Poglądy starożytnych filozofów - Sofiści, Platon, Arystoteles, epikurejczycy, stoicy

Sofiści

Grecka filozofia V wieku odeszła od dotychczas uprawianej filozofii przyrody i wkroczyła w nowy etap, charakteryzujący się humanizmem i relatywizmem. Reprezentantami takiej filozofii byli sofiści, ze swym najwybitniejszym przedstawicielem, Protagorasem. Sofiści wchodzili w skład nauczycieli i wychowawców, nie należeli do filozofów. Ich rola zaczęła być doceniona, kiedy w wychowaniu młodzieży zaczęto dbać o wykształcenie intelektualne, a nie wyłącznie fizyczne i duchowe. Ich praca polegała na nauce mówienia i działania w zgodzie ze ówczesnymi poglądami, trendami, z uwzględnieniem zagadnień i problemów tamtych czasów. Wśród sofistów znalazło się także paru wybitnych myślicieli, takich jak Protagoras, Gorgiasz czy Hippiasz.

Sofiści działali dość długo, prawie przez całe stulecie. Najlepszym okresem dla sofistyki był czas, gdy stawiała pierwsze kroki, gdyż towarzyszyło jej wtedy powodzenie. Sofiści obdarzani byli powszechnym szacunkiem, tworzyli elitę umysłową w państwie greckim. Jednak życzliwy stosunek, jakim byli obdarzani Sofiści wkrótce uległ zmianie. Arystokratyczne społeczeństwo oskarżało ich, że nie są bezinteresowni, gdyż za naukę każą sobie płacić, zaś konserwatyści skrytykowali ich naukę, która jakoby miałaby burzyć wiarę oraz tradycję.

Wyraz sofista, początkowo mający dodatnią wartość, oznaczał "uczony" z czasem nabrał negatywnego znaczenia znacząc : "pseudouczony" .

Protagoras z Abdery (ok. 481 r. -411 r.) był jednym z najwybitniejszych filozofów - Sofistów, sformułował zasady, według których postępowali. Był filozofem, który bardziej skupiał się na nauczaniu, popularyzowaniu wiedzy niż badaniu, dociekaniu. Wśród jego pism (o tematyce etyczno - społecznej, gramatycznej, technicznej) na uwagę zasługuje dzieło: "Rozprawa polemiczne o prawdzie i bycie". Twierdził, że nie istnieje właściwe kryterium odróżniania prawdy od fałszu. Protagoras klasyfikował zdania oraz wyrazy. Według niego nauka, powtarzając za Platonem oznaczała zaradność w rządzeniu państwem oraz domem, a także sprawność w mówieniu oraz działaniu. Filozof przyjął pozytywistyczną postawę, postulował o trzymanie się faktów i unikanie konstrukcji teoretycznych w nauce. Prawdopodobnie to on stworzył pojęcie doświadczenia naukowego, które polegało na obserwowaniu zjawisk i zależności między nimi; wnioskowanie o jednym zjawisku poprzez analogię z drugim.

Protagoras był sensualistą, co doprowadziło go do relatywizmu, czyli uznania, że nie istnieje jedna prawda, ale że wszystko ma względny charakter. Ten relatywizm posiadał antropologiczne zabarwienie, mówił że" Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek". Zainicjował minimalistyczną teorię poznania; twierdził, że poznanie charakteryzuje się biernością a umysł może uchwycić tylko odbici rzeczy zewnętrznych.

Filozof postulował zreformowanie prawa tak, by stało się ono racjonalne. Kara nie powinna być zemstą za popełnione przestępstwo, ale przestrogą i odstraszeniem do kolejnych przestępstw.

Sofiści prowadzili badania, które charakteryzowały się nowatorstwem i oryginalnością. Zmienił się przedmiot zainteresowania myśli filozoficznej, zamiast rozważań nad przyrodą, która stanowiła dotychczas główny przedmiot badań, zaczęto dostrzegać ważność zagadnień humanistycznych. Hippiasz, uczony, technik, poeta, matematyk, astronom, polityk, zajmował się przede wszystkim etnologią i teorią sztuki. Sofiści w swoich badaniach skupiali się przeważnie nad dialektyką, retoryką, polityką i etyką. Zajmowali się tym, co dzisiaj nazywamy "kulturą", oni zaś dawali tym zagadnieniom nazwę "obyczajów".

Sofiści wyszli poza dotychczasowe rozumienie celów i zadań nauki. Nauka nie miała być wyłącznie teoretyczna, ale miała mieć odniesienie w rzeczywistym życiu, czynności badawcze zostały podporządkowane celom praktycznym.

Metody badań również różniły się od stosowanych dotychczas. Duże znaczenie przypisywano metodzie dedukcyjnej, badania zaś miały charakter empiryczny. Sofiści wysuwali nowe, lecz typowe dla swojej epoki teorie dotyczące natury poznania. Uznawali, że umysł ludzki jest niedoskonały i jedynie dzięki zmysłom może osiągnąć poznanie, doświadczyć prawdy. Ich sensualistyczna teoria zakładała tym samym, że nie istnieje powszechna prawda, gdyż uzależniona jest od subiektywnej jednostki, dla każdego człowieka będzie inna. Jeśli jakaś teoria jest użyteczna praktycznie, oznacza to, że jest prawdziwa.

Relatywizm doprowadził sofistów do konwencjonalizmu. Przyjmowali oni za konwencję obowiązujące w tamtych czasach poglądy na moralność, mowę, religię, prawo. Prawa natury sofiści pojmowali w charakterystyczny sposób. Twierdzili, że prawem natury jest prawo silniejszego, niektórzy postulowali nawet do powrotu do stanu natury, a więc do władzy opartej na panowaniu siły.

Sofiści interesowali się estetyką, teorią sztuki, malarstwem, rzeźbą, architekturą, które według nich były identyczne jak np. tkactwo czy budowanie okrętów. Inny charakter posiada poezja, ponieważ wytwarza jedynie słowa, jest bardziej wieszczeniem niż umiejętnością. Estetyka, którą stworzyli sofiści stanowiła teorię poezji, jej inspiracją była poezja sceniczna, która operowała trzema pojęciami: oczyszczenia, iluzji oraz naśladownictwa. Poezja posiadała trzy główne tezy: 1. wywołuje nagłe reakcje, pomaga wyładować uczucia, 2. w umysłach słuchaczy stwarza iluzję, 3. nie tworzy rzeczywistych przedmiotów, ale jedynie słowne podobieństwa

Sokrates

Sokrates ( 469 - 399 r. p. n. e.) urodził się i żył w Atenach. Swoje życie całkowicie poświęcił działalności nauczycielskiej. Współcześni mu ludzie traktowali go jak sofistę, jednak różnił się on od nich nie tylko bezinteresownością nauczania, ale także i treścią przekazywanej nauki. Filozof ten nauczał o cnocie, która ma swoje źródło w rozumie. Obserwując życie Sokratesa widzimy go jako bezdomnego, tułającego się dziwaka, przez wielu mu współczesnych tak właśnie był postrzegany. W rzeczywistości jego umysł był jasny, a osobowość porywająca tłumy. Pociągał za sobą młodzież, w tym elitę ateńską m. in. Ksenofonta, Alcybiadesa, Platona, Krytiasza. Zyskał wielu zwolenników oraz uczniów, bywał w miejscach, w których znajdywał rozmówców, prowadzone przez niego dysputy pełne mądrości i elokwencji zyskiwały grono słuchaczy, zafascynowanych mistrzem. Mimo uwielbienia i szacunku, jakim obdarzali go uczniowie, Sokrates miał też licznych wrogów. Wystąpili oni z publicznym oskarżeniem, zarzucając mu demoralizację młodzieży, powodowanie bezbożności i szkodę społeczną. Został uwięziony z skazany na śmierć. Ostatnie dni upłynęły mu na rozmowach. Przed śmiercią wygłosił sławną mowę, którą przekazał jego uczeń Platon jako "Obrona Sokratesa". Sokrates nie zostawił żadnych pism, jego nauki znamy dzięki pismom uczniów, którzy skrupulatnie spisywali słowa nauczyciela, między innymi Platonowi i Ksenofontowi.

