FILOZOFIA - mgr. J.Grygieńć
Kolokwium - 19.01
Pojęcia:
Materializm - to ogólna nazwa systemów filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka.W przypadku nauk humanistycznych za materializm uważa się pogląd, według którego wszystkie myśli, uczucia, decyzje pojedynczych ludzi oraz wytwory kultury i istniejące struktury społeczne wynikają bezpośrednio z "walki o byt", tj. z uwarunkowań materialno-ekonomicznych i są w stosunku do nich wtórne.
Naturalizm - kierunek w filozofii, którego celem jest wyjaśnienie rzeczywistości przyczynami naturalnymi, tłumaczący całość zjawisk działaniem praw przyrody.Naturalizm metafizyczny postuluje zwrócenie całej uwagi na człowieka i jego dzieła, bliski humanizmowi. Przejawia się w liberalizmie jak również w prądach nowożytnych. W filozofii kultury naturalizm to egzystencja, w której podstawowe wartości to przyjemność zmysłowa, życie w zdrowiu i dobrobycie. Stanowią one przeciwieństwo przykrości, choroby i śmierci. Najgorszą sytuacją jest jednak nie śmierć lecz życie w ciężkiej chorobie i nędzy, będąc zdanym na opiekę innych. Taka hierarchia wartości powoduje, że w naturalizmie zezwala się na eutanazję (śmierć jest lepsza od cierpienia) oraz aborcję (dobrobyt ważniejszy od życia), a także wszelkie inne działania poprawiające jakość życia (np. eksperymenty na embrionach). Jej przeciwieństwem jest transcendentalizm.
Idealizm -
a) Idealizm ontologiczny to każdy system filozoficzny głoszący realność świata idei i nierealność bądź wtórność świata materialnego w stosunku do idei. W skrajnych postaciach (spirytualizm) odrzuca w ogóle istnienie świata materialnego, uważając go za złudzenie. Znanym spirytualistą był np George Berkeley.
b) Idealizm epistemologiczny (poznawczy) to każdy system filozoficzny, który głosi całkowitą niemożność bezpośredniego poznania rzeczywistości i twierdzący, że jedyne, co jest nam bezpośrednio dane, to nasze własne myśli i uczucia. W skrajnej postaci idealizm poznawczy głosi, że nie ma sposobu, aby wyjść poza własną jaźń, a zatem dla każdego jego świat składa się wyłącznie z niego samego oraz jego własnych myśli i uczuć. Najbardziej znani idealiści poznawczy to: George Berkeley, Fryderyk Nietzsche oraz w pewnym sensie Kartezjusz.
Realizm -
a) Realizm epistemologiczny to pogląd, że przedmioty dane w doświadczeniu istnieją niezależnie od podmiotu poznania.
b) Realizm pojęciowy to pogląd, że pojęciom przysługuje istnienie realne.
c) Realizm atomistyczny natomiast to pogląd, że istnieją tylko poszczególne, jednostkowe byty, które ludzie mają tendencje łączyć w pewne wspólne pojęcia, a następnie przypisywać tym pojęciom istnienie realne, zapominając, że są to wytworzone przez nich samych konstrukcje.
Sensualizm - (łac. sensus zmysł) - pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń. W starożytności sensualizm głosili epikurejczycy, cynicy i stoicy. W czasach nowożytnych między innymi Étienne de Condillac, David Hume, Herbert Spencer. Echa sensualizmu, choć w mocno przetworzonej postaci są też obecnie w fenomenologii. Przedstawiciel tego kierunku w teorii poznania, angielski filozof John Locke(1632-1704) twierdził, iż ,, nie ma niczego w umyśle, co nie istniałoby w zmysłach".
Racjonalizm - filozofia zakładająca możliwość poznania prawdy z użyciem samego rozumu - w wersji mocnej negujący rolę innych sposobów poznania: danych zmysłowych, doświadczenia, intuicji etc.; w wersji słabszej uznających drugorzędną ich rolę. Racjonalistyczna filozofia budowała systemy oparte na aksjomatach, z których poprzez dedukcję próbowała wywieść kompletny obraz świata. Filozofia racjonalistyczna została zapoczątkowana w filozofii greckiej (eleaci), a w nowożytnej postaci wywodzi się od Kartezjusza. W filozofii anglosaskiej bywa nazywana racjonalizmem kontynentalnym.
Epistemologia - (albo teoria poznania, ewentualnie gnoseologia) - dział filozofii zajmujący się relacjami między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością. Epistemologia rozważa naturę takich pojęć jak: prawda, przekonanie, sąd, spostrzeganie, wiedza czy uzasadnienie.
Ontologia - Ontologia lub metafizyka (por. metafizyka klasyczna) - podstawowy obok epistemologii dział filozofii, który stara się odpowiadać na pytania o strukturę rzeczywistości i problematykę związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego własności, przyczynowości, czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości.
Empiryzm - doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie, lub przede wszystkim bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.
Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem filozoficznym, który głosi, że źródłem poznania są właśnie idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne.
Pierwszym filozofem, który krytykował takie poznanie był Heraklit.
Współczesna koncepcja empiryzmu została wysunięta przez Francisa Bacona a następnie rozwinięta przez Johna Locke'a, George'a Berkeleya oraz Davida Hume'a.
Irracjonalizm - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny sposób, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym; odmiana idealizmu epistemologicznego. Irracjonalizm często odrzuca też możliwość, by słowa, jako środek komunikacji, mogły odpowiadać wewnętrznym ideom (por. iluminacja).
Irracjonalizm był postawą typową dla romantyzmu i modernizmu. Henri Bergson uważał, że człowiek ma do dyspozycji dwie władze poznawcze: intelekt i intuicję, stawiając wyżej intuicję. Irracjonalizm to także postawa umysłowa, stawiająca przyjmowanie argumentów rozumowych niżej niż argumentów na mocy tradycji, autorytetu, wiary, instynktu, intuicji, czy emocji.
