V. ZAGADNIENIA SUWERENNOŚCI

Podmiot suwerenności

• władza suwerenna - władza najwyższa, ostateczna, wydająca decyzje niewywodzące się od kogokolwiek i przez nikogo niepodważalne

• władza nieograniczona - bez wyjątków podlegają jej wszystkie osoby znajdujące się w jej zasięgu, może działać we wszystkich dziedzinach życia społecznego, na całym terytorium, może posługiwać się w funkcjonowaniu dowolnymi formami

• Konstytucja - władza zwierzchnia - Naród (4); przepis konstytucyjny jako sankcja historycznie wykształconej pozycji Narodu, art. 4 jako stanowiący o posiadaniu przez Naród władzy zwierzchniej

• zakaz rozwijania przez kogokolwiek i jakichkolwiek działań zmierzających do ograniczenia czy usunięcia władzy z rąk Narodu

• Naród (4) jako pojęcie polityczne - jako wspólnota spojona licznymi więziami społecznymi wykształconymi na przestrzeni dziejów, a także emocjami. Połączona również wspólnotą historii i doświadczeń

• wspólnota zainteresowana pomyślnym rozwojem swego państwa na wszelkich płaszczyznach; z tym wiążą swój byt indywidualny członkowie wspólnoty, na jej rzecz gotowi są ponieść ciężary i spełniać powinności

• dzierżycielem władzy - Naród, ale jej dysponentem może być inny podmiot, definiowany prawnie; działalność dysponenta winna służyć dzierżycielowi suwerenności

• jako środki służące pozwalające wyrazić potrzeby, interesy, poglądy: indywidualne postulaty obywateli, swoboda prasy i środków przekazu, rozbudowany system organizacji (z partiami polit.), obywatelska inicjatywa ustawodawcza

• 2 metody sprawowania władzy przez Naród: przez przedstawicieli (demokracja przedstawicielska, pośrednia, reprezentacyjna) i bezpośrednio

• Zasady powoływania organów przedstawicielskich

• Zasady prawa wyborczego

• wybory do Sejmu: powszechność, równość, bezpośredniość, tajność, proporcjonalność

• do Senatu: powszechność, bezpośredniość, tajność

• wybory Prezydenta RP: powszechność, równość, bezpośredniość, tajność

• Wolność wyborów

• zasada umożliwiająca wyborcy nieskrępowany udział w wyborach; taki, w którym korzysta on z przysługujących mu praw wyborczych w warunkach braku jakiegokolwiek przymusu czy ograniczeń

• niepisana zasada polskiego prawa wyborczego, niewyrażona w Konstytucji

• elementy: prawne zagwarantowanie nieskrępowanego wysuwania kandydatów, kształtowanie programów wyborczych i ich propagowania w sposób wolny od jakiegokolwiek monopolu, swoboda decyzji wyborczych

• prawo zgłaszania kandydatów - utraciły inne niż partie polityczne organizacje społeczne i polityczne; niezmienne - prawo samych wyborców do zgłaszania kandydatów na posłów, senatorów, na urząd Prezydenta; prawo zgłaszania kandydatów: wyborcy, partie polityczne

• Prezydenta - grupa co najmniej 100 000 obywateli

• w imieniu wyborców lub partii - działalność komitetów wyborczych

• w wyborach prezydenckich - poparcie 100 000 obywateli

• w wyborach do Senatu - poparcie 3500 obywateli

• do Sejmu - poparcie 5000 obywateli dla listy kandydatów

• każdy wyborca może udzielić poparcia dowolnej liczbie kandydatów lub list

• zwolnienie z obowiązku komitetów, które zarejestrowały listy w co najmniej połowie okręgów wyborczych

• swoboda tworzenia programów wyborczych i ich upowszechniania

• istnienie niezależnych organów wyborczych, nadzorujących przebieg wyborów, jako gwarancja wolności tychże: komisje wyborcze o wieloszczeblowej strukturze