Rozważania Sokratesa oscylują pomiędzy zagadnieniami z zakresu etyki oraz logiki. Filozof twierdził, ze cnota stanowi bezwzględne dobro, nie ma rozróżnienia na cnotę męską i kobiecą, które postulowali sofiści. Istnieją wartości, które są wspólne dla wszystkich ludzi, na przykład sprawiedliwość, zdolność panowania nad sobą czy odwaga. Wśród zalet, jakie posiada człowiek wyodrębnił zalety moralne, które są bezwzględne, powszechne. Jest to stanowisko przeciwne relatywistycznemu stanowisku sofistów, którzy dowodzili, że cnoty są względne, a nie ogólne. Sokrates nauczał, iż człowiek powinien dążyć do najwyższego dobra, winien umieć poświecić niższe oraz pozorne dobra dla dobra wyższego. Powinien bezwzględnie o nie walczyć, bez oglądania się na niebezpieczeństwa a nawet śmierć. Filozof jako pierwszy wskazał przedmiot etyki, to jest dobra moralne, które wyróżnił wśród właściwości charakterystycznych dla człowieka. Jest pierwszym przedstawicielem moralizmu. Tylko to jest pożyteczne, co jest dobre. Uczynek, według myśliciela jest dobry, kiedy płynie z niego jakiś pożytek. Dlatego, kiedy zalecał kierowanie się w życiu wartościami takimi jak np. sprawiedliwość lub moralność tłumaczył, że płynął z takiego postępowania korzyści. Z kultywowania cnoty płynie szczęście, szczęśliwym jest ten, kto włada największymi dobrami, największe zaś dobro stanowi cnota.

Sokrates wskazywał, że wiedza i cnota są tożsame, są tym samym. Udowadniał, że jeżeli wiedza nie starcza by być cnotliwym, to jest ona powierzchowna i niepełna. Wiedza, którą wymaga cnota nie jest wiedzą o żywiołach, kosmosie czy gwiazdach, ale o sprawiedliwości oraz odwadze. Intelektualizm etyczny, który głosił Sokrates nie szuka wiedzy przyrodniczej, ale etycznej, swoistej mądrości życiowej, gdzie cnoty etyczne stanowią najważniejsze wartości. Cnota ma charakter ogólny i niezmienny, człowiek, poznawszy ją jest w stanie się jej nauczyć. Cnota, która jest jedynym dobrem jest niezbędna w życiu każdego człowieka, gdyż tylko ona powoduje szczęście i daje pożytek.

Sokrates, obok rozważań etycznych podejmował się też rozważań logicznych, zajmował się teorią wiedzy, czyli teorią jej poszukiwania, metodologią. Zdawał sobie sprawę, że osiągnięcie pewności jest bardzo trudne, ale w rozmowach z uczniami zapewniał ich, że dołoży wszelkich starań, by odnaleźć prawdę. Filozof nie tworzył teoretycznych systemów, nie formułował przepisów metody, która pomogłaby mu odnaleźć prawdę, lecz ukazywał jak tę metodę stosować. Metoda, jaką używał polegał na dyskusji, czyli wymianie myśli i poglądów, umysłowej współpracy. Składały się na nią dwie części: pozytywna oraz negatywna, elenktyczna i maieutyczna.

Pierwsza z nich uczyła, jak pozbywać się fałszywych przekonań, druga - w jaki sposób zdobywać przekonania prawdziwe. Metoda elenktyczna usuwała fałsz poprzez doprowadzanie do absurdu, oczyszczała umysł. W czasie dyskusji Sokrates przyjmował fałszywą tezę przeciwnika i za pomocą pytań zmuszał go do wyciągnięcia konsekwencji że swojej tezy, co demaskowało fałsz. Sokrates umiał przyznać się do swojej niewiedzy, co oznacza że znał samego siebie, posiadał wiedzę psychologiczną. Skoro ujawniał swoją niewiedzę, wiedział na czym ona polega, posiadał wiec jej pojęcie oraz kryterium.

Filozof twierdził, że zanim rozpocznie się badanie natury rzeczy powinno się uświadomić sobie skomplikowaną naturę poznania. Uważał, że każdy człowiek posiada prawdziwą wiedzę, ale często jest ona nieuświadomiona, dlatego należy pomóc mu wydobyć prawdę. Sokrates uznawał, że człowiek posiada intuicyjną wiedzę o cnocie, ta wiedza stanowiła oparcie dla jego filozoficznych wywodów. Swoje poszukiwania prawdy rozpoczynał od stwierdzenia uznanych i oczywistych faktów, które są zgodne z doświadczeniem. Następnie, na drodze analogii dochodził do wartości moralnych. Poszukiwał analogii, chciał przezwyciężyć względność oraz odnaleźć cechy wspólne przynależne danym wartościom moralnym. Sokrates poszukiwał cech ogólnych pojęć, takich jak na przykład pojęcie sprawiedliwości lub odwagi i odnalazłszy je tworzył ich definicje. Posługiwał się metodą indukcji, czyli wychodzeniem od cech jednostkowych do własności ogólnych. Poszukiwał pojęć stwierdzając, że ten, kto posiada pojęcia - posiada wiedzę, kto zaś posiada wiedzę, posiada też cnotę.

Podsumowując, filozofia Sokratesa posiada charakterystyczne cechy. Zakłada skrajny moralizm, który łączy się z intelektualizmem, zakładając, że cnota stanowi cel dla człowieka. Szczęście, cnota i rozum są nierozdzielne, współgrają ze sobą. Wiedza pojęta jest pojęciowo, a metodą, dzięki której dochodzi się do pojęć ogólnych jest indukcja. Wiedza jest powszechna i ogólna. Filozofia Sokratesa stała się inspiracją dla późniejszych filozofów, czerpali z niej np. wybitni Platon i Arystoteles. Sokrates swoje myśli realizował w życiu, nigdy, nawet w obliczu śmierci nie wyrzekł się swoich wartości, których chciał nauczyć swoich uczniów

Cynicy

Kolejną, wielką szkołą filozoficzną była szkoła cyników. Założył ją Antystenes z Aten, wykładowca w gimnazjum Cynosarges, od którego powstała nazwa. Był uczniem Gorgiasza i Sokratesa, znanym i cenionym pisarzem, jednak jego pisma nie przetrwały do czasów współczesnych.

Antystenes, powtarzając za Sokratesem stwierdził, że w życiu najważniejsza jest cnota. Tylko cnota jest dobrem, wynika to z jej natury, wszystko inne, jeżeli uważane jest jako dobro, to jedynie przez konwencję. Twórcy cynizmu wchodzili w skład proletariatu, najuboższej klasy społecznej, toteż ich filozofia nie wypływała z teoretycznych, abstrakcyjnych rozważań, ale miała podstawę, odniesienie w rzeczywistym życiu. Bieda skłaniała ich do twierdzenia, ze jedyną pewnością, którą człowiek posiada w życiu jest cnota, dlatego należy się o nią starać. Uważali, że jedynie obojętny stosunek do rzeczywistości, społeczeństwa czy polityki pozwoli osiągnąć niezależność, czyli wolność i szczęście.

W teorii poznania Antystenes przyznawał zmysłom główną rolę. Tylko postrzeżenia mogą dać rzeczywisty obraz świata. To skłaniało go do materialistycznej teorii przyrody. Cynicy, głosząc kult niezależności, starając się uciekać od wszelkich konwenansów zupełnie zerwali z tradycją, przyzwyczajeniami. Powrócili do elementarnych poglądów, twierdząc, że istnieją tylko konkretne rzeczy, pojęcia ogólne są tylko słowami, nie tworzą rzeczywistości.

Anystetenes miał licznych uczniów, wśród których wyróżniał się Diogenes z Synopy, z kolei nauczyciel Kratesa z Teb, cynika, który zafascynowany oryginalną filozofią porzucił swój majątek. Teoria, od której wyszli cynicy znalazła wkrótce oddźwięk w praktyce, między innymi w filozofii chrześcijańskiej. Szkoła stoicka działała do VI wieku.

Cyrenaicy

Założycielem innej szkoły filozoficznej, działającej w V-IV w. p.n.e., określaną mianem szkoły cyrenaików był Arystyp z Cyreny. Do szkoły cyrenaików należeli m. in. Teodorom zwany Ateistą a także Hegezjasz, zwany Nawołującym do śmierci oraz wielu innych, zafascynowanych łatwym sposobem życia propagowanym przez Arystypa. Filozof ten, który wiele podróżował, bywał na licznych dworach głosił poglądy odpowiednie do swojego sposobu życia, mające charakter etyczny i obyczajowy. Cyrenaicy, za Sokratesem i Sofistami stwierdzali, iż praktyka jest ważniejsza od teorii. Niemożliwe, według nich było, by wiedza mogła być powszechna i ogólna, jest dyktowana przez zmysły toteż jest względna i subiektywna. Człowiek poznaje wyłącznie własne stany, nie zaś rzeczy, które wywołują te stany. Naczelnym hasłem filozofii cyrenaików była przyjemność. Stanowi ona największe i jedyne dobro. W myśl tej hedonistycznej zasady przykrość jest największym złem. Przyjemność, jedyne dobro jest jednak stanem przelotnym, trwa tylko chwile, toteż należy szukać tych chwil. Hasło "carpe diem" - "żyj chwilą" oddaje myśl cyrenaików. Przyjemność ma cielesną naturę, jest pozytywnym i pożądanym stanem. Istnieją różne przyjemności, ale różnią się wyłącznie intensywnością, gdyż ich jakość jest taka sama.