Determinizm - (łac. determinare — oddzielić, ograniczyć, określić) — koncepcja filozoficzna, według której wszystkie zdarzenia mają zawsze swoją przyczynę, a zatem znając stan wszechświata w danym momencie można teoretycznie przewidzieć wszystkie przyszłe wydarzenia i nie ma tu miejsca na przypadkowość czy działanie wolnej woli.
Dyskusja argumentów za i przeciw determinizmowi znajduje się w haśle wolna wola.
W naukach społecznych bywa też rozumiany jako uproszczone wyjaśnienie zjawisk opierające się na pojedynczej przyczynie.
Indeterminizm - koncepcja filozoficzna, która zakłada, że we wszechświecie istnieje obszar wolności umożliwiający podejmowanie świadomych aktów woli.
Argumenty na rzecz i przeciw indeterminizmowi można znaleźć w haśle Wolna wola.
Indetermizm neguje determinizm. Występuje w formach skrajnych, radykalnych (negacja istnienia jakichkolwiek uwarunkowań) i umiarkowanych (negacja tylko pewnego typu uwarunkowań lub twierdzenie, że ta sama przyczyna niekoniecznie musi zawsze powodować ten sam skutek). W etyce indeterminizm to koncepcja zakładająca, że ludzkie działania nie są uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi i są zawsze wolnym wyborem indywidualnej woli.
Hedonizm - (z greckiego "rozkosz"), doktryna etyczna, wg której rozkosz jest najwyższym dobrem, celem życia i naczelnym motorem ludzkiego postępowania. Również postawa będąca konsekwencją tej doktryny, preferująca styl życia polegający na dążeniu przede wszystkim do przyjemności.
Utylitaryzm - (z łaciny utilitas - korzyść, pożytek), powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie.
Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi. Przedstawicielami utylitaryzmu byli m.in.: B. de Mandeville, J. Bentham, A.C. Helvetius, J.S. Mill. Współcześnie utylitaryzmu rozumiany jest jako pogląd, wg którego ocena działań, rzeczy, zjawisk i osób jest dokonywana z punktu widzenia użyteczności.
Perfekcjonizm - filozoficzne stanowisko etyczne, głoszone m.in. przez stoików, a w etyce nowożytnej przez I. Kanta (imperatyw kategoryczny), uznające za najwyższe dobro moralne doskonałość osobistą, dążenie zaś do jej osiągnięcia za wyznacznik moralnego postępowania.
Spirytualizm - pogląd filozoficzny polegający na uznaniu, że cała rzeczywistość, łącznie z tym, co potocznie nazywamy materią, ma charakter duchowy, jest formą ducha lub idei. Spirytualizm jest monizmem, ponieważ uznaje istnienie tylko jednej substancji.
Aposterioryzm - w filozofii stanowisko epistemologiczne, wg którego prawdziwe poznanie dokonuje się wyłącznie w oparciu o uprzednie doświadczenie (a posteriori) i potwierdzone może być tylko poprzez bezpośrednie lub pośrednie odwołania się do owego doświadczenia. Aposterioryzm, stanowiący przeciwieństwo aprioryzmu, jest metodologicznym odpowiednikiem empiryzmu.
Aprioryzm - w filozofii pogląd wg którego poznanie możliwe jest przed doświadczeniem, tj. a priori. Wyróżnia się aprioryzm skrajny, występujący w filozofii starożytnej, np. u Parmenidesa i Platona, traktujący poznanie a priori jako jedyne w pełni wartościowe, oraz aprioryzm umiarkowany, obecny w filozofii nowożytnej, reprezentowany m.in. przez I. Kanta i zwolenników fenomenologii, zakładający istnienie poznawczo wartościowej wiedza apriorycznej, którą, obok sądów analitycznych, budują sądy syntetyczne a priori. Aprioryzm, stanowiący przeciwieństwo aposterioryzmu, zw. jest też racjonalizmem.
Etyka - filozoficzna nauka o moralności, zajmująca się wyjaśnieniem i ustalaniem takich kategorii, jak dobro i zło, odpowiedzialność, sumienie, powinności oraz wytyczaniem zasad i norm moralnego postępowania. Dzieli się na aksjologię (teorię wartości) i deontologię (naukę o powinnościach).
Eudajmonizm - (greckie eudajmon - szczęśliwy), filozoficzny pogląd etyczny głoszący, że osiągnięcie szczęścia jest najwyższym dobrem i ostatecznym celem człowieka. Zwolennicy eudajmonizmu odmiennie rozumieli jednak szczęście, dla epikurejczyków (epikureizm) były to doznania intelektualne, dla hedonistów (hedonizm) zaspokojenie potrzeb przyjemności, dla stoików (stoicyzm) cnota pomagająca opanować stany emocjonalne, natomiast dla św. Augustyna czy św. Tomasza z Akwinu szczęściem było oglądanie Boga.
Fizykalizm - (fizyka - gr. physiké) filoz. neopozytywistyczna doktryna filozoficzna zalecająca sprowadzanie wszelkich empirycznych terminów i pojęć do najdoskonalszego i najbardziej zgodnego z faktami języka fizyki.
Historyzm - stanowisko metodologiczne w naukach humanistycznych (literaturoznawstwo, psychologia, filozofia, religioznawstwo, socjologia itp.) zalecające badanie zjawisk społecznych i szeroko rozumianych wytworów kultury pod kątem ich powstawania, rozwoju i upadku, na tle ogólnego procesu dziejowego.
Historycyzm - pojęcie wprowadzone przez Karla R. Poppera - pejoratywna nazwa poglądu filozoficznego (neutralną jest historyzm) głoszącego, że w historii istnieją nieubłagane prawa i rozwija się ona w określonym kierunku aby osiągnąć teoretycznie konieczny cel. Pogląd ten występuje w wielu systemach filozoficznych. Najpełniej został wyrażony przez Hegla, a następnie został zaadaptowany do marksizmu.