• stałym organem państwa, powołanym do przygotowania, organizacji i przeprowadzania wyborów - Państwowa Komisja Wyborcza: sprawuje nadzór nad przestrzeganiem prawa wyborczego, podejmuje działania organizacyjne w celu przygotowania i przeprowadzenia wyborów, sprawuje nadzór nad prowadzeniem i aktualizowaniem rejestru wyborców oraz sporządzaniem spisów wyborców, powołuje okręgowe komisje wyborcze, przyjmuje skargi na działalność okręgowych komisji wyborczych, ustala wzory urzędowych formularzy oraz druków wyborczych, rejestruje kandydatów na prezydenta, ogłasza wyniki głosowania i wyborów

• w skład: po 3 sędziów TK, SN i NSA; powoływani przez Prezydenta na podstawie wskazań prezesów TK, SN, NSA

• okręgowe komisje wyborcze: od 7 do 11 sędziów, powoływanych przez PKW na podstawie zgłoszenia Ministra Sprawiedliwości

• obwodowe komisje wyborcze - 6-10 osób, powoływanych przez wójta lub burmistrza (prezydenta miasta) na obszarze obwodu, na terenie działania komisji; kandydaci zgłaszani spośród mieszkańców gminy przez pełnomocników komitetów wyborczych

• w wyborach prezydenckich - okręgowe = 5 sędziów; obwodowe od 5 do 9, podobny proces powoływania

• Zasada powszechności wyborów

• określa krąg podmiotów, którym przysługują prawa wyborcze - zobiektywizowanie kryteriów, choć pełne nie zawsze możliwe: kryteria ograniczające: społecznie i moralnie uzasadnione (wiek pozwalający domniemywać zdolność do świadomego rozeznania czynów, choroba umysłowa, pozbawienie praw publicznych wyrokiem sądu), tzw. cenzusy wyborcze (majątkowy, płci, wykształcenia, rasowy, zasług, domicyl - zamieszkania)

• czynne prawo wyborcze - prawo wybierania; obywatel polski, ukończone 18 lat (klauzule pozytywne), niepozbawiony praw publicznych lub wyborczych prawomocnym orzeczeniem sądu lub TS; nieubezwłasnowolniony (klauzule negatywne)

• bierne prawo wyborcze - prawo do bycia wybieranym; posiadanie czynnego prawa wyborczego, uzyskanie wieku kwalifikującego do ubiegania się o mandat poselski (21 lat), senatorski (30 lat) lub na urząd Prezydenta RP (35 lat)

• mechanizmy gwarancyjne korzystania z praw wyborczych - rejestry i spisy wyborców

• rejestry - prowadzone przez gminy, urzędowe dokumenty z danymi osobowymi tych, którym przysługuje prawo wybierania, a którzy zamieszkują na stałe na obszarze gminy

• spisy - urzędowe dokumenty sporządzane przez gminy na podstawie rejestru wyborców, obejmujące osoby stale zamieszkałe na obszarze gminy, którym przysługuje prawo wybierania w nadchodzących wyborach

• zasada jawności rejestru i spisu - możliwość dokonywania wglądu do dokumentów; każdy ma prawo wnieść reklamację do wójta lub burmistrza; jej rozpatrzenie - w terminie 3-dniowym; ponadto - skarga do sądu rejonowego, którego postanowienie jest ostateczne

• możliwość zagłosowania poza obszarem stałego zamieszkania - konieczność uzyskania zaświadczenia o prawie do głosowania we właściwym dla obszaru stałego zamieszkania urzędzie gminy

• tworzenie obwodów w sposób umożliwiający największej liczbie wyborców uczestnictwo w głosowaniu: obwody tworzone na zasadzie terytorialnej, „zamknięte”, na statkach morskich, dla obywateli przebywających za granicą

• tworzone zasadniczo przez rady gminy, obejmują od 500 do 3000 mieszkańców, w przypadkach uzasadnionych - mniej niż 500

• obwody „zamknięte” - w szpitalach, zakładach opieki społecznej, zakładach karnych i aresztach śledczych