Cyrenaicy rozwijali swoją etykę w pięciu działach: 1. o dobru i o złu, 2. o stanach przez nie wywoływanych, 3. o czynach przez te stany wywoływane, 4. o przyczynach wewnętrznych powodujących te stany, 5. o podstawach, jakie ma decyzja.

Następcy Arystypa zaczęli poszukiwać kompromisów, porzucali także tezy swego nauczyciela, gdyż okazywały się ograniczone, jednostronne oraz ciężkie do obronienia. Teodorom stwierdził, że jedynym dobrem oraz celem w życiu człowieka nie jest mijający stan przyjemności, ale stała, trwająca radość. Uznał też istnienie przyjemności duchowych jako odrębnej klasy przyjemności.

Hegezjasz założył, że celem hedonistów nie ma stan przyjemności, ale brak przykrości.

Annikeris uznał, że przyjemności mają różną jakość, zachęcał też hedonistów, by służyli cnotom takim jak przyjaźń, miłość ojczyzny, gdyż one powodują wyższe przyjemności. Są to poglądy, którym hołdował Epikur, żyjący około 100 lat po Arystypie, od imienia którego powstał nurt filozofii zwany epikureizmem.

Platon

Platon (427 - 347 r. p. n. e.) żył w Atenach, w czasach ich największego rozkwitu. Pochodził ze znamienitego rodu, zdobył staranne wychowanie, kształcił ciało i umysł. Był artystą, kształcił swe zdolności poetyckie, malarskie i muzyczne. Wcześnie zaczął studiować, w wieku dwudziestu lat poznał Sokratesa, z którym przebywał 8 lat, do momentu jego śmierci. Po śmierci swego mistrza Platon opuścił Ateny, aby podróżować. Po 12 latach powrócił do Aten i jako doświadczony, dojrzały człowiek założył szkołę filozoficzną i poświęcił się pisaniu oraz pracy nauczycielskiej. Był indywidualistą, nie miał rodziny, mieszkał w swojej szkole wraz ze swoimi uczniami. Napisał 35 dialogów oraz grupę listów, w sumie 36 pism, wśród których najważniejszymi są: Obrona Sokratesa, Laches (dialog o odwadze), Charmides ( dialog o roztropności), Eutyfron (dialog o pobożności), Protagoras (dialog o cnocie), Gorgiasz (dialog o retoryce), Kraty(dialog o języku), Menon ( dialog o możliwości nauczenia się cnoty), Fajdros (opis relacji duszy i idei w formie alegorii), Uczta(dialog o miłości), Państwo( 9 ksiąg zawierających wizje idealnego państwa), Prawa ( wykład teorii o idealnym państwie).

Wszystkie dzieła Platona są dialogami, które mają dużą wartość w sztuce literackiej, gdyż posiadają zdolność tworzenia specyficznego nastroju, tworzenia charakterystyki ludzi oraz sytuacji. W dialogach Platon umieszcza współczesnych mu przedstawicieli świata nauki, polityki oraz przeróżnych zawodów. Układ dialogów oddaje energiczność potocznej rozmowy, która daleko odbiega od zwyczajnego, naukowego traktatu. Najistotniejsze sprawy ukryte są przez autora w przenośniach, aluzjach oraz mitach.

Historykom udało się podzielić dialogi Platona i usystematyzować je w trzy grupy.

W skład pierwszej grupy wchodzą najwcześniej powstałe dialogi: sokratyczne, określające etyczne pojęcia; elenktyczne, wskazujące jakie rozwiązania nie mogą być przyjmowane.

W dialogach ukazane jest negowanie cudzego rozumowania, poprzez zbijanie ich własną bronią. Późniejsze z dialogów mają charakter anty - sofistyczny. Do dialogów pierwszej grupy należą: Eutyfron, Lachem,Charmides, I ks. Państwa, Protagoras i Gorgiasz.

Do dialogów drugiej grupy, powstałych w okresie średnim należą dialogi: konstrukcyjne, budujące własne teorie, które są połączone w jeden system. Zawierają w sobie naukę o ideach. Charakteryzują się bogactwem artystycznym i polotem poetyckim, oraz zawierają w sobie własności mistycznego orfizmu. W skład tej grupy dialogów wchodzą: Menon i Kratyl (pierwsze teksty o ideach), Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwa ks. II-X

Dialogi trzeciej grupy, późnego okresu charakteryzują się dialektyczną metodą, nauka o ideach nie ma ujęcia dualistycznego, ich forma jest mało artystyczna, a język staranny i wyszukany. Są to dialogi: Parmenides, Sofista, Polityk, Fileb, Krycjasz, Prawa.

W filozofii Platona, tak jak w jego pismach również można wyróżnić trzy okresy. Pierwszy z nich nosi w sobie cechy filozofii sokratejskiej, jego zagadnienia mają naturę etyczną i logiczną. W kolejnym okresie swojej twórczości Platon stworzył teorię idei, które są wieczne, rozwinął tezy o wiecznej duszy, odnosząc się do religii orfickiej. W trzecim okresie zmienił swój styl, wyrzekł się dualizmu, przeszedł na stronę idealizmu, i spirytualizmu, widząc w rzeczywistości coraz większą liczbę elementów duchowych. Zajął się wtedy również zagadnieniami z zakresu filozofii przyrody oraz filozofii państwa.

Poglądy. Nauka Platona o ideach.

Platon, tak jak inni filozofowie greccy odznaczał się realizmem. Toteż, rozważając teorię pojęć doszedł do wniosku, że jeśli zawierają one wiedzę, to jest oczywiste, że posiadają jakiś rzeczywisty przedmiot. Skoro cechą pojęć jest stałość oraz jedność, to przedmioty według których powstają pojęcia także muszą posiadać te własności. Jednak wszystkie istniejące rzeczy nie posiadają tych własności, gdyż są zmienne oraz złożone. Wynikało więc z tego, że stałe własności posiadają wyłącznie pojęcia, nie zaś rzeczy. Przedmiotem pojęć nie mogą więc być zmienne rzeczy, lecz jakiś byt, który jest niezmienny. Byt ten, stwierdził Platon, nie jest człowiekowi bezpośrednio dany, jest bytem idealnym. O rzeczach, które są zniszczalne, zmienne i realne nie można powiedzieć, że istnieją, ale że co najwyżej się stają. Istnieją tylko idee, które są wieczne, niezmienne i doskonałe.

Nauka Platona o duszy.

Platon, obok nowego pojęcia idei stworzył też nowe pojęcie ludzkiej duszy. Uznał, jak to twierdzili dawniejsi myśliciele, że dusza jest czynnikiem życia, dzięki niej ciało żyje i może się samoczynnie poruszać. Przestał jednak dusze pojmować, jak to się działo dotychczas, w sposób materialny. Będąc czynnikiem życia dusza stanowi przeciwieństwo materii, gdyż materia jest bezwładna ze swej natury, zaś dusza powoduje ruch, jest więc realna a nie materialna. Platon przeciwstawił się też starożytnej teorii poznania, które przypisywały jedynie ciału, zmysłom. Filozof stwierdził, że dusza, nie posiadając narządów zmysłowych poznaje samodzielnie. Dusza posiadała dwa różne pojęcia, jedno opierało się na rozważaniach psychologicznych oraz biologicznych, drugie zaś na religijnych. Pierwsze znaczenie przypisywało duszy własności zmysłowe, stanowiła ona składnik materialnej przyrody. W drugim znaczeniu dusza rozumiana była jako czysty rozum. Takie ujęcie duszy doprowadziło Platona do dualizmu, rozgraniczenia na ciało i duszę. Stwierdzał on, że dusza jest niezależna, gdyż oddziela się od ciała. Jest niematerialna i nieśmiertelna. Człowiek stanowi jedność, ale właśnie dzięki duszy, nie zaś dzięki ciału. Dusza jest bardziej doskonała od ciała, gdyż ma zdolność poznawania idei i upodabniania się do nich, dzięki czemu staje się źródłem prawdy i dobra, a także wszystkiego, co jest najcenniejsze i najlepsze w człowieku. Ciało jest więzieniem dla duszy, jest jednak śmiertelne, więc kiedy dusza je opuszcza staje się wolna a jej istnienie trwa bez końca.

