Barwy Epok Program nauczania języka polskiego w liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym i technikum, Kształcenie w zakresach podstawowym i rozszerzonym.
Program nauczania dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania na podstawie recenzji dr. Marka Gumkowskiego, mgr Aliny Sawickiej i dr hab. Aleksandry Korwin-Szymanowskiej i wpisany do wykazu programów dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum - kształcenie w zakresach podstawowym i rozszerzonym. Numer dopuszczenia DKOS-4015-96/02
Spis Treści
Struktura programu
I. Kultura i literatura
Ogólna charakterystyka programu
Szczegółowe cele edukacyjne
Cele wychowawcze
Treści nauczania
Klasa I. Starożytność - oświecenie
Klasa II. Romantyzm - Młoda Polska
Klasa III. Dwudziestolecie międzywojenne - literatura współczesna
Procedury osiągania celów
Opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje metod ich oceny
II. Nauka o języku
Ogólna charakterystyka programu
Cele edukacyjne i wychowawcze
Procedury osiągania celów
Treści nauczania, z wyszczególnieniem osiągnięć uczniów
Klasa I
Klasa II
Klasa III
Struktura programu
Program nauczania języka polskiego Barwy epok składa się z dwóch integralnych części:
I. Kultura i literatura,
II. Nauka o języku.
Kształcenie językowe jest w niniejszym programie ściśle związane z kształceniem kulturowo-literackim, jednakże obie te części zostały wyodrębnione ze względu na swoją specyfikę. W związku z tym oddzielnie dla każdej części są przedstawione:
• cele edukacyjne,
• cele wychowawcze,
• metody osiągania celów (sposoby kształtowania określonych umiejętności),
• osiągnięcia i sposoby ich oceniania.
Z kolei w każdej z dwóch głównych części programu Barwy epok materiał nauczania jest podzielony na klasy I, II i III.
Kultura i literatura
Budowę programu wyznaczają ramy historycznoliterackie i konteksty kulturowe, co oznacza poszukiwanie dialogu między przeszłością i czasami współczesnymi. Program niniejszy uwzględnia zawartą w obowiązującej Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla liceów ogólnokształcących, liceów profilowanych i techników lekturę z zakresu literatury polskiej oraz literatury powszechnej, a także sugeruje wprowadzenie innych tekstów kultury uzupełniających utworów uzupełniających - wybranych przez nauczyciela i uczniów. Będą w tym pomocne zamieszczone obszerne wykazy dzieł filmowych, teatralnych i telewizyjnych. Propozycje interpretacyjne i układ materiału kulturowego poszczególnych epok obejmują wszystkie cele edukacyjne, zadania szkoły, treści nauczania i osiągnięcia wskazane przez Podstawę programową... . W wielu miejscach wymienione są one dosłownie, w innych zawierają się pośrednio wśród proponowanych w niniejszym programie celów szczegółowych i ogólnie określonej problematyki pracy z tekstem.
Nauka o języku
Program kształcenia językowego ma formę tabeli. Ten sposób prezentacji materiału nauczania pozwala przejrzyście pokazać zakładane osiągnięcia uczniów w zakresie słuchania i mówienia, czytania ze zrozumieniem i pisania, a także odnieść hasła programu do konkretnych punktów Podstawy programowej…
I. Kultura i literatura
Ogólna charakterystyka programu
Program ten rodził się w toku kilkuletniej pracy w szkołach średnich i klasach licealnych różnych profili, w wyniku obserwacji zainteresowań kulturalnych i literackich młodzieży z końca lat dziewięćdziesiątych XX w. i początku nowego tysiąclecia (jego zręby znalazły się w autorskiej wersji programu klasy humanistycznej-kulturoznawczej oraz w licznych prezentacjach ogólnopolskich kilka lat temu). Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla liceów ogólnokształcących, liceów profilowanych i techników (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r.), na której opiera się niniejszy program, wyraziście pokazuje, iż naczelnym zadaniem nauczyciela języka polskiego jest nadążać za współczesnością, wprowadzać ucznia w dziedzictwo literackie i kulturowe własnego narodu i innych krajów oraz przygotować do świadomego i krytycznego poruszania się w świecie kultury - także masowej. Wyniki badań socjologicznych, publikowane raporty i opinie fachowców dowodzą, iż kultura masowa stopniowo wypiera bardziej wartościową tradycję literacką, obniża rangę uznanych arcydzieł. Współczesny uczeń, otoczony produktami kultury masowej, powinien trafić w nowej szkole na nauczyciela-przewodnika w świecie zagrożonych wartości. Do nowego liceum - powszechniej dostępnego - trafi pokolenie Internetu, sitcomów i realities shows, czytelnicy ilustrowanych magazynów, harlequinów, streszczeń i bryków przyspieszających „poznanie” arcydzieł. Zainteresowania i upodobania młodzieży będą się zresztą zmieniać zgodnie z modą i tendencjami coraz szybciej rozwijającej się cywilizacji. Rolą szkoły będzie znaleźć sposób na oswojenie uczniów z kanonem sztuki i literatury, pomoc w poznawaniu i wartościowaniu dzieł kultury wysokiej. Będzie ona jednakże obecna - i to jest znak naszych czasów - obok kultury popularnej i indywidualnych wyborów czytelniczych młodzieży. Program niniejszy wskazuje, jak umożliwić uczniowi własną ocenę arcydzieł - postawić go w roli sędziego przeszłości, formułującego własne pytania, hipotezy i wnioski. Wyciągając wnioski z diagnozy Marii Janion (Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś?), będziemy się starali odwoływać do przeżyć i emocji, zachęcać do wyrażania osobistych uczuć i refleksji na temat omawianego i ocenianego dzieła, ułatwiać jego interpretację w kontekście egzystencjalnym i aksjologicznym. Nastawienie na intuicję i przeżywanie, rozwój postaw twórczych, wrażliwości i emocji daje szansę utrwalenia w świadomości ucznia właściwej wartości i hierarchizacji utworów. Proponujemy (zresztą w duchu Podstawy...) kształcenie wyobraźni - jak twierdził prof. Mieczysław Inglot - nawet drogą wiodącą przez czyściec kultury masowej, byle ku niebu kultury wysokiej. Uczeń liceum i technikum będzie umiał odróżnić dzieło od kiczu, dostrzec znaczenie arcydzieł, porównać i ocenić „książki zbójeckie” z przeszłości i z czasów obecnych. Kultura masowa, z którą uczeń obcuje na co dzień (audycje radiowe, programy tv, teksty rockowe, telenowele, horrory, harlequiny), będzie tworzyć kontekst dla tradycji literackiej i kanonu arcydzieł - komentarz do czytanych i znanych uczniom lektur, środek służący przyswojeniu i „oswojeniu” kultury wysokiej. Program niniejszy nosi nazwę Barwy epok. Epok - bo nie da się, naszym zdaniem, uciec od chronologii w czytaniu i nauczaniu literatury. Przekonuje o tym doświadczenie uczących i praktyka dydaktyczna autorów. W naszym programie unikamy jednak tradycyjnego wykładu na rzecz tekstów źródłowych. To one - uszeregowane w cykle - składające się na obraz każdej z epok nadadzą im właściwy koloryt.