• na statkach - aby liczba wyborców nie była mniejsza niż 15, poza tym konieczność istnienia możliwości niezwłocznego przekazania okręgowej komisji wyborczej wyników

• obwody dla obywateli poza granicami - tworzone w drodze rozporządzenia MSZ w polskich placówkach dyplomatycznych i konsularnych

• Zasada równości wyborów

• w sensie formalnym - każdy wyborca posiada jednakową liczbę głosów

• w sensie materialnym - siła głosu każdego wyborcy jest taka sama; każdy wyborca w równym stopniu określa wynik wyborów - determinuje wybór między kandydatami

• wpływ na przestrzeganie równości materialnej - wielkość okręgu i liczba mandatów na okręg przypadających

• w polskim prawie - niepełne obowiązywanie zasady równości; w wyborach do Senatu - równość tylko w sensie formalnym

• gwarancją równości - ujęcie wyborcy wyłącznie w jednym spisie wyborczym

• obowiązek osobistego, pisemnego poświadczenia swoim podpisem odbioru karty do głosowania

• bezpośrednio w ustawie określona liczba mandatów senatorskich przypadających na województwo; w okręgu 2-4 senatorów, jeśli woj. składa się z kilku okręgów - jednolita wojewódzka norma przedstawicielstwa - przez dzielenie liczby mieszkańców przez liczbę senatorów w danym województwie

• równość materialna - zagwarantowana w wyborach do Sejmu i na urząd Prezydenta RP

• do Sejmu - przez konstrukcję okręgów wyborczych gwarantującą we wszystkich okręgach jednolitą proporcję liczby mandatów do liczby mieszkańców

• podstawowym narzędziem - jednolita norma przedstawicielstwa - podział liczby mieszkańców kraju przez ogólną liczbę posłów

• okręgi wyborcze - o charakterze wielomandatowym, wybiera się w nich 7 posłów

• klauzule zaporowe - ugrupowania, które uzyskały poparcie mniejsze niż określone w progu nie otrzymują jakichkolwiek mandatów, mimo uzyskanych głosów

• Zasada bezpośredniości

• wymóg takiego ukształtowania procesu wyborczego, w którym zagwarantowane jest prawo każdego wyborcy do wskazania swojego przedstawiciela

• wybory jednostopniowe

• wymóg wyłącznie osobistego uczestnictwa każdego wyborcy w wykonywaniu przyznanych mu praw wyborczych - wymóg osobistego stawiennictwa w lokalu komisji wyborczej

• ukształtowanie mechanizmu głosowania, który zagwarantuje, że głos wyborcy oddawany będzie na konkretnego, preferowanego przezeń kandydata - zależne od ukształtowania okręgów wyborczych; najlepiej - w jednomandatowych

• w Polsce - głosowanie preferencyjne, w którym wyborca może wyrazić swoje poparcie konkretnemu kandydatowi lub kilku w wybranej kolejności

• podstawowy wybór w wyborach do Sejmu - wskazanie listy; oddanie głosu na listę poprzez wyrażenie poparcia dla jednego z kandydatów na liście

• Zasada tajności głosowania

• cel - aby nikomu poza wyborcą nie była znana treść jego decyzji

• gwarancja braku żadnych bezpośrednich konsekwencji związanych z treścią oddanego głosu

• tajność głosowania jako zasada rodząca określone w ustawie obowiązki po stronie organów przygotowujących i przeprowadzających wybory

• dla obywatela - zasada o charakterze przywileju z dwoma nakazami związanymi z czynnościami po otrzymaniu karty - udanie się do pomieszczenia zapewniającego tajność głosowania, wrzucenie karty do urny

• Systemy wyborcze

• systemy większościowe: okręgi jednomandatowe, system większości bezwzględnej lub zwykłej

• systemy proporcjonalne - w okręgach wielomandatowych, przy wprowadzeniu zasady rywalizacji pomiędzy listami kandydatów oraz określeniu metody przeliczania otrzymanych głosów na mandaty