Kauzalizm - w filozofii pogląd, zgodnie z którym wszystkie zjawiska i zdarzenia można wyjaśnić przez podanie ich przyczynowych związków i współzależności.
Konwencjonalizm - w filozofii pogląd wprowadzony przez sofistów, którzy twierdzili, że nie ma prawdy powszechnej, gdyż dla każdego prawda jest inna. Jeżeli przeto uznaje się pewne prawdy za powszechnie obowiązujące, to jest to jedynie wynikiem umowy - konwencji. E. Boutroux konwencjonalizm odniósł do nauki, nazywając go kontyngentyzmem. Zwolennikami konwencjonalizmu byli także pragmatyści, radykalnymi konwencjonalistami byli neopozytywiści.
Metafizyka - z greckiego ta metá ta physiká), czyli te księgi, które znajdują się po pracach przyrodniczo-fizycznych. Nazwa pochodzi od Andronikosa z Rodos, który skatalogował pisma Arystotelesa.
Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka Arystotelesa stanowiła tzw. "pierwszą filozofię", bo rozważała tylko powszechne własności bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich działów filozofii, jak nauka o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak: forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze.
Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i tylko na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia.
Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w. Metafizyka Kanta nie zaprzeczała istnieniu Boga, ani nieśmiertelności duszy, ale wykazała, że ani jedno, ani drugie nie jest dowiedzione. Zaproponował rozwiązanie zagadnień metafizycznych przez rozum praktyczny, stojąc na stanowisku, że nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy człowiek jest wolny.
Metafizyka początków XIX w. przybrała charakter spirytualistyczny i idealistyczny. Jej punkt ciężkości został przeniesiony ze świata zewnętrznego na wewnętrzny. Główną ideą metafizyki tego okresu było przebicie się przez zjawiska i ujęcie prawdziwej natury bytu, samej jego istoty, co prowadziło w kierunku maksymalizmu filozoficznego i budowy systemów najbardziej uwidocznionych w filozofii G.W.F. Hegla, J.M. Hoene-Wroński, A. Schopenhauera czy w końcu A. Comte'a. Charakter tych systemów zmierzał do tego aby nie tylko poznać świat, ale go zreformować, szybko i radykalnie ulepszyć, przez filozofię wyzwolić i zbawić ludzkość. Ta tendencja jest szczególnie wyrazista w mesjanizmie polskim, ale także później w filozofii K. Marksa, chociaż odcinał się on od metafizyki.
Do wybitnych metafizyków należy zaliczyć A. Fouilléego, który usiłował idee Platona uzgodnić z materializmem.
Metafizyka znalazła także swoje uzasadnienie w irracjonalistycznym intuicjonizmie H. Bergsona.
Monizm - w filozofii - pogląd, w myśl którego określony obiekt (świat, człowiek, rzeczywistość jako całość) ma naturę jednorodną, bez względu na stopień swojej złożoności. Specyficzną postać monizmu stanowi panteizm. Monizm jest też w zasadzie każdy materializm (choć czysto teoretycznie można wyobrazić sobie świat zbudowany z dwóch lub wielu indyferentnych względem siebie materii).
Dualizm - w filozofii - pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki. Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku dualizmu antropologicznego (chrześcijaństwo). Na sposób dualistyczny można też tłumaczyć relacje wzajemne myślenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny stwierdzeniu, że nie całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i rzeczywiście poznawanego (nietożsamość rzeczy samej w sobie i fenomenu w filozofii I. Kanta).
Panteizm - pogląd filozoficzno-religijny biorący początek w niektórych kosmogoniach, następnie odradzający się i rozwijany w filozofii. Utożsamia Boga z przyrodą z rzeczywistością, negująca go jako osobę. Przeciwstawia się teizmowi, przybiera postać bądź to panteizmu spirytualistycznego, bądź panteizmu naturalistycznego.
Podstawy panteizmu stworzyli stoicy, a najpełniejszy wyraz nadał mu Marek Aureliusz, starający się połączyć teorię panpsychizmu z boską naturą świata, wypełnionego "pneumą", a przez to doskonałego. Panteizm stoików jest więc naturalistyczny.
Filozofia - nazwa filozofia jest greckim wyrazem powstałym ze złożenia fileo + sophia = miłość + mądrość, co dokładnie oznacza: miłość mądrości. W Grecji jednak wyraz ten oznaczał ogólnie: wiedzę, mądrość, wykształcenie. Obowiązujące do dziś znaczenie słowa filozofia nadał dopiero Platon, dzieląc ją na wiedzę o zjawiskach i wiedzę o bycie. Od tego czasu oznaczała wiedzę istotniejszą, ogólniejszą, prawdziwszą i trwalszą od innych.
Relatywizm - Relatywizm, stanowisko w filozofii, wg którego w strukturze bytów, w poznaniu oraz systemach wartości dominuje względność. W filozofii starożytnej najwybitniejszymi przedstawicielami relatywizmu byli:
1) Heraklit z Efezu: podstawą relatywistycznego systemu heraklitańskiego jest
a) zmienność rzeczy, gdyż natura jest ciągłą śmiercią i ciągłymi narodzinami. Nie ma bytu, jest tylko stawanie się. Owa teoria relatywizmu (powszechnej zmienności) została nazwana wariabilizmem lub heraklityzmem.
b) względność rzeczy oznaczająca, że nic, co istnieje, nie ma własności stałych i bezwzględnych. Wszystkie własności przechodzą w swoje przeciwieństwa - i to one stanowią osnowę rzeczy. W teorii Heraklita jedynie porządek - rozum wszechświata - jest niezmienny, najdoskonalszy, boski.
2) sofiści: ich relatywizm zapoczątkowany przez Protagorasa miał charakter antropologiczny w myśl zasady: "wszystkich rzeczy miarą jest człowiek", którego cechuje względność poglądów. Konsekwencją tak rozumianego relatywizmu były praktycyzm i konwencjonalizm.
3) sceptycy, którzy głosili relatywizm ontologiczny, poznawczy i etyczny, przybliżający zasady myślenia filozoficznego do reguł i racji zdrowego rozsądku.
