.
Prognozowanie liczby gospodarstw domowych
Do prognozowania liczby gospodarstw domowych stosuje się najczęściej:
Metodę prostą,
Metodę tablic biometrycznych,
Metodę współczynników częstości tworzenia się gospodarstw domowych.
Metoda prosta - oparta jest na relacji ogólnej liczby gospodarstw domowych do liczby ludności w wieku 20-64 lat wyznaczonej w prognozie biologicznej,
Przy zastosowaniu tej metody zakłada się, że przeciętna wielkość gospodarstwa domowego jest stała dla całego okresu objętego prognozą,
Dzięki tej metodzie uzyskuje się prognozę ogólnej liczby gospodarstw domowych.
Metoda tablic biometrycznych - jest bardziej precyzyjna, pozwala na określenie przyszłej liczby rodzin i gospodarstw domowych według wieku głowy gospodarstwa domowego.
Metoda współczynników częstości tworzenia się gospodarstw domowych - oblicza się tu współczynniki częstości tworzenia gospodarstw domowych. Określają one stosunek liczby osób danej płci, wieku i stanu cywilnego będących głowami gospodarstw domowych do liczby ludności ogółem, według płci, wieku i stanu cywilnego
Prognozowanie zasobów siły roboczej
Prognozy konstruuje się biorąc za podstawę prognozy demograficzne wybranych grup ludności oraz przewidywane współczynniki aktywności zawodowej w tych grupach.
Cząstkową prognozę liczby ludności aktywnej zawodowo w wybranych grupach wyznacza się mnożąc prognozowaną liczbę ludności przez prognozowany współczynnik aktywności zawodowej.
Prognozę całkowitą otrzymuje się sumując prognozy cząstkowe.
Ocena trafności prognoz
Trafność prognozy ocenia się po upływie czasu na który prognoza została sporządzona,
Do oceny trafności prognoz stosuje się błędy prognozy ex post - czyli najogólniej błędy, które informują nas o tym „o ile pomyliliśmy się” stawiając prognozę na pomocą zastosowanej metody.
Systematyczna ocena trafności prognoz umożliwia:
ocenę stopnia niepewności prognozowania poszczególnych zmiennych czy procesów,
Ustalenie optymalnego horyzontu prognozy - określenie, na jak daleki horyzont mogą być sporządzane prognozy z zastosowaniem danej metody,
sformułowanie wniosku na temat dalszego użycia danej metody przy sporządzaniu prognoz,
dokonanie wyboru takiej metody prognozowania, dla której błędy prognozy ex post są najmniejsze.
Na trafność stawianych prognoz decydujący wpływ mają następujące czynniki:
Jakości danych wyjściowych,
Właściwe określenie przyszłych kierunków zmian w podstawowych procesach demograficznych,
Wybór metody prognozowania ,
Wielkości badanej populacji.