ARCHEOLOGIA PRAWA
Wykład I - 20.10.2008
ARCHEOLOGIA. Rozwój archeologii jako dziedziny prawa.
Człowiek:
- fascynacja historią, stereotypy kulturowe w świadomości ludzi (Np dziadek wzdycha za Polską międzywojenną)
- odwieczna chęć człowieka jako istoty do poznawania własnego ja
- przekazy ustne: legendy, mity
- pojawienie się pisma i ślady materialne
Kronika Jana Długosza z 1446 r. mówi o rosnących w ziemi garnkach pod Śremem - chodzi o odkrycia archeologiczne.
Pierwsze zaplanowane wykopaliska archeologiczne: 1784 Thomas Jefferson w swojej posiadłości w Wirginii odkrył grobowiec i dokonał jego przekroju.
Archeologia jako dziedzina nauki: połowa XIX w., silniej związana z geologią niż z historią.
James Fulton - zobrazował stratyfikację skał, stworzył UNIFORMITARYZM- warstwy gleby odpowiadają warstwom kulturowym.
Nauka francuska w archeologii - Jacques Boucher de Crevecoeur de Perthes w żwirowisku nad Sommą odkrył pięściaki (zabytki paleolityczne)
John Lubock - „Prehistoric Times” 1865. Prehistoria - termin wprowadzony przez J. Lubock'a.
K. Darwin - „O pochodzeniu człowieka”, świat powstał w wyniku ewolucji, gatunki muszą dostosowywać się do nowych warunków
SYSTEM TRZECH EPOK - Druga połowa XIX w.
- stworzenie archeologii jako dziedziny nauki
- 1836 K. Tomsen stworzył „Muzeum starożytności krajowych w Kopenhadze”. Uporządkował zabytki na pochodzące z epoki:
a) kamienia
b) brązu
c) żelaza
Podział ten funkcjonuje do dziś. Zaczęto wtedy opisywać i porządkować archefakty.
John Evans - badał schematy ewolucji archefaktów; kiedy te dzieła mogły powstawać. Pozwoliła na to etnografia. Zaczęto definiować archeologię jako naukę obejmującą czasy od ludów pierwotnych do powstania państw.
L. H. Morgan „Społeczeństwo pierwotne” - opisał dziki pierwotny komunizm Indian.
Lata 80. XVIII w. - zaczęto interesować się pierwszymi cywilizacjami.
Napoleon do Egiptu zabrał naukowców, z których najsłynniejszy to Jean Francois Champollian, który po 14 latach odczytał hieroglify.
Henri Radison odczytał pismo klinowe z Kujondriyk (???) - biblijna Niniwa (??? Wikipedia mówi, że odczytał je jako pierwszy G. Grotefend ).
H. Schliemann odkrył prawdopodobne ślady Troi.
KLASYFIKACJA I KONSOLIDACJA ARCHEOLOGII - lata 90. XIX w.
Dzięki odkryciu miasta Ur (nie licząc Jerycha najstarsze miasto świata) odkryto najstarszą cywilizację świata.
H. Carter i lord Carnavon odkryli grób Tutanchamona.
Co z datowaniem tych zabytków?
MAPA OSADNICTWA - na kulturę wpływa położenie geograficzne i sąsiednie cywilizacje.
Datowanie archeologii:
na podstawie wykopalisk (gdy podobne - podobne okresy)
nauki ścisłe
- 1949 - metoda C-14 (izotopy promieniotwórcze), do dziś jedna z najlepszych
Lata 60. - 70. XX w. - pytania odnośnie rzeczywistości: jaka była ta cywilizacja. Był to punkt zwrotny. Zaczęto badać sfery ducha: kulturę, intelekt, jak rozumiano pewne pojęcia (interpretacja procesualna). Pozwoliło to na nowe interpretacje dawno znanych zbytków.