Platon poszukiwał dowodów świadczących o nieśmiertelności duszy. Wskazywał np., że pojęcie duszy jest nierozłącznie związane z życiem, skoro dusza posiada wiedzę, która jest wrodzona, więc musiała uzyskać ją przed urodzeniem, wynika wiec z tego, że istniała przed urodzeniem. Dowodził także, iż każda rzecz ulega zniszczeniu w momencie doświadczenia swoistego zła, jednak dusza, choć ma do czynienia ze złem, np. niesprawiedliwością, tchórzostwem nie ginie.

Platon zastanawiał się dlaczego doskonała i nieśmiertelna dusza jest związana z niedoskonałym i śmiertelnym ciałem. Stwierdził, opierając się na przesłankach etyczno - religijnych, że na duszy, która kiedyś istniała bez połączenia z ciałem zaciążył grzech i aby go odkupić została z nim złączona.

Nauka Platona o przyrodzie:

Według Platona przyroda została zaprojektowana celowo oraz rozumnie. Nie stanowi wytworu ślepej konieczności czy zbioru mechanicznych części. Właściwości przyrody mogą być zrozumiałe jedynie wtedy, kiedy uzna się, że ich budowa jest celowa. Takie rozumowanie wymagało wiary w transcendentne bóstwo, które stwarza celowy i rozumny świat. Stwórca ożywił świat, który jest uduchowiony oraz rozumny, a także najdoskonalszy z wszystkich światów możliwych. Świat został nie tylko stworzony, co zbudowany z tworzywa, które istniało już przedtem. Materia, to tworzywo jest bezkształtna, nieokreślona oraz nieograniczona, jest w stanie przyjąć wszelki kształt, a niej wszystko powstaje.

Dla Platona wiecznymi czynnikami bytu były idee oraz materia. Idee stanowią wieczny byt, zaś materia, która jest nieokreślona stanowi wieczny niebyt. Według Platona świat od początku był doskonały, nie wymagał rozwoju, by osiągnąć doskonałość, świat zamiast postępować na przód cofa się. Na początku Bóg stworzył duszę, ciała zaś, które są niedoskonałe nie mogą stanowić bożego dzieła. Platońska filozofia przyrody na pierwszym miejscu stawia duszę, nie materię. Dusza wszechświata powoduje jego regularny ruch i daje mu życie, ustanawia kształt oraz ład.

Platon czerpał z pomysłów innych filozofów rozważając zagadnienia z zakresu filozofii przyrody, stworzył jednak własną syntezę. Platoński idealizm zakładał, iż obok przedmiotów realnych istnieją także idee, spirytualizm podobnie głosił, iż obok przedmiotów materialnych istnieją także niematerialne dusze. Dusze stanowią ważny składnik materialnej przyrody.

Nauka Platona o poznaniu.

Celem ludzkiego poznania ma być poznanie idei, jednak nie możliwe jest poznanie ich dzięki zmysłom. Jedynie rozum może poznać idee. Zmysły są bezużyteczne, nie dość że nie dosięgają idei to okazują się niewystarczające w poznaniu rzeczy materialnych. Filozof pokazuje, że myśl jest niezależna od postrzegania; chociaż spostrzeżenie ją poprzedza to myśl, która po nim występuje nie na nim się opiera. Filozof zastanawiał się w jaki sposób umysł ludzki posiada od urodzenia konkretną wiedzę o świecie, którego jeszcze nie oglądał, nie doświadczał zmysłami. Stwierdził, że w przeszłym życiu, zanim jeszcze człowiek się narodził jego umysł oglądał idee i zachował o nich pamięć. Człowiek posiada wrodzoną wiedzę, należy ją sobie tylko przypomnieć.

Poznanie, według Platona ma dotyczyć samego bytu oraz ma mieć niezawodny charakter. Nie istnieją dwa rodzaje poznania, jest wyłącznie jedno rozumowe poznanie idei, zaś każde inne jest tylko domysłem.

Platon zapoczątkował naukę, która mówi, że istnieją różne stopnie poznania. Wiedza rozumowa oraz wiedza zmysłowa stanowią stopnie na drodze do poznania. Myśl, którą do tej pory uważano jako jedną, zawsze taką samą Platon podzielił na dwa rodzaje. Istnieje myśl dyskursywna, która do prawy dociera pośrednio oraz myśl intuicyjna, która umożliwia bezpośrednie poznanie, stanowi ona rodzaj intelektualnego postrzegania.

Platon, rozwijając teorię nauki stwierdził, że spośród dwóch metod, według których działają badacze, metoda empiryczna pomaga jedynie w badaniu rzeczy. Badanie idei zachodzi wyłącznie dzięki metodzie apriorycznej.

Matematyka najlepiej odpowiadała platońskiemu ideałowi nauki, gdyż opierała się na pojęciach, na wiedzy czysto rozumowej; badała stałe relacje bez odniesienia do zmiennych zjawisk. Jednak matematyka posiada pewne braki. Platon uznał, że czystą metodą naukową, który tych braków nie zawiera jest dialektyka, która dała początek logice. Dialektyka operuje czystym, abstrakcyjnym myśleniem, poszukuje prawdy poprzez zestawianie pojęć oraz twierdzeń.

Etyka

Platon czerpiąc z myśli sokratejskiej, postulującej intelektualizm, za cnotę uznał wiedzę. Jednak cnota nie jest wyłącznie zależna od rozumu. Cnota, według pitagorejskiej koncepcji jest tożsama z ładem i harmonią duszy. Cnotę rozumu stanowi posiadanie wiedzy. Mądrość to cnota części rozumnej duszy, zaś męstwo to cnota jej części impulsywnej. Panowanie nad sobą jest cnotą duszy pożądliwej, natomiast sprawiedliwość jednoczy wszystkie części duszy. Ponadto Platon nauczał, że sama wiedza jest niedoskonała, nie wystarczy, jeśli nie ma radości, tak jaka radość nie wystarczy bez wiedzy.

Istnieją, według filozofa dwa rodzaje dobra: dobro w świecie idealnym oraz dobro w świecie materialnym. Dobro idealne jest doskonalsze od dobra realnego. Teoria etyczna Platona zawiera w sobie trzy tezy: 1. istnieje hierarchia dóbr, 2. na szczycie hierarchii znajduje się dobro idealne, 3. dobra realne, stojące najniżej w hierarchii dóbr stanowią konieczny etap na drodze do dobra idealnego. Miłość jest dążeniem do uzyskania dobra najwyższego. Początkowy przedmiot miłości stanowią dobra realne, jednak z czasem dusza uświadamia sobie, że piękno duszy jest doskonalsze od piękna ciała. Miłość zmysłowa jest etapem w dążeniu do miłości ponadzmysłowej, idealnej, gdyż jedynie przez realne, względne i doczesne cele osiąga się cele idealne, wieczne. Dusza właśnie dzięki miłości pośredniczy pomiędzy realnym i idealnym światem.

Platońska etyka, przede wszystkim teoria miłości pełna była polotu oraz patosu i stanowiła najbardziej pozytywną część całej jego filozofii.

Poglądy społeczne i polityczne

Człowiek, według Platona jest istotą społeczną. Jego istota, jego konkretne zadania i cele ujawniają się w życiu nie jednostkowym, ale społecznym. W dziele "Państwo" filozof wyłożył teorię państwa doskonałego, która skonstruował w oparciu o idee dobra oraz sprawiedliwości. Państwo doskonałe winno dążyć najwyższych zalet i idei, ma tworzyć swoisty organizm, działający w harmonii. Ima opierać się na wiedzy, gdyż aby czynić dobro należy posiąść o nim wiedzę. Państwo takie ma mieć ascetyczny charakter, ponieważ jego cel jest idealny.

Estetyka

Platon stwierdził, że sztuka nie czyni rzeczywistość lepszą, a nawet że stanowi czynnik ujemny. Sztuka jedynie naśladuje rzeczywistość. Sztuki, np. malarstwo czy rzeźbiarstwo są umiejętnościami, natomiast artysta jest rzemieślnikiem.

Istota Platonizmu

Platonizm stanowi oryginalną filozofię głoszącą, iż obok świata materialnego, który jest przemijający i zmienny istnieje świat idei, które są absolutne i wieczne. Pojęciami kluczowymi tej filozofii są pojęcie dobra, idei i duszy.

Arystoteles

Arystoteles (384 - 322 r. p. n. e.)urodził się w Stagirze na Półwyspie Trackim. Pochodził z rodziny lekarskiej, dzięki czemu zdobył podstawy wiedzy przyrodniczo - medycznej o charakterze empirycznym. W 367 roku młody Arystoteles przyjechał do Aten by wstąpić do Akademii Platona. Z miarę rozwoju filozoficznego odstąpił jednak od myśli platońskiej i wystąpił przeciw jego doktrynie. Założył swoją szkołę, która miała wzór

w Akademii, jednak wprowadził w niej zapatrywanie empiryczne, czyniąc instytutem badań w dziedzinie humanistycznej oraz przyrodoznawczej.