• w Polsce - do Senatu - wybory na zasadzie większości zwykłej

• na Prezydenta RP - system większości bezwzględnej

• do Sejmu - proporcjonalny charakter wyborów

• mandaty rozdzielane wg systemu d'Hondta - dzielenie liczb głosów przez kolejne liczby naturalne; mandaty dla największych kolejno ilorazów

• system klauzul zaporowych - uzależnienie udziału w dzieleniu głosów od uzyskania przez nie minimalnego progu procentowego w skali kraju: partie - 5%, koalicje - 8%

• uzupełnianie w trakcie trwania kadencji: o wygaśnięciu orzeka Marszałek Sejmu lub Senatu

• w razie wygaśnięcia mandatu poselskiego - w miejsce poprzednika kolejny kandydat z listy, z której mandat otrzymał poprzedni poseł, a który uzyskał kolejno największą ilość głosów

• wygaśnięcie mandatu senatora - Prezydent zarządza przeprowadzenie (3 m-ce od wygaśnięcia) wyborów uzupełniających, na identyzcnych zasadach jak zwykłe

• Gwarancje praworządności wyborów/zasada sądowej weryfikacji ich ważności

• oparcie administracji na fachowym składzie sędziowskim

• udzielenie wyborcom, kandydatom i komitetom możliwości odwoływania się od decyzji zapadających w trakcie wyborów

• rejestracja list kandydatów - w okręgowych komisjach wyborczych; w razie odmowy rejestracji możliwość odwołania do PKW, jej decyzja ostateczna

• zgłaszanie kandydatów na Prezydenta RP; w przypadku odmowy zarejestrowania kandydata - możliwość wniesienia skargi do Sądu Najwyższego

• w trakcie kampanii - wnioski do sądu okręgowego o różnorakim charakterze

• system weryfikacji ważności wyborów - system weryfikacji parlamentarnej; system weryfikacji jurysdykcyjnej - powierzający kompetencje w zakresie kontroli prawidłowości wyborów sądom lub organom o charakterze sądowym; system mieszany (np. w Niemczech)

• w Polsce kontrola ważności wyborów do Sejmu i Senatu oraz na urząd Prezydenta RP - Sąd Najwyższy; Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

• prawo wnoszenia protestów wyborczych - podstawą mogą być jedynie popełnienie przestępstwa przeciwko wyborom oraz naruszenie Ordynacji wyborczej dot. głosowania, ustalenia wyników głosowania i wyniku wyborów

• ograniczenia podmiotowe - ogół wyborców jedynie w przypadku popełnienia przestępstwa przeciwko wyborom lub naruszenia przez PKW przepisów Ordynacji dot. wyników głosowania i wyników wyborów

• prawo wnoszenia protestów - pełnomocnicy komitetów wyborczych i przewodniczący właściwych komisji wyborczych

• ograniczenia czasowe - do 7 dni; protesty wnoszone pisemnie, rozpatrywane przez Sąd Najwyższy (3 sędziów)

• nie później niż 90 dni od dnia głosowania sąd rozstrzyga o ważności wyborów

• wybory prezydenckie - Sąd Najwyższy; rozstrzygnięcie podjęte w formie uchwały na podstawie sprawozdania PKW i po rozpatrzeniu protestów wyborczych (wnoszonych z powodu naruszenia przepisów ustawy o wyborze Prezydenta albo z powodu dopuszczenia się przestępstwa przeciwko wyborom, jeśli naruszenie miało wpływ na wynik; prawo: wyborcy, komitety, komisje)

• protesty wnoszone nie później niż w ciągu 3 dni od podania wyników wyborów do publicznej wiadomości przez PKW

• uchwała o ważności - nie później, niż w 30 dni po podaniu wyników

• FORMY DEMOKRACJI BEZPOŚREDNIEJ

• władza sprawowana jest osobiście przez ogół uprawnionych do tego obywateli; zbiorowy suweren wyraża swą wolę osobiście