DZIŚ:
- rola wyjaśniająca archeologii
- rola generalizująca archeologii (tworzenie uogólnień)
- rola dedukcyjna archeologii (układanka logiczna w historii)
- rola sprawdzająca archeologii (obalanie/potwierdzanie hipotez)
ARCHEOLOGIA PRAWA - dyscyplina pomocnicza historii państwa i prawa zajmująca się wyszukiwaniem i badaniem:
obiektów materialnych, które w przeszłości posiadały prawnie ustalony charakter usługowy w stosunku do funkcji stanowienia i realizacji norm prawnych
atrybutów, znaków, symboli prawa
form rytuału prawnego o charakterze symbolicznym
OBIEKTY MAJĄCE ZNACZENIE INSTRUMENTALNE
Np. miejsca dokonywania elekcji, miejsca pod gołym niebem mające znaczenie prawne
Budynki mające znaczenie prawne, np. budynki jurysdykcji miejskiej/kościelnej/państwowej; budynki więzienne, izby tortur
Urządzenia i narzędzia wykonywania kar, np. kuna
Sprzęty i przybory używane w administracji, np. przybory do składania przysięgi
Przedmioty, które uzmysławiają pojęcie prawa: insygnia władców, mundury, pierścienie, broń, insygnia uniwersyteckie, znaki posiadanych uprawnień, znaki uwierzytelniania: pieczęcie herbowe, sygnety (znaki notariuszy), znaki uiszczenia opłat sądowych
Znaki osobowo-własnościowe (gmerk)
Wykład II - 27.10.2008
ARCHEOLOGIA PRAWA - NAUKA O PRZESZŁOŚCI PRAWA
Gr. Archeios - dawny + logos - nauka.
Definicja - nauka pomocnicza historii państwa i prawa, która zajmuje się wyszukiwaniem i badaniem:
obiektów materialnych, które posiadały ustalony przez obowiązujące wówczas prawo charakter służebny w odniesieniu do funkcji realizowania i stanowienia norm prawnych
atrybutów, symboli, znaków prawnych
form rytuału prawnego (sporna kwestia)
- np. pasowanie na rycerza
- np. rzucenie rękawicy jako wyzwanie
Czynności historyczne o charakterze prawnie relewantnym.
Np. miecz: nie każdy miecz, ale np. miecz katowski już tak - decydująca funkcja służebna odnośnie funkcji realizowania i stanowienia prawa; puchar, w którym podawano idącym na egzekucję wino na rozluźnienie (na Wyspach szkocka whisky)
Prawo:
- zwyczajowe
- stanowione
Stosowanie przedmiotu:
- stałe
- incydentalne (wykorzystanie jednorazowe) np. MIRA HERETYKA, preparowana dla konkretnej sprawy
Terminu „archeologia prawa” pierwszy użył w 1889 Karol von Amir. Jako pierwszy historyk prawa zaczął analizować zabytki prawa, np. miecz katowski, kuna. Zinwentaryzował około 5000 zabytków w Niemczech.
Powstało coś na kształt szkoły archeologów prawa. Uczeń von Amira, Klaudiusz Schverin w 1943 wydał podręcznik pt. „Rechtsarcheologie” - „Archeologia prawa”.
Prof. Witold Majzel zaczął drążyć i zbierać na terenach Polski. W Galicji było mało zabytków, zlikwidował je jako przeżytki Józef II. Opublikował artykuł „Archeologia prawnicza” w „Czasopiśmie Prawno-Historycznym”. Tytuł zakwestionował S. Grodziski: dlaczego „archeologia prawnicza” a nie „prawna”? Czy archeologia to nie metoda wydobywania przedmiotów z ziemi? (Oczywiście, część zabytków jest wydobywana z ziemi) Co znaczy „rytuał prawny” jako przedmiot zainteresowania archeologii prawa?