W filozofii nowożytnej M. de Montaigne reprezentował relatywizm odnoszący się do poznania i oparty na twierdzeniu, że różne prawdy i prawa są tylko rzeczą zwyczaju. W filozofii oświecenia relatywizm był konsekwencją racjonalizmu i odwołania się do empiryzmu genetycznego.
W XIX w. relatywizm przejawiał się w następujących teoriach:
1) w biologizmie, który poczytywał fakty biologiczne za podstawowe, psychikę zaś za wytwór warunków życia, przystosowania, selekcji, walki o byt. Podłożem dla relatywizmu stał się darwinizm.
2) w psychologizmie, który uważał fakty psychiczne za pierwotne, a prawdę, piękno, dobro - za zależne od organizacji psychicznej jednostek i grup.
3) w socjologizmie, który uzależniał wszelkie sądy dotyczące prawdy, dobra czy piękna od warunków społecznych. Początek dali mu H. Spencer i A. Comte.
4) w historycyzmie, dla którego każda prawda i każda wartość miały znaczenie, a obowiązywały wyłącznie w określonych warunkach historycznych.
5) w "heterogenii celów" W. Wundta, z której wynikało, że skutki ludzkich poczynań odbiegają na ogół od ich celów. Te nieprzewidziane skutki wytwarzają nowe pobudki działania - nowe cele, co prowadzi do relatywizmu etycznego, zawierającego się w formule: nie ma i być nie może celów stałych, wszystkie bowiem są tymczasowe.
6) relatywizm jest także obecny w filozofiach: E. Renana, R.W. Emersona, F. Nietzschego (relatywizm epistemologiczny i relatywizm aksjologiczny) oraz w teorii względności A. Einsteina.
Scjentyzm - nurt filozoficzny ukształtowany w początkach XX w. pod wpływem osiągnięć w poszczególnych naukach szczegółowych. Głównym jego przedstawicielem był filozof angielski K. Pearson. Scjentyści uważali, że nauki przyrodnicze dostarczają wiedzy pewnej, polegającej przede wszystkim na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw, stanowią więc podstawę do całości ludzkiej wiedzy.
Nauka wg scjentystów powinna stać się narzędziem człowieka w jego walce o byt, a także orężem w walce o wolność myśli. Pogląd ten znalazł wyraz w książce K. Pearsona Ethics of Freethought (1888).
Scjentyzm zdecydowanie wystąpił przeciwko spekulacjom religijnym, teologicznym i metafizycznym, uznając, że są one całkowicie nieuzasadnione. Moralne wg scjentystów jest życie w zgodzie z przyrodą, rozwijające możliwości każdego człowieka.
Teleologia - (z języka greckiego "theologeia" - mówienie o Bogu), w znaczeniu religioznawczym część doktryny religijnej zajmująca się określeniem natury Boga (lub bogów) oraz jego stosunku do świata i człowieka.
W znaczeniu węższym, wywiedzionym z chrześcijaństwa, przedmiotem teologii jest wyciąganie wniosków rozumowych z dogmatów (prawd objawionych). W tym znaczeniu odnosi się ona do wszystkich religii uniwersalistycznych, zajmując się także systematyzowaniem, wyjaśnianiem, ustalaniem oraz uzasadnianiem treści pism świętych i tradycji religijnej oraz refleksją nad nimi.
Rozwój teologii związany jest historycznie z powstaniem i rozwojem stanu kapłańskiego. Dokonał się szczególnie w wielkich religiach uniwersalistycznych. Teologia chrześcijańska, dzieli się na dwa ogólne działy:
1) teologię systematyczną, obejmującą teologię teoretyczną, oraz teologię praktyczną. Na teologię teoretyczną składają się: apologetyka, uzasadniająca prawdy wiary, oraz dogmatyka, zajmująca się analizą treści prawd objawionych,
2) teologię historyczną, która obejmuje m.in.: biblistykę, teologię patrystyczną, archeologię biblijną, historię Kościoła, teologię pastoralną.
Wariabilizm - teoria filozoficzna głosząca powszechną zmienność. Oddaje ją w skrócie formuła: panta rhei (z greckiego - "wszystko płynie"), łączona z osobą Heraklita, uważanego za ojca wariabilizmu. Zgodnie z wariabilizmem nie ma nieruchomego, niezmiennego bytu (Parmenides z Elei), jest tylko będące, które podlega nieustannemu ruchowi i wciąż się staje.
Pogląd ten przedstawiany był pod rozmaitymi postaciami, z podaniem różnych przyczyn zachodzenia zmian (ścieranie się przeciwieństw, nietrwałość elementów tworzących rzeczywistość itp.).
Znalazł też swoje miejsce w rozważaniach wielu filozofów starożytnych, np. Empedoklesa (próbował uzgodnić wariabilizm z poglądami eleatów), Platona (zmienność uważał za nieodłączną cechę świata rzeczy).
W średniowieczu powrócił w poglądach ortodoksyjnych myślicieli arabskich - mottekaleminów (XII w., którzy twierdzili, że nie ma w świecie praw ani składników stałych i nic samo z siebie choćby przez moment nie pozostaje takim, jakim jest, a jedynym twórcą i gwarantem względnej trwałości rzeczy jest nieograniczony niczym w swym działaniu Bóg).
W nowszych czasach wariabilizm stanowił składową m.in.: filozofii G.W.F. Hegla, materializmu dialektycznego K. Marksa i F. Engelsa oraz marksizmu-leninizmu, teorii H. Bergsona, poglądów A.N. Whiteheada, egzystencjalizmu.
Woluntaryzm - filozofii pogląd uznający wyższość woli nad innymi władzami umysłowymi człowieka: rozumem, intuicją itp., i uznający ją za główny motor ludzkich działań. Termin woluntaryzm wprowadził 1883 F. Tönnies. Jednym z pierwszych myślicieli, którzy zrywając z intelektualizmem starożytnym akcentowali konstytutywną rolę woli w naturze człowieka, był św. Augustyn. Podobne stanowisko reprezentował Jan Duns Szkot.