• traktowana jako incydentalna i subsydiarna forma sprawowania władzy; powszechnie stosowana jest demokracja przedstawicielska, w której ogół obywateli upoważnia swoich reprezentantów do sprawowania władzy w ich imieniu → niemożliwe w realiach państw współczesnych permanentne zaangażowanie ogółu obywateli w proces rządzenia państwem

• instytucje demokracji bezpośredniej: zgromadzenie ludowe (spotkanie ogółu ludności uprawnionej do podejmowania decyzji w ramach procesu sprawowania władzy; rzadko występująca forma), referendum (i plebiscyt), inicjatywa ludowa, weto ludowe, konsultacje społeczne

referendum

• jako możliwość wyrażenia swego stanowiska w określonej sprawie w głosowaniu przez ogół uprawnionych do tego obywateli; o zasięgu ogólnokrajowym i lokalnym

• moc wiążąca - rozstrzygające/stanowiące i konsultatywne/opiniodawcze

• kryterium obowiązku prawnego: obligatoryjne i fakultatywne

• etap procedury: ante legem (poprzedzające ustanowienie aktu; cząstkowe/wstępne), ratyfikacyjne (post legem), w sprawie uchylenia obowiązującego aktu prawnego

• przedmiot referendum: konstytucyjne, ustawodawcze, administracyjne, finansowe

plebiscyt

• jako synonim referendum; jako powszechne głosowanie przeprowadzone dla wyrażenia zaufania sprawującym władzy; jako instytucja prawa międzynarodowego służąca wyrażeniu stosunku ludności do zmiany statusu prawnego części lub całości terytorium państwowego

inicjatywa ludowa, weto ludowe

• przyznanie prawnie określonej grupie obywateli prawa do skierowania wniosku w sprawie ustanowienia określonego aktu prawnego przez uprawniony organ państwowy lub w drodze referendum

• może mieć charakter ogólnokrajowy lub lokalny; może być inicjatywą sformułowaną lub niesformułowaną

• weto - przyznanie prawnie określonej grupie obywateli prawa do zgłoszenia sprzeciwu wobec aktu prawnego ustanowionego przez uprawniony organ i żądania przeprowadzenia w tej sprawie referendum

konsultacje społeczne

• swoboda uczestników w przedstawianiu poglądów; sposobność do przedstawienia własnych uwag, postulatów, propozycji rozwiązań

• Referendum w Polsce

• z zasady suwerenności Narodu

• prawo udziału - wyłącznie obywatel polski, który ukończył 18 lat i nie jest pozbawiony praw publicznych lub wyborczych, nie jest również ubezwłasnowolniony

referendum ogólnokrajowe (125)

• w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa; ma charakter jedynie fakultatywny

• zarządzanie: Sejm bezwzględną większością głosów (przy obecności co najmniej połowy), Prezydent za zgodą Senatu (bezwzględna większość głosów w obecności połowy)

• wniosek o zarządzenie złożyć może Senat, Rada Ministrów, grupa co najmniej 500 000 obywateli; a także 15 posłów, Prezydium Sejmu oraz komisji sejmowej

• w przypadku wniosku obywateli - referendum nie może dotyczyć wydatków i dochodów, obronności państwa oraz amnestii

• wnioski kierowane do Sejmu nie mają charakteru wiążącego

• organ zarządzający - obowiązek ustalenia treści pytań lub wariantów rozwiązań

• referendum wiążące, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania

• rozstrzygnięcie następuje, jeżeli w odpowiedzi na postawione pytanie oddano większość ważnych głosów pozytywnych lub negatywnych bądź jeżeli na jeden z wariantów oddano najwięcej ważnych głosów

• jeżeli wiążące i rozstrzygające - obowiązek organów państwowych niezwłocznego (nie później niż 60 dni) podjęcia czynności w celu realizacji wyniku referendum poprzez wydanie aktów normatywnych lub podjęcie innych decyzji

• samo referendum nie wywołuje skutków w postaci rzeczywistych przeobrażeń w sferze prawnej czy ekonomicznej