Na teksty - dzieła-pomniki przeszłości - będzie uczeń patrzył także przez pryzmat tekstów wielkich poetów współczesnych. Proponowany zestaw nawiązań ma pokazać dialog pokoleń i podobieństwo refleksji nad światem w odległych, ale nie zawsze różnych epokach. „Przeszłość jest to dziś, tylko cokolwiek dalej” - te słowa Cypriana Norwida są hasłem przewodnim kontekstów i pytań ułatwiających uczniowi interpretację i zrozumienie dzieł dawnych. Słowa te staną się także - miejmy nadzieję - źródłem refleksji nad samym sobą, sprowokują ucznia do stawiania kolejnych pytań i poszukiwania własnych odpowiedzi. Lekcje języka polskiego powinny być twórczym działaniem stymulującym aktywność ucznia i jego zainteresowania różnymi dziedzinami wiedzy. Proponowane konteksty umożliwią dojrzały odbiór dzieł sztuki, zrozumienie istoty korespondencji sztuk - „czytanie” zabytków architektury, arcydzieł malarstwa, rzeźby, teatru, filmu, muzyki. Rozbudzanie pasji krytycznej i zainteresowań ucznia będzie także drogą prowadzącą go ku samodzielnym poszukiwaniom i samodzielnej pracy wśród źródeł: podróży w świecie słowa, kultury i informacji. Podróży ku dojrzałej radości czytania. Program Barwy epok obejmuje - zgodnie z Podstawą programową... - teksty literackie nie omawiane przez uczniów na wcześniejszych etapach kształcenia. Jest jednak rzeczą oczywistą, iż poznane w szkole podstawowej czy gimnazjum arcydzieła będą funkcjonować w pamięci ucznia jako kontekst epoki - interpretowane na nowo zgodnie z wiedzą i świadomością czytelniczą młodzieży starszej już o 2-3 lata. Taki sam wybór będzie mógł być dokonany wśród kontekstów filozoficznych i sądów charakteryzujących każdą epokę. Hasła z podstawy programowej zostały włączone w charakterystykę i szczegółowe cele edukacyjne programu, znalazły się także w problematyce związanej z materiałem nauczania i omawianymi tekstami. Zaprezentowany tu materiał nauczania jest jednak na tyle ogólny, by pozostawić możliwość twórczego wprowadzenia kontekstów (kulturowych i filozoficznych) zarówno nauczycielowi na lekcji, jak i autorom przyszłych podręczników dla liceum i technikum.
Szczegółowe cele edukacyjne
• Poznawanie przez ucznia arcydzieł kultury narodowej i światowej (oswojenie z nimi) i wpojenie mu nawyków wartościowania dostępnych dziś tekstów kultury (literatura, film, teatr, muzyka, rzeźba, malarstwo, architektura); odróżnianie kultury elitarnej - wysokiej i popularnej - masowej, arcydzieła i kiczu.
• Przekonanie ucznia o wadze i znaczeniu arcydzieł literackich - weryfikowanych przez czas pomników myśli ludzkiej.
• Kształcenie umiejętności analizy i interpretacji dzieła literackiego, rozwijanie kompetencji
czytelniczych, umiejętności wnikliwego czytania ze zrozumieniem dzieł literackich, tekstów naukowych i publicystycznych.
• Rozwijanie umiejętności wnikliwego i osobistego stosunku do tekstu - inspirowanie do własnych umotywowanych hipotez i sądów, odwoływanie się do doświadczeń uczniów i do otaczającej ich rzeczywistości.
• Kształcenie umiejętności rozumienia tekstu krytycznoliterackiego, formułowania własnych
syntetycznych ocen i opinii na podstawie wypowiedzi krytyków.
• Rozwijanie umiejętności rozpoznawania twórczych nawiązań między tekstami kultury (korespondencji sztuk) na przestrzeni epok (konteksty i kontynuacje).
• Kształcenie umiejętności syntetycznego rozpoznawania zjawisk historycznoliterackich i kulturowych na przestrzeni dziejów oraz ich wpływu na kulturę współczesną.
• Kształcenie umiejętności dostrzegania trwałych i uniwersalnych wartości w dziełach literackich (prawda, dobro, piękno) oraz budowania własnego systemu wartości odwołującego się do tradycji humanistycznej, kultury narodowej i cywilizacji europejskiej (uczciwość, sprawiedliwość, wolność, odpowiedzialność, miłość, patriotyzm, tolerancja).
• Kształcenie sprawności językowych, umiejętności logicznego myślenia, wyrażania własnych sądów, argumentacji i udziału w dyskusji.
• Rozbudzanie wrażliwości estetycznej i wyobraźni młodego czytelnika.
• Wpajanie nawyków czynnego uczestnictwa w kulturze, wyzwalanie przeżycia w kontakcie z dziełem sztuki; kształcenie kompetencji do krytycznego rozumienia języka mediów.
• Wdrażanie do samokształcenia - rozwijanie zainteresowań w zakresie wszechstronnego
wykształcenia humanistycznego; kształcenie umiejętności świadomego, celowego i krytycznego korzystania z różnych źródeł informacji (przygotowanie do przyszłych studiów i pracy zawodowej).