W. Ockham przeniósł woluntaryzm na grunt ontologii i teologii głosząc, że właściwości bytu zależne są od woli, przede wszystkim od woli Boga, której nic (zwłaszcza jakiekolwiek względy racjonalne) nie może ograniczać. Woluntaryzm znalazł też miejsce w teorii poznania R. Descartes'a, który uznał, iż sąd jest aktem tyleż intelektualnym, co decyzyjnym, tzn. polega na wolnym uznaniu prawdziwości lub fałszywości danego przedstawienia.
O woluntaryzmie metafizycznym mówić można w przypadku A. Schopenhauera, twierdzącego, że wola - obok wyobrażeń jest czynnikiem tworzącym świat. P.F. Maine de Biran z kolei powiązał wolę z jaźnią i egzystencją, wyrażając to w maksymie: Chcę, więc jestem. F. Ravaisson uznał wolę za pierwowzór bytu, odkrywalny przez analizę własnej świadomości. Woluntarystyczna była też psychologia W. Wundta. U F. Nietzschego woluntaryzm miał charakter biologiczny - wg niego wola jest istotą życia, będącego pierwotną i najwyższą wartością.
Aspekty woluntarystyczne można odnaleźć także w pragmatyzmie amerykańskim i w egzystencjalizmie. Zwłaszcza w tym ostatnim kierunku (S. Kierkegaard, K. Jaspers, A. Camus, J.P. Sartre) zasadniczą rolę odgrywają akty woli i wyboru, poprzez które człowiek tworzy i potwierdza własną egzystencję i esencję.
Konceptualizm - kierunek filozoficzny sformułowany w XII w., znany bardziej z opisu kronikarskiego Jana z Salisbury niż z dzieł konkretnych filozofów lub teologów. Dość często za jego twórcę jest uznawany P. Abelard (1079-1142),uniwersalista, czego głoszona przez niego teoria nie potwierdza.
Konceptualizm głosił, że uniwersalia są nie w rzeczach, lecz w umysłach, gdyż ogólne są nie rzeczy, nie nazwy, lecz pojęcia ("conceptus"). Przypisywał uniwersaliom byt nie fizyczny i nie idealny, lecz psychologiczny.
Konceptualizm odrodził się w XIV w. w opozycji do nominalizmu W. Ockhama. Główni przedstawiciele to: R. Descartes, J. Locke, G. Leibniz.
Postacie:
Immanuel Kant - (1724-1804), filozof niemiecki, od 1770 profesor logiki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu. Istotę jego podglądów stanowi krytycyzm teoriopoznawczy nazywany też transcendentalizmem, wg którego podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojęcia są warunkiem doświadczenia.
Pytaniem podstawowym w zakresie teorii poznania, jakie postawił Kant, brzmiało: czy poznanie jest możliwe "a prio-ri"- niezależne od doświadczenia, o charakterze analitycznym. Odpowiadając na powyższe pytanie twierdząco wyodrębnił trzy gatunki sądów a priori:
1) matematyczne 2) czysto przyrodoznawcze 3) metafizyczne (np. świat musi mieć swój pierwszy początek).
Drugą kategorią sądów wyodrębnioną przez Kanta w teorii poznania były sądy empiryczne, czyli zależne od doświadczenia, nazwane sądami "a posteriori". Krytycyzm poznawczy Kanta uznawał jedynie poznawalność zjawiskowej strony rzeczywistości, co stanowiło pewną formę agnostycyzmu dotyczącego "rzeczy samych w sobie".
Charakterystyczną cechą teorii Kanta był również nacisk na czynniki formalne (formalizm), objawiający się nie tylko w teorii poznania, ale także etyce i estetyce. Kant w Krytyce czystego rozumu (1781, wydanie polskie 1904) poddał ostrej krytyce teologiczne dowody Tomasza z Akwinu o istnieniu Boga. Krytyka ta nie doprowadziła do wniosku, że nie ma Boga, wolności i nieśmiertelności w ogóle, lecz że ich nie ma w świecie zjawisk.
W Krytyce praktycznego rozumu (1788, wydanie polskie 1911) dowiódł, że idee, które w dziedzinie rozumu teoretycznego (nauki) miały charakter regulatywny, w zakresie rozumu praktycznego, czyli woli i działania, stają się postulatami praktycznymi. Uznając, że moralność jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii wyprowadził zasadę taką wolność gwarantującą, opartą na sądach a priori i ujętą w czysto formalne prawo działania, o charakterze nakazu nazwanego imperatywem kategorycznym.
Koncepcja filozoficzna Kanta zapoczątkowała okres klasycznej filozofii niemieckiej i wywarła znaczący wpływ na rozwój filozofii europejskiej zwany kantyzmem.
W dorobku twórczym Kanta należy jeszcze wymienić: Prologomena do wszelkiej przyszłej metafizyki... (1783, wydanie polskie 1901), Uzasadnienie metafizyki moralności (1785, wydanie polskie 1906) i Krytykę władzy sądzenia (1791, wydanie polskie 1964).
John Stuart Mill - (1806-1873), angielski ekonomista, filozof i logik. Reprezentant schyłkowej fazy rozwoju klasycznej szkoły angielskiej. Syn J. Milla. Zajmował się głównie problemami cyklu gospodarczego, traktując go jako obiektywne, ale przejściowe zjawisko gospodarcze, kwestiami podziału produktu społecznego, teorii wartości i popytu.
Był zwolennikiem ingerencji państwa w stosunki podziału (postulował wysokie podatki dochodowe i spadkowe). Główne prace z zakresu ekonomii: Szkic o pewnych nie rozwiązanych kwestiach ekonomii politycznej (1884) i Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej (1848).
Sformułował na nowo doktrynę empiryzmu w teorii poznania i logice; indukcjonizmu w metodologii i utylitaryzmu w etyce. W zakresie teorii poznania Mill podjął się uporządkowania naczelnych pojęć, szczególnie przyczynowości, uznając, że ma ono naturę wyłącznie psychologiczną, a tym samym subiektywną.