Pisma Arystotelesa dają się podzielić na trzy grupy. Pierwsza grupa zawiera pisma wydane przez samego filozofa, przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców. Dzieła te pochodziły przeważnie z okresu, kiedy należał on do Akademii Platońskiej. Powstały wtedy przede wszystkim dialogi, posiadające duże zalety literackie, wśród których najważniejsze to: "Propreptyk" (nawiązujący do "Eutydema" autorstwa Platona) oraz dużych rozmiarów dialog składający się z trzech ksiąg: "O filozofii".

Druga grupa pism Arystotelesa to materiały naukowe, o treści literackiej oraz przyrodniczej. Wśród nich znajdują się wyciągi z pism dawnych filozofów, także z wykładów Platona, zbiory wzorów retorycznych i teorii.

Do trzeciej grupy należą pisma, które zawierają opracowania naukowe przeznaczone na użytek szkoły; szkicowo pisane notatki mające być pomocą w wykładach. Pisma te obejmują pięć działów: logikę, przyrodoznawstwo, metafizykę, praktykę i poezję. Do pism logicznych, nazwanych w czasach Bizancjum Organonem należą traktaty: "Kategorie", "Hermeneutyka", "Analityki", "Topika", "O sofizmatach". Na pisma przyrodnicze składają się rozprawy o tematyce fizycznej (składająca się z ośmiu ksiąg "Fizyka", traktaty:

"O niebie", "O stawaniu się i ginięciu", "Meteorologika"), o tematyce psychologicznej (rozprawa "O duszy"),z zakresu historii naturalnej ("Historia naturalna zwierząt", zawierająca liczne monografie zoologiczne: O częściach zwierząt, O pochodzeniu zwierząt, O ruchu zwierząt, O poruszaniu się przestrzennym zwierząt). Do trzeciej grupy pism należą najważniejsze dzieła Arystotelesa, jest ich w sumie 14. Są to pisma o tematyce metafizycznej, a więc mówiącej o rzeczach nie dających się opisać za pomocą fizyki. Czarta grupa pism praktycznych obejmuje dzieła o tematyce etycznej: "Etyka nikomachejska", "Etyka eudemejska", oraz o tematyce politycznej: "Polityka". Ostatnia grupa pism to pisma poetyczne, znany jest jedynie fragment "Poetyki", który został przechowany.

Arystoteles najbardziej interesował się zagadnieniami biologicznymi. Jako uczeń Platona przejął od swego mistrza bardzo wiele poglądów, jednak nie ze wszystkimi się zgadzał, przede wszystkim odcinał się od platońskiego idealizmu. Porównując tych dwóch filozofów stwierdzić można, że Platon tworzył zasady, natomiast Arystoteles rozwinięte teorie. Był on historykiem nauki, niepospolitym erudytą, posiadał wiedzę filozoficzną i naukową którą uwzględniał przy własnych przemyśleniach i badaniach.

Logika.

Logika stanowiła dla Arystotelesa dziedzinę przygotowawczą. Filozof oscylował pomiędzy platońskim idealizmem a realizmem. Zachował platońską teorię wiedzy, jednak nie zgodził się z teorią bytu. Według niego poza jednostkowymi rzeczami nic nie istnieje, idee są tylko wymysłem. Wiedza zawiera się w pojęciach ogólnych - wiedza jest ogólna zaś byt jednostkowy. Arystoteles zastąpił platoński dualizm rzeczy materialnych i idei dualizmem bytu oraz wiedzy.

Filozof ustanowił dwa działy naukowe: dział nauki o wiedzy (logika) oraz nauki o bycie (metafizyka). Stwierdził, że definicja stanowi podstawę prawidłowych pojęć, zaś dowód jest podstawą prawidłowych sądów a także uczynił je głównymi zagadnieniami logiki. Pojęcia mają charakter ogólny, przy czym istnieje hierarchia pojęć od najmniej do najbardziej ogólnych. Podobnie sądy tworzą hierarchię racji oraz następstw. Sąd stanowi zespół pojęć, pojęć się jest jednostką logiczna. Logika Arystotelesa opierała się na twierdzeniu, iż byt ma charakter jednostkowy, zaś o jego istocie świadczą cechy ogólne. Logika uczyła, jak wiedzę wykładać, nie jak ją zdobywać. Zawierała w sobie tezy mówiące o tym, iż szczegół wynika z ogółu, prawdy mają rzeczowy porządek, a nie psychologiczny.

Arystoteles krytykował platońską teorię poznania, która negowała udział zmysłów w poznaniu rzeczywistości. Twierdził, że w procesie poznania są one tak samo ważne jak rozum. Aby móc wydawać opinie o rzeczywistości umysł musi zmysłowo jej doświadczyć. Człowiek nie posiada żadnej wiedzy wrodzonej, nie istnieją w umyśle żadne pojęcia ogólne. W chwili narodzin umysł człowieka jest zupełnie czysty, dopiero dzięki postrzeżeniu zyskuje wiedzę. Wiedza zmysłowa jest konieczną i niezastąpioną podstawą poznania, które w ostateczności ma mieć charakter rozumowy. Poznanie jest bierne, umysł poznając zewnętrzne przedmioty musi całkowicie się im poddać, doświadczyć ich. Rozum i zmysły całkowicie wystarczą człowiekowi, by mógł poznać otaczającą go rzeczywistość.

Filozofia teoretyczna

Filozofię teoretyczną Arystoteles podzielił trychotomicznie, wyróżniając w niej fizykę, matematykę oraz filozofię pierwszą. Pod nazwą "filozofia pierwsza" filozof umieścił najogólniejsze nauki, mówiące o "bycie jako takim", rozważające jedynie ogólne własności bytu. Z czasem na ich określenie zaczęto używać nazwy "metafizyka".

Arystoteles uznał, że jedynie jednostkowe, konkretne rzeczy są bytem samoistnym, a więc substancją. Substancje posiadają dwa składniki: formę i materię. Formę stanowią własności ogólne, gatunkowe, czyli pojęcia, zaś materia jest w substancji tym, co nieokreślone. Materia jest konstytuowana właśnie dzięki formie. Arystoteles w przeciwieństwie do Platona stwierdził, że materia i forma ( odpowiednik platońskiej idei) nie są substancjami; materia nie może istnieć samodzielnie, analogicznie idee nie posiadają samodzielnego istnienia. Mówienie o idei czy materii jako o samodzielnym, realnie istniejącym bycie jest tylko abstrakcją.

Poznanie ma charakter pojęciowy, to znaczy można poznać z danej rzeczy wyłącznie to, co zawiera jej pojęcie, a więc jej formę. Forma jest najważniejszym składnikiem substancji, określa istotę przedmiotu. Rzeczy posiadają cztery rodzaje właściwości, które je konstytuują. Są to: forma, materia a także przyczyna oraz cel. Wynika z tego że forma nie jest wyłącznie czynnikiem idealnym czy formalnym, lecz jest siłą, działającą i wytwarzającą pewne skutki. Forma stanowi czynny pierwiastek substancji. Cel, do jakiego dąży substancja nie jest natury idealnej, transcendentnej, jak to pojmował Platon, ale jest przyziemny, leży w samej rzeczy. Forma jako siła działa celowo, a jej specyficzna dwoistość polega na tym, iż jest nie tylko czynnikiem pojęciowym, ale także czynnikiem aktywnym. Skoro zaś forma stanowi istotny składnik bytu, to energia, aktywność czy działanie są istotą bytu.

Arystoteles, dzięki odniesieniu się do pary pojęć: forma - materia, oraz energia - potencja starał się rozwiązać różne zagadnienia. W przyrodzie widział czynniki, które metafizyka postawiła jako istotne składniki bytu: substancję, formę, energię i cel. Stwierdził, że Ziemia pozostaje w spoczynku, stanowi nieruchomy środek świata. Świat, choć jest wieczny to jest równocześnie ograniczony przestrzennie. Jest niedoskonały i zależny a ponieważ zachodzą w nim zdarzenia mające przyczynowy i celowy charakter, to musi istnieć jakiś konieczny i doskonały byt, który nim steruje. Tym transcendentnym, poruszającym nieruchomy ze swej natury świat bytem jest Bóg. Bóg jest jeden, niezmienny, konieczny, niezłożony, doskonały, absolutny, niematerialny, jest istotą duchową, czystą formą, czystym rozumem. Bóg nie stworzył świata, gdyż świat jest wieczny. Jednak Bóg jest pierwszą przyczyną świata, gdyż wprawił go w ruch. Jest także jego celem.

Arystoteles stworzył oryginalną koncepcję Boga, który jest istotą wyłącznie duchową. Ideologia została zastąpiona przez teologię, zamiast przeciwstawiać świat idei światu rzeczy filozof przeciwstawił świat Bogu.