Cele wychowawcze
• Osiąganie przez ucznia dojrzałości intelektualnej, emocjonalnej i moralnej.
• Rozwijanie dociekliwości poznawczej.
• Kształtowanie poczucia odpowiedzialności za siebie i innych.
• Wykształcenie zdolności do rozpoznawania wartości moralnych i ich hierarchizacji.
• Kształtowanie postawy dialogu i tolerancji.
• Stymulowanie poszukiwań przez ucznia swojego miejsca w społeczeństwie.
• Rozbudzanie ambicji dążenia do wielkich celów życiowych.
Treści nauczania
KLASA I
Starożytność - Oświecenie
I. Starożytność
• Najdawniejsze dzieje ludzkości: początki świata i początki słowa.
• Źródła kultury europejskiej.
Barwy epoki (praca z tekstami źródłowymi)
• Człowiek starożytnej Grecji i Rzymu, cnoty antyczne, humanizm i klasycyzm - poznanie samego siebie.
• Rozwój książek i czytelnictwa: habent sua fata libelli, religia i teatr antyczny, twórcy i odbiorcy kultury.
• Filozofia, nauka - poszukiwanie prawdy o człowieku: Sokrates, Platon, Arystoteles;
sposoby życia szczęśliwego: epikureizm, stoicyzm.
• Sztuka - ideał klasycznego piękna.
Dzieła - arcydzieła (odbiór i rozumienie tekstów, hierarchia zawartych w nich wartości)
1. Biblia - między arkadią i apokalipsą
Księga Sędziów: Samson - wojownik Boży;
Księga Hioba: sens ludzkiego cierpienia i dramat człowieka;
Księga Koheleta: pytania wobec życia, motyw vanitas;
1 List św. Jana Apostoła (4, 7-21) i Pieśń nad pieśniami (fragmenty) - nauka miłości.
2.Mitologia - wybrane motywy, np.:
Prometeusz - motyw buntu i poświęcenia;
Nike - lot ku zwycięstwu;
Apollo i Marsjasz - starcie antycznych artystów;
Homer Iliada - pojedynek Achillesa z Hektorem: humanizacja mitu;
Kasandra - ostrzeżenie dla świata;
Homer Odyseja - Odys w Hadesie, Odys i Penelopa: pochwała życia ziemskiego,
homo viator, motyw wierności i ojczyzny;
Sofokles Król Edyp - klasyczny dramat starożytnej Grecji, tragizm bohatera, istotaantycznego
katharsis; ironia tragiczna.
3.Horacy Pieśni (np. III 30, I 11, I 31, II 20) - motywy non omnis moriar i exegi
monumentum; horacjański model życia - między stoicyzmem i epikureizmem.
4.W ergiliusz Eneida (fragmenty), kontynuacja motywów epopei Homera w narodowej
epopei Rzymian; topos wędrówki; kult Wergiliusza w czasach późniejszych w literaturze
powszechnej (Dante) i polskiej (Adam Mickiewicz Pan Tadeusz).
Konteksty, problemy, pytania (korespondencja epok i sztuk)
• „Czytanie” sztuki antycznej (rozpoznawanie stylów: fotografie rzeźb, zabytków architektury)
- nawiązania do epoki w malarstwie epok późniejszych (np. Rembrandt van Rijn, Paul Rubens, Jacob Jordaens, José Ribera i in.).
• Motyw Księgi - znaczenie Biblii w kulturze.
• Trwałość dorobku ludzkiego umysłu - między dawnymi a młodszymi laty (np. Czesław Miłosz Ale książki).
• Pytania o kondycję człowieka (np. Wisława Szymborska Sto pociech, Jan Kochanowski O żywocie ludzkim, Czesław Miłosz Piosenka, Jan Twardowski Oda do rozpaczy).
• Obraz świata stwarzanego na nowo - między arkadią i apokalipsą (np. Józef Czechowicz Wieczorem, Ze wsi; Tadeusz Różewicz Domek z kart, Niebo dzieciństwa; wątki apokaliptyczne w kulturze masowej).
• Wygnanie i powrót. Literatura w poszukiwaniu raju (np. Cyprian Norwid Moja piosnka II, Kazimierz Przerwa-Tetmajer A kiedy będziesz moją żoną, Mark Twain Pamiętniki Adama i Ewy - fragmenty, Edward Stachura Missa Pagana - Gloria, Konasz Kofta Pamiętajcie o ogrodach).
• Motyw winy i kary. Niezasłużone cierpienie (np. Anna Kamieńska Hiob i młodzieniec - nauka dla przyszłych pokoleń).
• Amor sacer - amor vulgaris (np. antologia poezji miłosnej, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Nike, Halina Poświatowska Odłamałam gałąź miłości...).
• Prometeizm - ofiara życia za innych i bunt przeciw porządkowi świata ustanowionemu przez bogów lub Boga ( np. Adam Mickiewicz Reduta Ordona - fragment; Zbigniew Herbert Stary Prometeusz).
• Mity i demitologizacje ( np. Zbigniew Herbert Nike która się waha, Apollo i Marsjasz).
• „Ale jak ostrzec mądrych?” - prorocy XXI wieku (np. Anna Kamieńska Rozterka Kasandry).
• Spadkobiercy Homera - zadania i rola poezji (np. Zbigniew Herbert O Troi, Fragment).
• Jak kultura i literatura tworzą mity? - mity czasów nowożytnych; mity społeczne, historyczne, narodowe: mit wodza, gwiazdy, idola, supermana; mity kultury masowej - dzieła kultowe.
• Dramat na scenie i ekranie (zob. kultura wysoka - kultura masowa).