Swoje poglądy filozoficzne Mill zawarł w podręcznikowym dziele System logiki (1843). W An Examination of Sir William Hamilton's Philosophy... (1865) wyłożył zasady własnej teorii poznania. Najpopularniejszą pracą Milla stał się Utylitaryzm (1863), zawierający zagadnienia etyczne.
Kartezjusz - Descartes René (1596-1650), wybitny filozof, racjonalista oraz matematyk i fizyk francuski. Prekursor współczesnej kultury umysłowej, postulował metodę rozumowania wzorowaną na myśleniu matematycznym (sceptycyzm metodologiczny), twórca kartezjanizmu oraz słynnej sentencji "cogito ergo sum" - myślę, więc jestem, głosił mechanistyczną i deterministyczną koncepcję przyrody, nawet ożywionej.
W dziele Geometria (1637) stworzył podstawy geometrii analitycznej, wprowadził podstawowe pojęcia matematyczne takie jak: zmienna niezależna, funkcja, układ współrzędnych prostokątnych oraz opracował podstawowe twierdzenia algebry. W dziedzinie fizyki sformułował prawo zachowania pędu oraz odbicia i załamania światła.
George Berkeley - (1685-1735), filozof irlandzki. Duchowny anglikański. W latach 1700-1707 studiował w Dublinie. Od 1709 pełnił różne funkcje kościelne w Dublinie i Londynie. 1729-1731 prowadził działalność misyjną w Ameryce Północnej. Od 1734 biskup Cloyn (Irlandia).
Przedstawiciel brytyjskiego empiryzmu. Zwolennik nominalizmu: zaprzeczał istnieniu jakichkolwiek abstrakcji w umyśle i poza nim, terminy ogólne uważał wyłącznie za słowa. Jego poglądy ontologiczne określa się mianem solipsyzmu (lub idealizmu subiektywnego). Wyciągając radykalne wnioski z własnej tezy głoszącej, że istnieje tylko to, czego się doświadcza, sformułował twierdzenie: esse est percipi (z łacińskiego - "istnieć to być postrzeganym").
Zaprzeczał istnieniu materii, która nie stanowiąc bezpośredniej treści doświadczenia gwarantowałaby postrzeganym przedmiotom bytową niezależność. Rzeczy były dlań tylko ideami (postrzeżeniami), trwałość zaś i jedność zapewniało im i reszcie świata ciągłe postrzeganie wszystkiego przez Boga.
Ważną składową filozofii Berkeleya był spirytualizm. Przyjmował istnienie czynnych duchów-umysłów - nosicieli idei. W późniejszym okresie zmodyfikował swoje poglądy pod wpływem filozofii Platona. Poza filozofią zajmował się m.in. optyką.
Johann Gottlieb Fichte - (1762-1814), filozof niemiecki, twórca systemu metafizycznego i filozoficznego czynu. W teorii bytu odwrócił naturalny porządek rzeczy tworząc teorię przeciwną naturalizmowi. Byt prawdziwy był w niej podobny nie do przyrodniczego bytu lecz do ideału (platonizm), nie do materii lecz do świadomej, wolnej, osobowej jaźni.Dokonał redukcji problematyki filozoficznej do moralnej. Stworzył koncepcję aktywności ludzkiego intelektu oraz filozofii "czynu", która szczególnie mocno oddziałała na twórczość literacką romantyków. W niej głosił prymat "ja praktycznego" (działania moralnego) nad "ja teoretycznym" (poznaniem).
Poglądy Fichtego oddziałały na F. Schlegela, polską filozofię narodową - A. Towiańskiego.
Dawid Hume - (1711-1776), szkocki filozof i historyk. Dwukrotnie ubiegał się o katedrę uniwersytecką (1744 Edynburg i 1751 Glasgow), ale jego wniosek odrzucono ze względu na poglądy. Pracował w dyplomacji (m.in. 1763-1766 sekretarz poselstwa w Paryżu). Przedstawiciel empiryzmu. Badał nie rzeczy, lecz ich umysłowe przedstawienia, które dzielił na pierwotne wrażenia i pochodzące od nich idee twierdząc, że te drugie o tyle mają wartość poznawczą, o ile wiernie kopiują te pierwsze.
Przeprowadził słynną krytykę pojęcia związku przyczynowego, który - obok zasad podobieństwa oraz czasowej i przestrzennej styczności - uważał za jedną z trzech podstaw kojarzenia idei. Stwierdził, że obserwacja faktów poucza jedynie o stałym ich następstwie, nigdy zaś o wynikaniu jednych z drugich, a konstatacja takiego wynikania jest kwestią arbitralnej projekcji doświadczeń przeszłych na przyszłość. Na podobnych przesłankach oparł krytykę pojęcia substancji, z tym że podstawą łączenia faktów było w tym przypadku ich ustawiczne współwystępowanie.
W konsekwencji twierdził, że przedmiotem rzetelnego poznania mogą być tylko relacje idei w umyśle (tymi zajmuje się matematyka) oraz czyste fakty brane tak, jak jawią się w praktyce życiowej, instynktownie, nie metafizycznie, zatem bez pytania o ich naturę i pochodzenie, ani o to, czy istnieją realnie, czy przeciwnie: są jakąś formą złudzenia - takie kwestie wykraczają zdaniem Hume'a poza możliwości poznawcze człowieka. Wskazywał też, że prawdy wiary są niedowodliwe i że niemożliwa jest racjonalna teoria Boga - postulował badanie religii z punktu widzenia psychologii i historii.
W sprawach etyki Hume dawał wyraz przekonaniu, że czynnikiem decydującym zarówno o moralności, jak i więziach społecznych jest uczucie sympatii, czyli naturalny odruch wspólnego reagowania, który był dla niego czymś pierwotniejszym od egoistycznego zajmowania się samym sobą. Hume należy do najważniejszych postaci w dziejach filozofii. Wywarł znaczący wpływ na wielu myślicieli, m.in. na I. Kanta, nawiązywały do niego pozytywizm, neopozytywizm i empiriokrytycyzm.