Dualizm świata oraz Boga, bytu niedoskonałego i doskonałego odcisnął się na kosmologii arystotelesowskiej, wprowadzając także do niej dualizm. Dowodził, że skoro Bóg działa w niezmienny sposób to ruch, którego jest sprawcą także musi być niezmienny. Takim ruchom podlega jedynie niebo stałych gwiazd, czyli tylko jego ruch pochodzi od Boga. Wszechświat składa się z dwóch okręgów, każdy z nich ma odmienną naturę. Okrąg niebiański jest bezpośrednio poruszany przez Boga, ruch w nim panujący jest najdoskonalszy (okrężny), zaś materia jest eteryczna. W okręgu ziemskim ruch normalny nie jest okrężny ale prostolinijny a materia zbudowana jest z czterech żywiołów. Świat niebieski jest doskonały i tylko poprzez jego działanie świat ziemski posiada jakąkolwiek wartość.

Nauka o duszy

Aby ukazać stosunek duszy oraz ciała Arystoteles posłużył się pojęciami formy oraz materii. Tak jak forma i materia są ze sobą nierozerwalnie połączone w substancji i żadne z nich nie może istnieć niezależnie, tak też jest z duszą i ciałem. Dusza nie może być oderwana od ciała, jednak nie jest ciałem, ale formą a więc energią organicznego ciała. Ciało oraz dusza są nierozdzielną całością.

Istnieją trzy rodzaje duszy: 1. dusza roślinna, która odpowiedzialna jest za odżywianie oraz rośnięcie, nie ma ona możliwości postrzegania, 2. dusza zwierzęca, kierująca się uczuciami i popędami, 3. dusza myśląca, która jest właściwa tylko człowiekowi, wyróżnia go ze świata zwierząt. Rozum stanowi najwyższą zdolność duszy myślącej. Rozum może być praktyczny, kierujący się wolą, lub teoretyczny, który poznaje. Poznanie rozumowe może być bierne, rozum pełni wtedy rolę aparatu odbiorczego, lub czynne, rozum jest wtedy motorem.

Filozofia praktyczna

W filozofii praktycznej Arystoteles wyróżnił dwa działy: politykę oraz etykę.

W swoich rozważaniach z dziedziny etyki odchodził od stanowiska Platona, który stwierdzał, że najważniejsza jest idea dobra mająca normować życie. Arystoteles, przeciwnik platońskiego idealizmu stał na stanowisku, że nie istnieje żadne dobro poza realnym. Cele transcendentne, idealne, o których nauczał Platon są fikcyjne, realne są tylko cele osiągalne. Dlatego uważał, że nie przez abstrakcyjne spekulacje, ale przez doświadczenie, obserwację rzeczywistości człowiek może poznać cele, do jakich powinien dążyć. Etyka Arystotelesa była empiryczna, normy etyczne opisywane były wraz z ludzkim działaniem.

Najwyższym celem człowieka jest eudajmonia. Jest to maksymalny stan doskonałości, jaki może osiągnąć człowiek, ograniczony przez swoją niedoskonałą naturą. Eudajmonia to najwyższe, możliwe do osiągnięcia dobro.

Tak jak rozum obejmuje swoim działaniem dwie dziedziny: poznania oraz życia praktycznego, tak też istnieją dwa rodzaje zalet człowieka rozumnego. Istnieją cnoty dianoetyczne, jak na przykład mądrość czy rozsądek, oraz cnoty etyczne czyli hojność lub męstwo. Filozof wskazywał, iż ludzka natura charakteryzuje się wielką złożonością, jednak wszystkie potrzeby, które posiada powinny być zaspokajane. Należy jednak pamiętać, by spełnianie czynności praktycznych było oparte na rozumie, by w życiu kierować się cnotami etycznymi.

Arystotelizm stanowi filozoficzną doktrynę środka, która unika skrajnych rozwiązań.

Filozof wprowadził wiele oryginalnych i nowatorskich jak na ówczesne czasy pomysłów i teorii, które stanowiły inspirację dla kolejnych pokoleń myślicieli.

Stoicyzm

Filozofia stoicka powstała w III w. p. n. e. Szkołę stoicką założył ok. 300 r. p. n. e. Zenon z Kition ( 336-264 r. p. n. e.), przetrwała ona pięć wieków, będąc w tym czasie modyfikowaną m. in. przez Chryzypa(ur. ok.280 r. p. n. e.). Zenon był początkowo członkiem szkoły cynickiej, jednak po pewnym czasie odstąpił od niej i zmodyfikował stanowisko cyników inicjując nowy kierunek w filozofii. Stoicyzm przejął od myśli cynickiej pogląd mówiący o samowystarczalności cnoty oraz bezwartościowości wszystkiego tego, co nie stanowi cnoty. W poglądach fizycznych stoicy czerpali z tradycji starożytnych filozofów przyrody, szczególnie Heraklita.

Fizyka

Poglądy fizyczne stoików wyrosły z przekonania, iż budowa świata jest jednolita. Świat jest materialny, równocześnie ożywiony i jako twór boski doskonały. Ich system był monistyczny. Zakładali, że bytem jest wyłącznie to, co podlega działaniu oraz działa. Z tego wynikało, ze jeśli dusza istnieje to jest cielesna, podobnie cnota, czy bóg. Stoicy byli materialistami, twierdzili, że nie istnieje żaden byt niematerialny, idealny czy też duchowy. Jeśli coś jest niematerialne to stanowi niebyt, próżnie. Wynikało z tego, że przestrzeń oraz czas także są niebytem, gdyż mają niematerialny charakter. Stoicy zajmowali stanowisko nazwane przez późniejszych uczonych nominalizmem.

Filozofowie nauczali, że świat składa się z ciał, które nie są bytem prostym, ale składają się z dwóch czynników: biernego i czynnego. Za Arystotelesem twierdzili, że materia ma charakter bierny, jest budulcem, zaś forma jest pierwiastkiem czynnym, stanowiącym o jakości danego ciała. Jednak w odróżnieniu od Arystotelesa także formę pojmowali materialnie. Formę nazywali "pneumą", tchnieniem i wyobrażali sobie podobną do powietrza.

Stoicy uznali dynamistyczną koncepcję świata, która zakładała istnienie wyłącznie materii i ruchu, które mogą przybierać różne postacie. Wszystko bezustannie się porusza, przy czym każdy ruch posiada jakąś przyczynę. Tą przyczyną jest pneuma, która nie działa ślepo czy mechanicznie, ale celowo. Pneuma posiada boską naturę, jest siłą kosmiczną, źródłem życia, jedności świata, przenika każdą rzecz. Dzięki temu tworzy on olbrzymią całość, jest żywy i rozumny, a także nieograniczony. Według stoików istnieje bóstwo, nie jest jednak transcendentne, ale żyje w świecie, a wręcz jest z nim identyczne. Takie stanowisko nazywane jest panteizmem.

Stoicy próbowali także wyjaśnić powstanie oraz dzieje wszechświata. Odwołując się do pierwszych filozofów przyrody stwierdzali, że boska pneuma, żywa, ognista materia stanowi początek świat, z którego powstały pozostałe żywioły: woda, ziemia i powietrze. Jako że człowiek jest częścią wszechświata, powinien żyć z nim w zgodzie i być wiernym prawu, które rządzi całą naturą.

Etyka stoików

Stoicy nauczali, że dopóki człowiek nie uzyska niezależności, nie zdobędzie postawy obojętnej na zewnętrzne okoliczności, nie osiągnie szczęścia. Szczęście, cnota, niezależność i mądrość stanowić miały dla człowieka cel. Będzie to możliwe jedynie wtedy, kiedy człowiek dostosuje się do powszechnej harmonii, która panuje w boskiej, rozumnej i harmonijnej przyrodzie. Życie w zgodzie z naturą jest tym samym rozumne. Rozum stanowił dla stoików miarę ludzkiego postępowania, rozsądek , wiedza, rozum stanowiły cnotę. Byli bardzo radykalni w swych naukach, uznawali, że kto nie posiada pełnej cnoty, wcale jej nie posiada. Ludzi można podzielić na dobrych i złych, czyli cnotliwych i tych, nie posiadających cnoty. Rzeczami, o które człowiek powinien zabiegać są wartości duchowe, czyli talenty; cielesne, czyli sprawności zmysłów oraz zewnętrzne, czyli posiadanie dzieci. Wartości duchowe są ważniejsze od cielesnych o nie bardziej należy się starać.