Kultura wysoka - kultura masowa
(odwołania do utworów znanych uczniom bądź prezentowanych we fragmentach)
• motyw miłości - np. Historie miłosne film w reż. J. Stuhra, Dekalog - cykl 10 filmów w reż. K. Kieślowskiego, szczególnie Krótki film o miłości (Dekalog sześć), Trzy kolory. Niebieski - film w reż. K. Kieślowskiego, Miasto aniołów - film w reż. B. Silberlinga; Trzeba zabić tę miłość - film w reż. J. Morgensterna;
• motyw herosa - supermana - np. cykl filmów S. Spielberga o przygodach Indiany Jonesa, Terminator - film w reż. J. Camerona, Batman - film w reż. T. Burtona, Superman - film w reż. T. Kotcheffa, cykl filmów o Jamesie Bondzie; seriale polskie: Stawka większa niż życie w reż. J. Morgensterna i A. Konica oraz Czterej pancerni i pies w reż. K. Nałęckiego; Odyseja - film w reż. F. Rosiego i serial w reż. A. Konczałowskiego;
• ekranizacje Biblii - np. Jezus - film w reż. P. Sykesa i J. Krischa, cykl fabularny Biblia (np. Samson i Dalila w reż. N. Roega), oraz wersje animowane w reż. W. Hanny i J. Barbery; Biblia - film w reż. J. Hustona, Jezus z Nazaretu - serial TV w reż. F. Zeffirellego, Dziecię zwane Jezus - film w reż. F. Rossiego; musical Jesus Christ Superstar w reż. N. Jewisona;
• mity kinematografii i literatury - filmy kultowe np. Przeminęło z wiatrem w reż. V. Fleminga, Casablanca w reż. M. Curtiza, Rejs w reż. M. Piwowskiego;
• motyw carpe diem - np. Stowarzyszenie umarłych poetów - film w reż. P. Weira;
• tragedia antyczna na scenie i na ekranie - np. Antygona - spektakl tv w reż. J. Gruzy, Antygona J. Anouilha - spektakl tv w reż. A. Łapickiego, Antygona w Nowym Jorku J. Głowackiego - spektakl tv w reż. K. Kutza, Skarga - film w reż. J. Wójcika, Król Edyp - film w reż. P. P. Pasoliniego, Król Edyp - spektakl tv w reż. L. Adamika, Homo faber - film w reż. V. Schlöndorffa, Elektra (Eurypidesa) - spektakl tv w reż. P. Chołodzińskiego;
• starożytność w kinie współczesnym - Faraon B. Prusa w reż. J. Kawalerowicza, Quo vadis H. Sienkiewicza - ekranizacje M. LeRoya, F. Rossiego (serial) i J. Kawalerowicza, Gladiator - film w reż. R. Scotta;
• motywy apokaliptyczne i motywy miłości - sacrum i profanum w tekstach rockowych (współczesne zespoły) oraz poezji śpiewanej (J. Kaczmarski, M. Grechuta, E. Stachura), aktualnie prezentowanych i popularyzowanych przez media; odwołania do popularnych horrorów i romansów z serii „Harlequin” i in.
Sąd nad epoką(praca z tekstami źródłowymi)
• Czego może się nauczyć od starożytnych człowiek dzisiejszy i człowiek jutra?
• Syntetyzowanie poznanego materiału, umotywowane wnioski własne.
Teksty żródłowe do charakterystyki epoki
(samokształcenie i korzystanie z różnych źródeł informacji przez ucznia)
Michał W. Ałpatow Historia sztuki, Warszawa 1984
Człowiek Grecji, red. Jean-Pierre Vernant, Warszawa 2000
Norman Davies Europa, Kraków 2001
Joanna Guze Na tropach sztuki, Warszawa 1982
Zbigniew Herbert Labirynt nad morzem, Warszawa 2000
Mieczysław Jastrun Eseje, Warszawa 1984
Anna Kamieńska Książka nad książkami, Warszawa 1985
Zygmunt Kubiak Literatura Greków i Rzymian, Warszawa 1999
Mieczysław Łojek Teksty filozoficzne dla uczniów szkół średnich, Warszawa 1987
Stanisław Stabryła Starożytna Grecja, Warszawa 1998
Anna Świderkówna Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa 1978
Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii, Warszawa 1983
Lidia Winniczuk Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1983
Procedury osiągania celów
Wskazane w programie szczegółowe cele edukacyjne polonista może osiągnąć przy
wykorzystaniu różnorodnych metod nauczania: tradycyjnych (zwanych niegdyś podającymi) i nowych (poszukujących), opartych na działaniu i odkrywaniu przez ucznia. Nie wdając się w skomplikowane rozważania terminologiczne i szeroką prezentację literatury przedmiotu (dydaktyki języka polskiego), możemy podzielić strategie dydaktyczne w kształceniu literackim na:
• asocjacyjne (podawanie i przyswajanie wiadomości),
• problemowe (badanie),
• emocjonalne (organizowanie i wyrażanie przeżyć),
• operacyjne (działanie).
Typologię Wincentego Okonia z innej perspektywy ujął Zenon Uryga, wymieniając wśród metod kształcenia literackiego, związanych zarówno z procesem czytania i analizowania dzieł, jak i przekazem informacji o literaturze i kulturze, następujące:
• metodę impresyjno-eksponującą (nastawioną na bezpośredni kontakt z tekstem, wywołanie reakcji emocjonalnej podczas słuchania, odczytywania, swobodnych poszukiwań - jako wstępu do dokładniejszej analizy)
• metodę analizy dokumentacyjnej (wnikliwy i wielostronny ogląd dzieł, zmierzający do objaśniania zjawisk literatury i rozwijania kultury literackiej ucznia - poznawanie tekstu pod kątem nakreślonych celów dydaktycznych i wychowawczych; obserwacja, analiza i badanie utworu z wykorzystaniem kontekstów - historycznych, obyczajowych, literackich, ikonicznych, audiowizualnych)
• metodę analizy wykonawczej (odpowiednio przygotowane czytanie i wygłaszanie utworu na lekcji, kształcenie kultury żywego słowa)
• metodę przekładu intersemiotycznego (analiza pozawerbalna, gry dramatyczne - inscenizacje, przekład tekstu na słuchowisko, scenariusz filmowy itp.)