Karl Raimund Popper - (1902-1995), austriacki filozof, logik. Od 1949 profesor uniwersytetu w Londynie. Centralnym problemem swojej filozofii uczynił analizę praw i zasad rozwoju wiedzy naukowej. Przeciwstawiając się "synchronicznej", logicznej analizie osiągnięć nauki neopozytywistów, panującej w Kole Wiedeńskim, wysunął hipotezę "diachroniczności" odkryć naukowych.
Stworzył koncepcję "trzech światów": 1) doznań, 2) sądów i czynów jednostkowych, 3) ludzkich wytworów mających charakter obiektywny, uniwersalny.
Historię i rozwój nauki zaliczył do trzeciego świata, na który, jego zdaniem, nie mają wpływu dwa pozostałe, co zbliżyło go do koncepcji obiektywno-idealistycznych. Popper krytykował Platona za to, że ów "trzeci świat" uznał za twór boski, dla Poppera bowiem jest on wyłącznie tworem człowieka, podlega ewolucji, króluje w nim argument i poszukiwanie prawdy.
Określając znaczenie języka dla nauki, Popper wskazał, że nie spełnia on kryterium jednoznaczności ani wobec opisywanych faktów, ani wobec czegokolwiek, co jest poza owym językiem. Odwołując się do filozofii A. Tarskiego, zaproponował wyeliminowanie tej trudności poprzez uznanie metajęzyka, który można odnieść zarówno do zdań mówiących o przedmiotach, jak i do samych przedmiotów przez nie opisywanych.
W filozofii społecznej rozwinął teorię społeczeństwa otwartego. Wg niego zamknięty model organizacji społecznej nosi zawsze na sobie piętno totalitaryzmu, ograniczającego prawa i wolności jednostki, a tym samym i rozwój. Uważał, że każda próba całościowego sterowania społecznością może mieć sens jedynie w odniesieniu do społeczności zwierzęcych. Tym samym przeciwstawił się szeroko rozpowszechnionej wśród pozytywistów tendencji do stosowania w naukach społecznych metod przeniesionych z nauk przyrodniczych.
Kazimierz Ajdukiewicz - (1890-1963), logik i filozof. Uczeń K. Twardowskiego, przedstawiciel tzw. szkoły lwowsko-warszawskiej. W latach 1925-1928 profesor Uniwersytetu Warszawskiego, 1928-1941 uniwersytetu we Lwowie (1922-1926 wykładał tam jako docent), 1945-1955 - w Poznaniu (1948-1953 rektor), 1955-1961 ponownie Uniwersytetu Warszawskiego. W okresie od 1934 do 1950 redaktor naczelny czasopism Studia Philosophica, 1954-1963 - Studia Logica. Od 1947 członek Polskiej Akademii Umiejętności, od 1952 Polskiej Akademii Nauk i Akademii Finlandii.
Głównymi kierunkami zainteresowań Ajdukiewicza były semantyka i składnia logiczna oraz epistemologia i ogólna metodologia nauk. Jego poglądy cechował programowy empiryzm. Początkowo bliski neopozytywizmowi, po 1936 przyjął postawę pragmatyczną, w której dominowało nastawienie analityczno-filozoficzne. W wyniku badań nad rolą języka w poznaniu radykalnego konwencjonalizmu - wypracował m.in. koncepcję wzajemnie nieprzekładalnych aparatur pojęciowych, tj. reguł rządzących poszczególnymi językami i określających ich obraz świata, czyli zbiór tez danego języka.
Rezultaty jego dociekań syntaktycznych znalazły zastosowanie w maszynach tłumaczących. Stworzył program pragmatycznych badań metod stosowanych w nauce. Klasycznej filozofii dostarczył nowoczesnych metod polemiki z irracjonalizmem.
Władysław Tatarkiewicz - (1886-1980), wybitny historyk filozofii zajmujący się szczególnie etyką, estetyką i historią sztuki. Profesor Uniwersytetu Wileńskiego w latach 1919-1921, uniwersytetu w Poznaniu w 1921-1923, Uniwersytetu Warszawskiego w 1923-1961. Od 1928 członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, w latach 1930-1951 Polskiej Akademii Umiejętności, od 1956 Polskiej Akademii Nauk. Autor wielokrotnie wznawianego podręcznika akademickiego Historia filozofii (tom 1-2, 1931, tom 3, 1950) oraz Historia estetyki (tom 1-2, 1960).
Jean-Paul Sartre - (1905-1980), francuski powieściopisarz, dramaturg, eseista i filozof; laureat Nagrody Nobla (1964; odmówił jej przyjęcia). Przyszedł na świat w starej rodzinie alzackiej, spokrewnionej m.in. z A. Schweitzerem. Ukończył liceum Louis-le-Grand oraz École Normale Supérieure, gdzie w 1925 uzyskał dyplom z filozofii. Pobyt w Berlinie, dokąd wyjechał, by kontynuować naukę, zaowocował zgłębieniem myśli Heideggera, Husserla i Kierkegaarda. Po powrocie do Francji w 1935 podjął pracę nauczyciela filozofii w liceach w Hawrze, Laon i Paryżu. Powołany do wojska, trafił do obozu jenieckiego, skąd wyszedł po kilku miesiącach, by na dobre osiąść w stolicy i poświęcić się twórczości filozoficznej i literackiej.
W tym czasie zawarł nieformalny pod względem prawnym, opierający się na głębokim porozumieniu intelektualnym związek z S. de Beauvoir, który przetrwał całe życie pisarza. Na lata 50. datuje się początek “romansu” Sartre'a z komunizmem; chociaż nigdy nie został członkiem Francuskiej Partii Komunistycznej, swoim autorytetem wspierał stalinizm, maoistowską rewolucję kulturalną i reżim Fidela Castro.