• Referendum wyrażające zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej

• zgoda na ratyfikację przez Prezydenta umowy, na mocy której RP przekazuje organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach

• zarządzenie referendum w zależności od wcześniejszej decyzji wyboru procedury - podejmowanej przez Sejm w formie uchwały bezwzględną większością głosów (połowa obecna) - uchwała taka nie wywołuje jeszcze skutku w postaci zarządzenia referendum, jest warunkiem wstępnym podjęcia takiej decyzji przez uprawnione organy

• uchwała z inicjatywy własnej Izby - wykluczona możliwość złożenia wniosku przez RM, Senat lub obywateli

• referendum zarządzane przez Sejm lub Prezydenta za zgodą Senatu

• Referendum zatwierdzające ustawę zmieniającą przepisy Konstytucji

• gdy zmiany dotyczą rozdziałów: I, II, XII

• nie ma charakteru obligatoryjnego, zmiana Konstytucji może nastąpić w drodze uchwalenia przez izby jednobrzmiącej ustawy

• inicjatywę w sprawie przeprowadzenia referendum - podmioty dysponujące inicjatywą zmiany Konstytucji (1/5 ustawowej liczby posłów, Senat, Prezydent); adresatem - Marszałek Sejmu, zobowiązany w ciągu 60 dni do niezwłocznego zarządzenia referendum

• zmiana przyjęta, jeżeli opowiedziała się za nią większość głosujących; charakter wiążący nie jest uzależniony od frekwencji, znaczenie ma jedynie rozkład oddanych głosów

• ważność referendów (wszystkich) stwierdza Sąd Najwyższy

Referendum lokalne - w celu odwołania pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego

Inicjatywa społeczna w Polsce

• Inicjatywa w sprawie przeprowadzenia referendum

• 500 000 obywateli polskich posiadających czynne prawo wyborcze

• ograniczony zakres przedmiotowy - nie może dotyczyć wydatków, dochodów, obronności państwa i amnestii

• wniosek obywateli nie jest dla Sejmu wiążący

• Marszałek odmawia przyjęcia wniosku, jeżeli PKW zakwestionuje - możliwość wniesienia skargi do SN

• referendum lokalne - inicjatywę w sprawie przeprowadzenia mają obywatele - mieszkańcy danej jednostki samorządu terytorialnego

• Obywatelska inicjatywa ustawodawcza

• prawo 100 000 obywateli

• zakres przedmiotowy ograniczony o materie, co do których wyłączność posiada RM lub co do których Konstytucja odrębnie określa krąg podmiotów dysponujących prawem inicjatywy

• nie można wnieść projektów ustawy budżetowej, o prowizorium budżetowym, o zaciągnięciu długu publicznego, o udzieleniu gwarancji finansowych przez państwo

• także - projektu ustawy o zmianie Konstytucji

• do przygotowania projektu, jego rozpowszechnienia i popularyzowania - komitet inicjatywy ustawodawczej

• opracowanie projektu → 1000 podpisów → przedłożenie Marszałkowi Sejmu zawiadomienia o utworzeniu komitetu wraz z projektem ustawy → Marszałek - postanowienie o przyjęciu zawiadomienie → osobowość prawna komitetu, którą ogłasza w dzienniku o zasięgu ogólnopolskim → kampania promocyjna - dla uzyskania poparcia wyborców - czas: 3 miesiące od postanowienia o przyjęcia zawiadomienia przez Marszałka → następnie wnosi do Marszałka projekt ustawy wraz z wykazem podpisów osób projekt popierających

• w razie odmowy Marszałka - skarga do Sądu Najwyższego

• wniesienie projektu - obowiązek Marszałka skierowania projektu do pierwszego czytania (w ciągu 3 miesięcy), o czym zawiadamiany jest pełnomocnik komitetu inicjatywy ustawodawczej (wykonuje obowiązki wnioskodawcy w postępowaniu ustawodawczym)

---