• metodę dyskusji (partnerski udział ucznia w procesie dydaktycznym, aktywizacja intelektualna i emocjonalna; budzenie krytycyzmu, samodzielności myślenia i wartościowania; sąd literacki; nauczyciel w roli organizatora pracy uczniów).1
W wydanej w 1998 r. popularnej wśród nauczycieli pracy Jak uczyć lepiej? Czyli refleksyjny praktyk w działaniu Małgorzata Taraszkiewicz omawia 16 różnych metod pracy, aktywizujących proces nauczania:
- wykład,
- praca z tekstem,
- pomoce wizualne,
- pokaz-demonstracje,
- pytania i odpowiedzi,
- dyskusja,
- burza mózgów,
- metody aktywności kreatywnej (np. list do bohatera, scenariusz filmu, happening),
- analiza przypadku (np. fragment z książki),
- odgrywanie ról,
- drama,
- symulacje,
- karty dydaktyczne,
- mapy mentalne,
- linie czasu,
- wizualizacja.
W swej najnowszej książce Nowe spory. Nowe scenariusze (Warszawa 2001) Stanisław Bortnowski przybliża i poddaje ocenie proponowane (przez program Nowa Szkoła) współczesnym polonistom metody aktywne:
- studium przypadku,
- myślenie „w bok”,
- prowokacje,
- drzewko decyzyjne,
- mapy mentalne,
- metaplan,
- debata,
- jigsaw (układanka),
- kula śniegowa,
- dyskusja punktowana,
- burza mózgów.
Twórczy nauczyciel oczywiście wykorzystuje na lekcjach w różnym stopniu każdą z tych metod, można je dostosować także do różnego poziomu uczniów w liceum i technikum. W programie Barwy epok wiele miejsca zajmuje kultura masowa i kontekst audiowizualny analizowanych tekstów z lektury obowiązkowej i uzupełniającej. Uczenie się przez przeżywanie - w kontakcie z tekstami kultury, podczas słuchania i oglądania - zawiera się w metodach impresyjno-eksponujących i analizy dokumentacyjnej (Z. Urygi). Charakter audiowizualny współczesnej kultury każe na lekcji przemawiać jej językiem i jej tekstem - prowadzić dialog z modą i środkami masowego przekazu. Formuła „bliżej tekstu” zestawiona jest współcześnie z hasłem „bliżej ucznia”. Bożena Chrząstowska proponuje nadać lekcjom polskiego lżejszy ton, inaczej rozkładać akcenty, szukać ciągle nowych „sposobów na poezję”.2 Mass media na lekcji mają ucznia wzbogacać, zaś telewizja i inne środki przekazu w funkcji edukacyjnej i kulturotwórczej są często jedyną szansą kontaktu młodzieży z literaturą i sztuką.
Stosowanie filmów w nauczaniu zwiększa jego skuteczność (ilość i trwałość zapamiętanej wiedzy) do 40%. Współcześni metodycy i dydaktycy literatury każą poloniście tworzyć: szukać nowych form kontaktu z uczniem. Więcej reżyserii na lekcjach polskiego domaga się od lat Stanisław Bortnowski. W dziedzinie metodyki i szkolnej praktyki polonista powinien być stale ruchliwy. Proponowane w niniejszym programie teksty kultury, gromadzone w szkolnej wideotece z nagrań własnych nauczyciela i uczniów, zdobywane w wypożyczalniach wideo lub zakupywane do szkolnych bibliotek (od 1987 r. placówki oświatowe są wyposażane w kasety z filmami edukacyjnymi „Programu wychowania estetycznego młodego pokolenia” MEN oraz cykle „Wideoteka wychowania estetycznego dzieci i młodzieży”, „Wideoteka szkolna”) ekranizacje arcydzieł literatury (ostatnio także ukazuje się na kasetach wideo „Złota setka Teatru Telewizji”) mogą funkcjonować w procesie dydaktycznym wielorako. W wyjątkowych wypadkach zastąpią kino i przybliżą uczniom klasykę filmu czy teatru, w innych posłużą fragmentem (tzw. semiprogramowany sposób prezentacji), dzięki wykorzystaniu technicznych możliwości sprzętu szkolnego (stopklatka, przerwanie projekcji, powrót do wcześniejszej sceny, komentarz w trakcie pokazu, zwolnienia akcji itp.). Podstawowe zadanie nagrań wideo w szkole to wzmocnienie przekazu słownego, żywa demonstracja literackich i kulturowych kontekstów (kontynuacji i nawiązań), utrwalanie i przyspieszanie zdobywania wiedzy oraz emocjonalne zaangażowanie odbiorców w przekazaną treść. Chcąc pokazać uczniom kulturową łączność twórczego dorobku ludzkości, zakorzenić ich i omawiany tekst w tradycji, wykorzystamy na lekcji nie tylko ekranizacje lektur - co jest oczywiste, ale i utwory wydawałoby się odległe, wymieniane wśród tekstów kultury masowej: Dekalog, jeden K. Kieślowskiego przy Romantyczności Mickiewicza, rysunkowy serial Hanny-Barbery przy motywie raju w Biblii, Rejs M. Piwowskiego przy Pani Bovary (antymieszczańskość). A np. skromny film fabularny Potrzask J. Małochy czy głośny film R. Zemeckisa Cast away. Poza światem do wspaniałej lekcji o naturalizmie i darwinowskiej walce o byt. Oczywiście wszystko w odpowiednim momencie, w odpowiedniej dawce i właściwych proporcjach. Całość nagranego filmu mogą uczniowie obejrzeć na zajęciach kółka przedmiotowego, szkolnego DKF-u, na wolnej lekcji czy po prostu w domu - jako seans z kasetą wypożyczoną ze szkoły bądź wypożyczalni wideo. Pomocą służyć będą zapewne częste powtórki wymienionych programów, spektakli i filmów w dostępnych uczniom stacjach telewizyjnych. Proponowane w programie teksty kultury popularnej - poezję śpiewaną, teksty rockowe, reprodukcje malarstwa i rzeźby (np. W. Hasiora, J. Dudy-Gracza, S. Dali, A. Warhola i in.) można wykorzystać na lekcji w metodzie przekładu intersemiotycznego - uwydatniając interpretację lektur programowych przy wykorzystaniu bezpośredniej bądź często kontrastującej korespondencji z innymi tekstami kultury (utwory muzyczne, dzieła teatralne i filmowe). Mniejszą rolę wśród zalecanych metod przypisujemy popularnej dotąd rozmowie nauczającej (pogadance heurystycznej), sugerując aktywizowanie uczniów nie przez krótkie, szybkie odpowiedzi narzucane często przez uczącego, lecz przez bardziej twórczą dydaktycznie dyskusję. Celowe wydają się wśród metod analizy dokumentacyjnej praca pod kierunkiem (określenie przez nauczyciela poleceń i instrukcji działania z tekstem) oraz analiza problemowa - stworzenie na lekcji sytuacji, w której uczniowie sami dochodzą prawdy, formułują hipotezy, argumenty, uogólnienia i sądy. Poznawanie tekstu i czytanie - jako główny cel szkolnych działań dydaktycznych - powinno zdaniem Z. Urygi zawsze uwzględniać (niezależnie od sposobów uatrakcyjniania emocjonalnego kontaktu z utworem) podstawowe ogniwa:
- wyodrębnienie głównych składników struktury dzieła,
- sformułowanie wstępnych hipotez interpretacyjnych,
- wskazanie zagadnień wymagających zbadania,
- analizę tekstu służącą ich oświetleniu,
- włączenie utworu w szerszy kontekst oraz uogólnienie wyników pracy.