Pod koniec życia wykonał symboliczny gest pojednania z prawicą, stając w obronie uchodźców z komunistycznego Wietnamu. Pierwsze próby pisarskie Sartre podjął jeszcze w latach 30.; powstały wówczas: powieść Mdłości (1938), tom nowel Mur (1939) oraz studia z filozofii, Wyobraźnia (1938). W okresie okupacji niemieckiej, obok działalności w podziemnym ruchu oporu, pisarza pochłaniała praca nad budową systemu filozoficznego, którego główne zarysy przedstawił w dziele Egzystencjalizm jest humanizmem (1946).
Kierkegaard Søren Aabye - (1813-1855), filozof i teolog duński. Prekursor egzystencjalizmu. Kształcił się i pracował w Kopenhadze. 1841 przebywał kilka miesięcy w Berlinie, słuchając wykładów F.W.J. Schellinga. Znaczący wpływ na jego światopogląd miała atmosfera surowej religijności domu rodzinnego, a także wieloletni, zakończony zerwaniem zaręczyn związek z R. Olsen.
Przeciwnik filozofii systemowej, zwł. racjonalistycznego systemu G.W.F. Hegla i romantycznego panteizmu. Zwolennik subiektywizmu - stał na stanowisku, że refleksja filozoficzna nie może operować abstrakcyjnymi pojęciami ogólnymi, ale winna brać za podstawę konkretne, jednostkowe doświadczenie ludzkie. Nawiązywał do sposobu filozofowania Sokratesa, m.in. przez posługiwanie się ironią i krytycyzmem wobec zastanych schematów myślowych; bliska była mu też koncepcja "porządku serca" B. Pascala.
Wyróżnił 3 stadia w rozwoju człowieka: 1) estetyczne, w którym dominują subiektywne, egoistyczne dążenia jednostki, 2) etyczne, w którym jednostka poddaje się normom ogólnym, 3) religijne, kiedy następuje powrót do subiektywności, oznaczającej samotniczą egzystencję w obliczu milczącego Boga - jej istotą jest sytuacja absolutnej odpowiedzialności przy braku pewnych reguł postępowania. Zdaniem Kierkegaarda, wiara zawiesza ważność wszelkich zasad etycznych i norm racjonalnego myślenia; oznacza bezwzględną zgodę na absurd i paradoks (taką była np. gotowość Abrahama do ofiarowania Izaaka); rodzi też bojaźń związaną z uświadomieniem sobie przez człowieka faktu, że łączy w sobie pierwiastki skończonego z nieskończonym i że w konsekwencji jego udziałem jest ciągły konflikt między bytowaniem w świecie a moralną powinnością wobec absolutu. Tak pojęta wiara była niezależna od wszelkich instytucji religijnych, zwł. od Kościołów, które filozof konsekwentnie krytykował.
Jeremy Bentham - (1748-1832), angielski prawnik, ekonomista i filozof, prekursor pozytywizmu prawniczego. Wykształcony na uniwersytecie w Oksfordzie, działał jako uczony nie związany z żadnym uniwersytetem. Dążył do wprowadzenia reformy prawa karnego i więziennictwa, jeden z głównych przedstawicieli liberalizmu, w ekonomii - rzecznik zasady wolnej konkurencji.
W filozofii stworzył kierunek zwany utylitaryzmem, nawiązujący do angielskiego empiryzmu(dał początek tzw. empiryzmowi logicznemu).
Uważał, że rozumne dążenie do osobistego szczęścia prowadzi do większej pomyślności ogółu. Sformułował system etyki utylitarystycznej (wywodzącej się z hedonizmu), zgodnie z którą postępowanie człowieka jest moralne, gdy dąży on do "największego szczęścia największej liczby ludzi" (zasada ta stała się hasłem utylitaryzmu). Przyczynił się do zreformowania systemu polit.-prawnego w Anglii i in. państwach.
John Locke - (1632-1704), filozof angielski, czołowy przedstawiciel empiryzmu genetycznego. Pionier liberalizmu. Zaproponował zastąpienie metafizycznego programu filozofii przez epistemologiczny. Za podstawowe zadanie filozofii uznał badanie poznania, jego pochodzenia, pewności i zakresu.
Przesuwając przedmiot filozofii z problematyki bytu (ontologii) na teorię poznania, określając nowe zadania filozofii, określił jej metodę, która powinna być:
1) psychologiczna, badająca nie stosunek pojęć do poznanych przedmiotów, lecz same pojęcia w takiej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim.
2) genetyczna, określająca naturę pojęć na podstawie ich pochodzenia.
3) analityczna, zakładająca, że dla zrozumienia pojęć wystarczy odnaleźć ich proste składniki.
Przyjął, że wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Nie ma bowiem idei wrodzonych, a umysł jest niezapisaną tablicą (tabula rasa) i zostaje zapisany dopiero przez doświadczenie. Twierdził też, że nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zamyśle (Nihil est in intellectu, quin prius fuerit in sensu).
Doświadczenie wg Locke'go nabywamy na dwóch drogach: 1) doświadczając rzeczy zewnętrznych (postrzeżenia) i 2) doświadczając samych siebie (refleksje).
Powracając do platonowskiego pojęcia idei twierdził, że znamy tylko idee, a nie rzeczy.
Głównym dziełem filozoficznym Locke'go są: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690), a także wydane pośmiertnie: The Conduct of the Understanding (1706). Punktem wyjścia dla nowoczesnego liberalizmu stała się Epistola de tolerantia (1689), uzupełniona potem przez trzy dalsze listy o tolerancji.
W dziedzinie filozofii społecznej ważną rolę odegrały: Two Treatises of Government (1690). W zakresie pedagogiki: Myśli o wychowaniu (1693). W filozofii religii: The Reasonableness of Christianity... (1695).
W swoich poglądach ekonomicznych opowiadał się za wolnością gospodarczą. Twórca dość prymitywnej teorii ilościowej pieniądza.
THE END
Opracował: Michał Sosnowski