Stoicy dowodzili, iż ten kto żyje w zgodzie z zasadami rozumu, kieruje się mądrością i cnotą, ten jest w stanie żyć w zgodzie z samym sobą oraz ze społeczeństwem. Społeczeństwo, podobnie jak przyroda pojmowane było jako złożony organiczny zespół. Stoicyzm głosił ideały kosmopolityczne, postulował o zniesienie granic pomiędzy państwami narodowymi.

Etyka stoików, choć nacechowana była surową powaga i rozsądną trzeźwością, to niosła też w sobie gorącą wiarę w łatwość osiągnięcia dobra i szczęścia w życiu.

Logika

Stoicy jako pierwsi posłużyli się terminem logika na określenie zagadnień, którymi wcześniej zajmowały się dialektyka, analityka i topika. Logika była przez nich pojmowana jako nauka o logosie, o rozumie oraz mowie. Jako nauka o mowie do logiki zaliczano także gramatykę czy retorykę. Stoicy nazywali logikę nauką o znaku oraz o jego znaczeniu. Według nich wiedza pochodziła od zmysłów, pojmowali ją sensualistycznie. Filozof Kleantes widział postrzeżenie jako odciśnięcie przedmiotów w duszy. Chryzyp stwierdził, że postrzeżenie nie jest, jak to widział Kleantes odciśnięciem, ale zmianą dokonaną w duszy. Postrzeżenia, które dokonywane były w stanie naturalnym, z właściwej odległości, trwały dostatecznie długo i były sprawdzalne poprzez inne postrzeżenia nosiły nazwę postrzeżeń kataleptycznych.

Punktem wyjścia dla rozważań stoików było przekonanie, iż każda prawda oraz fałsz jest pewną całością, która może być rozłożona na części składowe. Postrzeżenia takiego nie powinno się traktować tylko jako połączenia terminów.

Filozofia stoicka łączyła w sobie racjonalizm z materializmem. Oryginalnym pomysłem był panteizm, postulat życia w harmonii z naturą, którą przenika boska siła, charakterystyczny był ideał mędrca oraz sposób pojmowania wolności.

Szkoła stoicka

W działalności szkoły stoickiej wyróżnić można trzy okresy: 1. okres starej szkoły ateńskiej, należeli do niej twórcy stoicyzmu, 2. okres średniej szkoły ateńskiej ( II / I w. p. n. e.), od czystej nauki Stoików przeszła do nauki eklektycznej, 3. okres młodszej szkoły, która rozwijającej się w Rzymie; w pewnym stopniu powróciła do początkowej doktryny stoickiej.

Średni okres filozofii stoickiej zaczął się kiedy kierownikiem szkoły został, w 129 r. p. n. e. Panaitios z Rodos (185-110 r. p. n. e.). Najwybitniejszym filozofem tamtego okresu był następca Panaitiosa, Poseidonios, który oparł swoją myśl na naukach ścisłych. Według niego duch stanowił siłę natury, tą samą, jaką jest siła życiowa.

Wśród stoików młodszego okresu najsławniejszymi myślicielami byli: Seneka (autor licznych popularnych pism takich jak: "O życiu szczęśliwym", "O krótkości życia",

"O gniewie"), Epiktet ( ok. 50 - 130 r. p. n. e.; był niewolnikiem z Frygii, potem został nauczycielem filozofii w Rzymie), Marek Aureliusz (cesarz panujący w Rzymie w latach 161 -180 p. n. e., autor rozmyślań). Stoicy ci, zwłaszcza Seneka oraz Marek Aureliusz odeszli od pierwotnego materializmu propagowanego przez pierwszych stoików. Ich poglądy na świat miały charakter dualistyczny i spirytualistyczny, interesowali się etyką.

Epikureizm

Obok stoicyzmu powstał drugi, nowy system filozoficzny epoki helleńskiej. Był on wyrazem krańcowo trzeźwego oraz pozytywnego sposobu myślenia. W etyce postulował o postawę hedonistyczną, w fizyce głosił materializm, zaś w logice podejście sensualistyczne.

Szkoła epikurejska został założona w Atenach w początkach III w. p. n. e. Jej twórcą był Epikur (341-270 r. p. n. e.), pochodzący z wyspy Samos. Początkowo studiował różne kierunki filozoficzne, w 306 r. p. n. e.) założył własną szkołę. Filozof odznaczał się szlachetnym charakterem, wysokim poziomem moralnym oraz prostym trybem życia. Jego dzieła, bardzo liczne mają urozmaiconą treść. Dzięki Laertiosowi przerwały Zasady Epikura a także trzy listy, które zawierają zarys fizyki, etyki oraz meteorologii.

Epikur czerpał z filozofii atomistycznej i cyrenaickiej. Z pierwszej przejął mechanistyczną oraz materialistyczną fizykę, z drugiej - hedonistyczną etykę oraz sensualistyczną logikę.

Etyka

Punktem wyjścia rozważań Epikura było założenie, iż szczęście stanowi największe dobro. Filozof starał się wyjaśnić na czym polega szczęście. Stwierdził, że polega ono na doświadczaniu przyjemności, zaś nieszczęście polega na doświadczaniu cierpień.

Epikur wyłożył na czym polega doskonałość hedonistyczna, która jest źródłem szczęścia. Życie stanie się, według niego rozkoszą kiedy ciało człowieka będzie zdrowe, zaś dusza spokojna. Hedonizm przejawiał się w afirmacji życia. Hedoniści czcili życie w formie religijnego kultu. Głosili, że radość życia stanowi podstawowy składnik szczęścia, ale oprócz tego wewnętrznego źródła szczęścia istnieją także przyjemności spowodowane zewnętrznymi przyczynami. Aby osiągnąć przyjemności należy spełnić dwa warunki, trzeba mieć w sobie potrzeby, które muszą być zaspokojone. Nie należy starać się o przyjemności, wystarczy jedynie unikać cierpień. Zamiast nieustannie gonić za zaspokajaniem coraz większej ilości potrzeb i pragnień powinno się ich wyzbyć. Sztuką jest umiejętność mierzenia przyjemności oraz wybierania tych nie pociągających za sobą cierpienia. Przyjemności pozytywne mogą być dwojakiego rodzaju: 1. przyjemności fizyczne; są one bardziej zasadnicze, ponieważ bez nich nie mogłoby by być przyjemności duchowych, 2. przyjemności duchowe; są wyższe od cielesnych, ponieważ dają więcej przyjemności.

Epikur nie widział jakościowych różnic pomiędzy przyjemnościami. Postulował o zabieganie o duchową radość, szczerzenie kultu przyjaźni oraz szlachetnego życia. Uważał, że najskromniejsze przyjemności są zarazem największe i najdoskonalsze.

W cnocie i rozumie widział źródło szczęścia, twierdził, że cnotę warto pielęgnować właśnie dlatego, iż stanowi środek do szczęścia. Przyjaźń jest cenną wartością, gdyż tylko mając oparcie w innych ludziach, będąc z nimi w stosunkach przyjaźni można żyć spokojnie oraz bezpiecznie. Rozum jest niezastąpiony do szczęścia, posługując się nim człowiek może trafnie wybierać przyjemności, o które warto się starać, gdyż nie spowodują cierpienia, służy też aby kierować myślami. Epikurejskie przepisy na szczęśliwe życie oparte były na egoistycznym dążeniu do własnej przyjemności, zapewnienia sobie spokojnego u harmonijnego życia.

Fizyka

Epikurejska teoria przyrody miała materialistyczny charakter. Przyjmowała, iż istnieją jedynie materialne ciała oraz pusta przestrzeń. Miała także charakter atomistyczny, zakładała, iż ciała zbudowane są z wielkiej ilości niezależnych względem siebie atomów.

Epikur przyrodę rozumiał mechanistycznie. Twierdził, że jest na podobieństwo wielkiego, skomplikowanego mechanizmu, który sam sobą kieruje, bez udziału bóstwa. Nie oznaczało to, ze Epikur był ateistą, gdyż wierzył, że bogowie istnieją, jednak nie ingerują

w losy świata, pozostawiają go jego własnemu biegowi. Stanowią jednak wzór dla świata, są też wieczni, szczęśliwi oraz wolni od wszelkiego zła. Takie myślenie uwalniało człowieka od lęku przed bogami, którzy nie mieli prawa karać za grzechy.

Psychologia

Epikur doszedł do wniosku, ze dusza, która jest rzeczywista i czynna jest także cielesna. Dusza oraz ciało stanowią dwie materie, dwa rodzaje atomów, które nawzajem na siebie oddziaływają. Dusza to złożony układ cielesny, wynika więc z tego, że jest zniszczalna, wraz ze śmiercią człowieka przestaje istnieć. Uważał, że wiara w nieśmiertelność jest tylko złudzeniem. Dlatego obawa przed śmiercią okazuje się nieuzasadniona. Jest źródłem niepokoju i ludzkich nieszczęść. Tylko wyzbycie się lęku przed śmiercią pozwoli człowiekowi skupić się na życiu doczesnym i dążyć do osiągnięcia ziemskiego szczęścia.