Program nauczania Barwy epok zakłada także przekaz wiedzy historycznoliterackiej i chronologię okresów literackich na przestrzeni dziejów. Informacje z zakresu historii literatury i kultury mogą być przekazane w formie krótkiego wykładu czy pogadanki wprowadzającej (uczniowie powinni być także przyzwyczajani do odbioru i notowania wykładów uniwersyteckich), zdecydowany jednak nacisk powinien być położony na pracę z podręcznikiem. Zawarte w nim teksty źródłowe pozwolą wykształcić umiejętność rozumienia tekstu naukowego, krytycznoliterackiego, porównywania sądów i opinii badaczy oraz formułowania wniosków własnych. W kontakcie z cytowanymi źródłami oraz fragmentami dzieł i arcydzieł, pod dyskretną kontrolą nauczyciela, uczeń winien samodzielnie odkrywać wiedzę o epoce, gromadzić informacje stanowiące kontekst dla analizowanych lektur. Pogadanka syntetyzująca powinna łączyć się z analizą wypowiedzi o epoce - sądy badaczy uczeń powinien zestawić z sądem własnym, opinią ukształtowaną w toku pracy lekcyjnej i samodzielnych
refleksji. Umiejętność pracy źródłowej i wzbogacania wiedzy mogą rozwijać przygotowywane przez uczniów referaty - indywidualne wystąpienia na zadany temat, streszczenia problematyki opracowania popularnonaukowego, artykułu fachowego, zarys kontrowersyjnych stanowisk w stosunku do omawianego tematu. Uczniowie realizujący kształcenie w zakresie rozszerzonym mogą ponadto prowadzić tzw. pamiętniki kulturalne, zawierające osobiste refleksje i oceny samodzielnego kontaktu z kulturą - czytanych książek, oglądanych filmów, spektakli teatralnych, wystaw, słuchanych utworów muzycznych itp. Odczytywane na lekcji bądź kontrolowane przez nauczyciela uwagi pomogą rozwijać krytyczne spojrzenie na kulturę masową, samodzielność sądów i umiejętność właściwego wartościowania dostępnych i popularnych w mediach tekstów kultury. Warto także zwrócić uwagę na olbrzymią rolę wycieczek polonistycznych w zdobywaniu wiedzy o epoce, twórcach i dziełach. Organizowane jako tzw. wycieczki przedmiotowe (od godzinnych aż po kilkudniowe) zależnie od możliwości szkoły i sprawności nauczyciela pozwolą uczniom zwiedzić galerię, obejrzeć spektakl, muzeum sztuki bądź literatury, twórczo przemierzać opisywane w lekturach szlaki, stanąć przy domu, pomniku czy grobie pisarza. Przygotowanie trasy i gromadzenie potrzebnych informacji, a także dokumentacja (choćby fotograficzna) oglądanych miejsc czy obiektów dostarczy uczniom cennych doświadczeń i utrwali przekazaną wcześniej wiedzę. Spacer po Wilnie i Paryżu, nocleg nad Niemnem i Świtezią, wycieczka do Nowogródka i Krzemieńca, renesans we Włoszech i antyk w Grecji - dzisiaj naprawdę już dzisiaj możliwe!
Opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje metod ich oceny
Uczeń kończący klasę III liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum:
- przeczytał, zna i rozumie treść oraz problematykę lektury obowiązkowej, wykazuje orientację w lekturze wybranej, omawianej na lekcjach;
- umie scharakteryzować epoki literackie i ich znaczenie dla kultury polskiej i światowej;
- potrafi umiejscowić dzieło literackie na tle epoki, porządkować zjawiska literackie według zasady chronologicznej, rozpoznać czas powstania utworu na podstawie obrazu kultury materialnej, obyczaju, konwencji, stylu i języka;
- zna najważniejsze daty z historii literatury i biografie największych pisarzy: Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Cypriana Norwida, (ewentualnie: Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Stefana Żeromskiego, Witolda Gombrowicza, Tadeusza Borowskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego); potrafi wskazać kontekst biograficzny utworów;
- rozumie pojęcia: epoka, prąd literacki i artystyczny, mit, mitologia, apokalipsa, archetyp, antropocentryzm, ascetyzm, teocentryzm, franciszkanizm, humanizm, sarmatyzm, utopia, prometeizm, mesjanizm, wallenrodyzm, winkelriedyzm, mistycyzm, improwizacja, miłość romantyczna, utylitaryzm, emancypacja, asymilacja, praca u podstaw, praca organiczna, dekadentyzm, katastrofizm, witalizm;
- potrafi scharakteryzować konwencje artystyczne epok: klasycyzm renesansowy, marinizm, klasycyzm oświeceniowy, sentymentalizm, rokoko, romantyzm, realizm, naturalizm, modernizm, impresjonizm, ekspresjonizm, symbolizm, dekadentyzm, katastrofizm, surrealizm, awangarda, abstrakcjonizm, socrealizm, futuryzm, postmodernizm;
- potrafi rozpoznać różne style w sztuce (np. klasyczny, romański, gotycki, renesansowy,
barokowy, klasycystyczny, secesyjny, impresjonistyczny, akademicki, konstruktywistyczny, surrealistyczny, abstrakcjonistyczny);
- umie porównać utwory literackie z różnych epok o podobnych motywach (np. miłość, dom, rodzina, droga, wędrówka, pielgrzymka, wina i kara, władza, cierpienie, bunt, ojczyzna, natura-cywilizacja, życie-teatr, franciszkanizm, moralność, młodość, samotność, heroizm, patriotyzm, miasto, artysta, człowiek, kobieta, religia, Bóg), zna pojęcie topos, umie dostrzegać związki (kontynuacje i nawiązania) między tekstami kultury różnych epok, potrafi wskazać tradycje literackie w literaturze współczesnej, konteksty biblijne i antyczne w epokach następnych;
- dostrzega kontekst kulturowy: historyczny i filozoficzny dzieła, umie wyjaśnić pojęcia: epikureizm, stoicyzm, tragizm, matafizyka, augustynizm, scholastyka, tomizm, racjonalizm, empiryzm, deizm, ateizm, utylitaryzm, ewolucjonizm, schopenhaueryzm, bergsonizm, nietzscheanizm, freudyzm, egzystencjalizm, psychoanaliza, absurd;
- rozpoznaje kategorie estetyczne: tragizm, komizm, groteska, ironia romantyczna, patos;
- potrafi określić cechy gatunków: epos, epos rycerski, tragedia, tragedia renesansowa, przypowieść, list, psalm, hymn, legenda, kronika, misterium, pieśń religijna, fraszka, tren, sonet, komedia, pamiętnik, bajka, satyra, powieść, ballada, powieść poetycka, dramat romantyczny, poemat dygresyjny, felieton, nowela, opowiadanie, powieść realistyczna, narrator wszechwiedzący, powieść historyczna, powieść psychologiczna, narracja z punktu widzenia, powieść młodopolska, dramat symboliczny, dramat współczesny, esej, reportaż, dziennik; eseizacja prozy, literatura faktu;
- potrafi określić funkcję środków stylistycznych i zastosować w analizie utworów literackich pojęcia: porównanie homeryckie, inwokacja, heksametr, sylabizm, sylabotonizm, wiersz wolny, symbol, alegoria, antyteza, sentencja, paradoks, puenta, przerzutnia, inwersja, oksymoron, metafora, koncept, morał, peryfraza, archaizm, neologizm; stylizacja, parodia;
- potrafi rozpoznać wartości i ich hierarchię w dziełach literackich: prawda, dobro, piękno, sacrum i profanum, miłość, wolność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, tolerancja, ojczyzna, naród, społeczeństwo;
- umie określić cechy i rozumie pojęcia: społeczne środki przekazu, kultura masowa i kultura wysoka, kicz i arcydzieło; potrafi wartościować dzieło literackie i opracowania tego dzieła dostępne na rynku księgarskim, umie ocenić dostępne teksty kultury (film, spektakl teatralny),
- jest świadomym odbiorcą kultury masowej i wykazuje orientację we współczesnym życiu literackim i kulturalnym (czyta ze zrozumieniem teksty publicystyczne i recenzje, ogląda programy kulturalne, bierze udział w życiu kulturalnym swojego regionu). Nauczyciel w liceum i technikum musi pełnić rolę przewodnika w świecie literatury i kultury. Uczeń ma być przygotowywany do samodzielnego zdobywania i wykorzystywania wiedzy, planowania i organizowania pracy własnej, twórczego rozwiązywania problemów, rozwijania zainteresowań i sprawności.
Od pierwszych zajęć kształcić należy umiejętność posługiwania się współczesnymi źródłami informacji, słownikami, kompendiami, wartościowymi opracowaniami literackimi - a w tym umiejętność czytania ze zrozumieniem, problematyzowania, hierarchizowania, streszczania, sporządzania notatki (selekcja materiału, przejrzystość, zwięzłość2 ). Coraz większego znaczenia będzie nabierała umiejętność korzystania z Internetu. Uczeń powinien znać kryteria oceniania wypowiedzi ustnych i pisemnych - wiedzieć, kiedy otrzyma ocenę negatywną, a kiedy zasłuży na celującą (kryteria te odpowiadać muszą obowiązującemu w danej szkole wewnątrzszkolnemu systemowi oceniania). Każdą dłuższą wypowiedź ustną nauczyciel powinien zrecenzować - wskazać jej zalety i niedociągnięcia. Ocena powinna zachęcać ucznia do samodzielnej i poprawnej językowo wypowiedzi. Wskazane jest ocenianie wypowiedzi w toku lekcji przy wprowadzaniu nowego materiału (głos w dyskusji, wyrażanie własnej opinii, argumentowanie) i wypowiedzi związanej z wiedzą nabytą wcześniej. Nauczyciel powinien premiować każdą samodzielną pracę ucznia, jego inicjatywę w poszerzaniu wiedzy, dodatkowe wiadomości związane np. z kontekstem kulturowym omawianego tekstu. Konieczne jest częste zadawanie pracy źródłowej - samodzielne czytanie tekstu z podręcznika i dostępnych opracowań oraz bieżących czasopism kulturalnych. Sporządzane notatki winny być systematycznie kontrolowane. W każdym semestrze uczeń powinien pisać co najmniej dwie prace literackie klasowe, szczegółowo zrecenzowane przez uczącego. Recenzja powinna uświadomić uczniowi jego osiągnięcia, informować o brakach i dawać wskazówki do dalszej pracy. W toku nauczania należy kształcić umiejętność rozumienia tekstu naukowego i publicystycznego, skracania i poszerzania treści. Wskazana jest także kontrola znajomości tekstów lekturowych (egzekwowanie czytania!) oraz wiedzy historycznoliterackiej i językowej (sprawdziany, testy, ewentualnie dyktando). Uczeń powinien w wypracowa niach klasowych rozwijać poznawane formy wypowiedzi, interpretować wiersze lub fragmenty prozy. Ocenie powinna podlegać także recytacja tekstu, przygotowywane przemówienia, referaty, prezentacje indywidualnych zainteresowań czytelniczych. Podkreślać w nich należy samodzielność i oryginalność wypowiedzi, wkład pracy, bogactwo i kulturę języka. Ocena (bieżąca, okresowa, roczna) ma być miernikiem umiejętności ucznia i stanowić motywację do dalszej pracy.