Epikur wskazał cztery obawy, które unieszczęśliwiają człowieka: 1. lęk przed niemożliwością osiągnięcia szczęścia, 2. lęk przed cierpieniem, 3. lęk przed bogami, 4. lęk przed śmiercią. Lekarstwem na powyższe cierpienia miała stać się filozofia Epikura. Twierdził, że: 1. jeśli człowiek żyje rozumnie jest w stanie osiągnąć radość, szczęście,

2. cierpienie, które jest jedynym złem jest łatwe do zniesienia, bo kiedy jest silne to nie jest długotrwałe, a kiedy jest długotrwałe, to nie jest silne. Nie cierpienie dokucza ludziom, ale lęk przed cierpieniem, 3. nie należy lękać się bogów, gdyż nie mają wpływu na życie ludzkie,

4. nie należy lękać się śmierci, ponieważ: "największe zło, śmierć, nie dotyka nas ani trochę, gdyż póki jesteśmy, nie ma śmierci, a odkąd jest śmierć, nie ma nas."

Logika

Epikur był nie tylko uczonym, ale stał się swoistym apostołem szczęśliwego życia, toteż jego szkoła byłą bardziej sektą aniżeli związkiem naukowy. Epikurejczycy pragnęli wieść życie, które byłoby wyzbyte z przesądów, gdyż są one źródłem nieszczęścia. Oświecony umysł miałby być więc warunkiem szczęścia, toteż Epikur postulował o kulturę myśli i zajęcie się uprawianiem logiki. Jego logika polegała na umiejętności odróżniania prawdy i fałszu, nazwana została przez niego kanoniką, od greckiego "kanon"- miara, kryterium.

Epikurejczycy głosili, że tylko dzięki wrażeniom zmysłowym można odnaleźć prawdę. Było to stanowisko zwane sensualizmem epistemologicznym. Wrażenia odtwarzają rzeczywistość taką, jaka jest, dają poczucie oczywistości. Dotyczyło to każdego wrażenia, także snów czy halucynacji. Również uczucia zmysłowe, takie jak przyjemność i przykrość nigdy nie mylą, dopiero sądy tworzone na ich podstawie mogą okazać się nieprawdziwe.

W kwestii genezy poznania, stwierdzili, że wszelkie sądy i przedstawienia wywodzą się z wrażeń zmysłowych. Tzw. "indukcja epikurejska" pokazywała, jak z wrażeń powstają w umyśle ogólne pojęcia. W wytwarzaniu się pojęć bierze udział wyobraźnia, pamięć , myśl; zaś wyobrażenia formują się na drodze wypadku, analogii, podobieństwa i syntezy.

Z pierwotnych wyobrażeń powstają "wyobrażenia typowe", potem zaś powstają pojęcia, sądy i przypuszczenia. Celem tej indukcji jest znalezienie powszechnych i niezbędnych własności rzeczy. Epikurejczycy starając się znaleźć podstawę wnioskowania indukcyjnego doszli do wniosku, że zawarta jest ona w podobieństwie rzeczy.

Szkoła utworzona przez Epikura przetrwała aż do IV w. n. e. Następcy filozofa nieznacznie tylko rozwinęli jego naukę. Ulubionym uczniem stał się Metrodor z Lampsaku, zaś wśród wybitnych przedstawicieli epikureizm wymienić można żyjącego w I w. p. n. e. Zenona z Sydonu, jego ucznia Filodema, czy żyjącego w I w. n. e. Rzymianina Lukrecjusza .

Sceptycy

Sceptycyzm był ostatnim wielkim obozem filozoficznym epoki hellenistycznej. Powstał w mniej więcej tym samym czasie co stoicyzm i epikureizm, na przełomie IV i III wieku p. n. e. Stał w opozycji do innych szkół filozoficznych, przeciwstawiając im swoją doktrynę, gdyż one budowały teorię, natomiast on tylko przeczył i krytykował. Głównymi poprzednikami sceptyków byli sofiści, odnosili się do ich relatywizmu i konwencjonalizmu.

W dziejach starożytnego sceptycyzmu można wyróżnić trzy okresy: 1. pierwotny pirronizm (III w. p. n. e.), którego reprezentantem był Pirron oraz jego uczeń Tymon. Pirronizm miał charakter praktyczny, jego jądrem była etyka, zaś dialektyka tylko powłoką.

2. akademizm (III i II w. p. n. e.)

Piron ( 376 - 286 r. p. n. e.) był malarzem, dopiero w dorosłym wieku poświęcił się filozofii. Na ukształtowanie poglądów tego myśliciela najpotężniejszy wpływ miał Demokryt. Piron nie zostawił żadnych pism, twierdząc że skoro niemożliwym jest zdobycie pewnej wiedzy to nie warto nic spisywać. Uczniowie Pirona naśladowali życie mistrza, tylko jeden, Tymon z Fliuntu rozwinął jego teorię.

Tymon z Flintu (325-235 r. p. n. e.) pracował jako nauczyciel filozofii oraz retoryki. Od Pirrona przejął koncepcję rezygnacji oraz poszukiwania i odkrywania fałszu, gdzie tylko to było możliwe. Swoje poglądy wypowiadał zarówno w traktatach filozoficznych, jak i w tragediach, komediach czy wierszach satyrycznych.

Arkezylaos ( 315-241 r. p. n. e.) był scholarchą Akademii; wprowadził do niej sceptycyzm. Charakteryzował się wytwornością umysłu, był typem sceptyka -światowca. Przejawiał zamiłowanie do piękna, poezji oraz sztuki.

Karneades ( 214 - 129 r. p. n. e.) był także scholarchą Akademii. Rozbudował sceptycyzm, wyłożył wiele argumentów typowych dla sceptyków, przedstawił np. krytykę religijnego dogmatyzmu. Nie pozostawił żadnych pism.

Z pism filozofów sceptycznych przetrwały jedynie pisma Sekstusa, zwanego Empirykiem ( III w. n. e.). Jego dzieła: "Zarysy Pirrońskie", "Przeciw matematykom" przedstawiają obraz sceptycyzmu okresu starożytności.

Poglądy sceptyków

Pierwotne podłoże filozofii sceptycznej miało praktyczną naturę. Jedynie postawa sceptyczna, jak mniemali filozofowie może zapewnić człowiekowi szczęście, ponieważ zapewnia szczęście, w szczęście jest w spokoju. Postawa sceptyczna polega na przekonaniu, że jeśli jest się niezdolnym do trafnego rozstrzygnięcia jakiejś kwestii to nie należy zabierać głosu w żadnej. Piron postawił trzy zasadnicze pytania. Pytając o własności rzeczy, o zachowanie człowieka w stosunku do nich oraz o następstwa naszego zachowania względem nich odpowiadał, że człowiek nie może wiedzieć, jakie własności ma rzecz, więc musi powstrzymać się od orzekania o nich.

Zadaniem, jakie postawili sobie sceptycy było krytykowanie wiedzy stworzonej przez człowieka. Wytworzyli wiec właściwą postawę umysłu, destrukcyjną, negatywną i krytyczną. Odrzucali wszelkie naukowe sądy i twierdzenia, jedynie sądy o zjawiskach przyjmowali jako oczywiste i kwestionowali ich. Swoje sceptyczne stanowisko filozofowie uzasadniali nie poprzez psychologiczną analizę ludzkiego umysłu, która wskazywała niezdolność jego do poznania, ale przez analizę logiczną danych twierdzeń. Skupiali się na tym, by wykazać, że jakieś twierdzenie nie więcej ma pewności od twierdzenia jemu przeciwnego. Chcąc potępić dane twierdzenie stoicy przeciwstawiali mu jakieś inne, przeciwne, sprzeczne, lecz równie mocne twierdzenie. Wnioskowali, że żaden sąd nie jest logicznie silniejszy od innych, gdyż każdemu można przeciwstawić równoważny. Sceptycy uważali, że także zmysły nie dają pewności poznania.

Choć sceptycy stawiali sobie negatywne zadania- chodziło im nie o ustalenie prawdy, ale o obalenie fałszu, to ich dziejowe znaczenie jest pozytywne i doniosłe. Ujawnili wiele błędów i dowolności w przyjętych poglądach filozoficznych. Usystematyzowali i pomnożyli wszystko, co stanowiło krytyczną myśl w Grecji. Podnieśli poziom naukowy. Rozwijając przez kilka wieków swoje stanowisko, stworzyli ogromną ilość pomysłów i argumentów sceptyckich, które stały się inspiracją dla późniejszych pokoleń filozofów.

36

---