Bibliografia
Hanna Komorowska O programach prawie wszystko, Warszawa 1999.
Zenon Uryga Godziny polskiego, Warszawa-Kraków 1996.
Bożena Chrząstowska, Ewa Wiegandtowa, Seweryna Wysłouch W klasie maturalnej.
Książka nauczyciela-polonisty, Poznań 1999.
Przykładowe scenariusze i propozycje lekcji, w duchu prezentowanego wyżej programu,
znaleźć można w artykułach:
Bogusław Kołcz, „Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta”, „Język Polski w Szkole Średniej”
1992/93, zeszyt 3
Bogusław Kołcz, „Szał” z wideo. Techniki audiowizualne na lekcji polskiego, „Warsztaty
Polonistyczne” 1994, nr 1
Bogusław Kołcz, Egzorcyzmy na lekcji. O uczeniu kiczem, „Polonistyka” 1994, nr 3
Bogusław Kołcz, Świat według Flauberta („Pani Bovary” po latach), „Polonistyka”
1994, nr 4
Bogusław Kołcz, Jak oswajać poezję? (Liryka miłosna w pierwszej klasie licealnej),
„Polonistyka” 1993, nr 1.
II. Nauka o języku
Ogólna charakterystyka programu
Program stanowi rozwinięcie Podstawy programowej - kształcenia ogólnego z dnia 26.02.2002 r. Uszczegóławiając obecne w niej hasła, zachowuje zawartą w wymienionym dokumencie koncepcję edukacji szkolnej na szczeblu licealnym, a zwłaszcza edukacji językowej. Dlatego przy formułowaniu problemów i zagadnień położono nacisk na:
• funkcjonalne traktowanie wiedzy o języku, uważanej zarówno za składnik praktycznych umiejętności, jak i nieodzowny warunek, by mogły być one rozwijane i doskonalone;
• komunikacyjne podejście do wspomnianych umiejętności; za wykładnik opanowania przyjęto skuteczność działań językowych do nich się odwołujących, a także dostosowanie tworzywa i gatunku (formy) wypowiedzi zarówno do treści przekazywanych informacji, jak i do sytuacji porozumiewania się i jej składników, takich jak: odbiorca i jego oczekiwania, intencje nadawcy, cel interakcji, rodzaj realizowanego aktu mowy; uwzględnienie kulturowego aspektu w zachowaniach językowych, a także ich różnorakich kontekstów;
• integrowanie treści językowych z literackimi i ogólnohumanistycznymi; punkty ciężkości przy formułowaniu haseł programu przewidzianych do realizacji w poszczególnych klasach rozłożono tak, by istniał wyraźny związek między problematyką językową a swoistymi cechami obowiązkowych lektur i innych utworów literackich czytanych w danej klasie.
Wszelkie przewidywane w ramach realizacji programu działania związano z tekstem: czytanym, rozumianym, analizowanym i interpretowanym oraz redagowanym i tworzonym. Pojęcie tekstu: kulturowego, literackiego i językowego funkcjonuje w szerokim znaczeniu. Uwzględniono więc jego rozmaite klasy, rodzaje i gatunki. Przyjąwszy sygnalizowany wcześniej funkcjonalny i pragmatyczny punkt widzenia przy konstruowaniu programu wzięto pod uwagę wskazane w Podstawie programowej ogólne obszary, w których winny mieścić się działania ucznia, wykonywane zarówno pod kierunkiem nauczyciela, jak i samodzielnie. W programie ujęte są jako osiągnięcia:
• w słuchaniu i mówieniu,
• w czytaniu ze zrozumieniem,
• w pisaniu i redagowaniu wypowiedzi.
W ramach realizacji treści programu i przewidywanych osiągnięć uczeń:
• wykaże się znajomością systemu językowego pojmowanego funkcjonalnie oraz innych kodów biorących udział w komunikacji językowej,
• będzie stosował poprawne zasady komunikacji językowej,
• pozna zasady etyki i etykiety językowej.
Cele edukacyjne i wychowawcze
Uczeń będzie stosował posiadaną wiedzę, by:
• zrozumieć i interpretować wybrane teksty kultury z uwzględnieniem wiedzy językowej,
• zrozumieć funkcje języka w tekstach literackich i nieliterackich,
• rozpoznawać różne komunikaty: pisane, mówione, oficjalne i nieoficjalne,
• poprawnie tworzyć teksty w zależności od układu komunikacyjnego,
• rozpoznawać wartości i stosować je w życiu,
• tworzyć teksty mówione i pisane zarówno literackie, jak i nieliterackie,
• korygować własne błędy, wykorzystując wiedzę językową,
• odczytywać intencje nadawcy i porozumiewać się skutecznie.
Ponadto wykaże się wiedzą i umiejętnościami:
• w organizacji warsztatu pracy przy tworzeniu tekstów;
• w posługiwaniu się poprawną polszczyzną,
• w redagowaniu wypowiedzi pięknych, poprawnych i skutecznych,
• w skutecznym porozumiewaniu się w różnych sytuacjach.
Procedury osiągania celów
W realizacji programu przewiduje się następujące procedury osiągania celów:
• droga od doświadczenia językowego ucznia poprzez nową wiedzę do nowych skutecznych
zachowań językowych; Hasło to wyraża nie tylko podejście antropocentryczne do procesu dydaktycznego, lecz również realizuje określony algorytm postępowania. Punktem wyjścia jest doświadczenie językowe i komunikacyjne ucznia. Zostaje ono wzbogacone wiedzą i poddane mentalizacji po to, aby zaowocować działaniami praktycznymi, skutecznymi, funkcjonalnymi.
• uświadomienie uczniowi, iż będąc wykonawcą wszelkich działań, w których odwołuje się do pomocy słowa, ma do czynienia z językiem. Dla ucznia i nauczyciela wynika stąd wniosek, iż mówimy o języku jako narzędziu porozumiewania się i tworzenia tekstu;
• wszechobecność tekstu; wszelkie działania językowe są wykonywane na tekstach literackich i nieliterackich;
• respektowanie czterech obszarów działania językowego: rozumienia, czytania, mówienia i pisania.
8