W. Majzel „Archeologia prawna Polski” 1982.
Cechy zabytków archeologii prawa
zewnętrzne - postrzeganie, widzialność zabytku, np. pręgierz, szubienica
wewnętrzne - funkcja pomocnicza do stanowienia i realizacji norm prawnych, np. miecz katowski, pieniek
Kryteria wyodrębnienia:
ILOŚĆ FUNKCJI PRAWNYCH pełnionych w przeszłości przez dany zabytek
Co do zasady 1 zabytek = 1 funkcja (np. krzyż pokutny)
Wyjątki to między innymi:
ZAMEK W LUBLINIE
- siedziba władcy
- siedziba Trybunału Karnego
- więzienie
b) SŁUP DROGOWY W KONINIE
- symbol miru drogowego (osoba przechodząca była nietykalna)
- „znak drogowy” o charakterze informacyjnym - połowa drogi Kalisz - Kruszwica
c) ZAMEK W MALBORKU
- siedziba Zakonu Krzyżackiego
- symbol porządku prawnego
STOSUNEK ZABYTKU DO SYMBOLIKI
3 grupy obiektów:
a) obiekt - symbol
- korona królewska
- berło rektora
- buława hetmańska
- piętno złodzieja
b) Obiekty - nie-symbole (o charakterze praktycznym)
- pręgierz
- wzorcowe miary i wagi (np. bałwan bocheński)
- znaki własności - herby nacinane na korze drzewa, by zaznaczyć granice ziem
- narzędzia tortur
c) obiekty o charakterze mieszanym - same nie będąc symbolami niosły za sobą treść symboliczną, np. miecz katowski z grawerem szubienicy
TRWAŁOŚĆ CZY DORAŹNOŚĆ pełnienia funkcji prawnych przez zabytek
2 grupy obiektów:
a) obiekty przeznaczone do trwałego pełnienia swej funkcji, np:
- większość zabytków
- narzędzia tortur
- więzienia
- miejsca odbywania roków sądowych
b) obiekty przeznaczone do doraźnego pełnienia funkcji, np. słomiana korona banity
WYSTĘPOWANIE ZABYTKÓW
Co do zasady występują pojedynczo, ale niektóre są sprzężone ze sobą, np. ratusz i miejsce odbywania sejmików ziemskich. Istnieją też zespoły zabytków, np. Kraków - Rynek Główny.
Cechy zewnętrzne grupują zabytki na:
MATERIALNE
- ruchome
- nieruchome
NIEMATERIALNE
- rytuały prawne, np. ceremonie ze „Zwierciadła Saskiego”
- czynności użytkowe (potrzebny przedmiot), np. pasowanie na rycerza - miecz
- czynności formalne, np. uklęknięcie wasala przy składaniu przysięgi lennej
Zakres rzeczowy archeologii prawa:
- wyjaśnianie, dlaczego było tak a nie inaczej;
- sfragistyka - nauka o pieczęciach itp.
- zakres czasowy - początek suwerennej władzy, aż do ostatniej konstytucji
- zakres terytorialny
Wykład III - 3.11.2008
Obiekty o znaczeniu instrumentalnym dla funkcji stanowienia i realizacji norma prawnych.
MIEJSCA ZGROMADZEŃ WIECÓW - ZNACZENIE DLA CELÓW UCHWAŁODAWCZYCH
Miejsca zgromadzeń ludowych/stanowych:
a) tereny dzisiejszej Grecji
- od XII do VI w. p.n.e. kształtowanie ustroju bazującego na polis.
- każdy wolny posiadał prawo (skorelowane z obowiązkiem) uczestnictwa w obradach
- Akropol w Atenach - Areopag (wzgórze Aresa)
AREOPAG - sąd do spraw najpoważniejszych ze zdradą stanu włącznie, sędziowie: archonci, rodzaj rady starszych obradujących na wzgórzu Aresa
HELIAIA - 6000 sędziów (obywateli) do ostracyzmu
EKLEZJA - zgromadzenie ludowe; około 6000 obywateli stanowiło kworum; miejsce spotkań - skała Onyks
b) Rzym
- COMITIA - wszyscy pełnoprawni obywatele zbierali się na Kapitolu w miejscu p[przypominającym okrąg
- SENAT - obradował w SENACULUM, po pożarze Rzymu w Curia Julia (siedziba senatu)
c) Frankowie
- „pola Marsowe” - miejsce pod Paryżem (Lutecja) gdzie zbierano się by podejmować najważniejsze decyzje, dokładnego ich położenia nie znamy; (potem: CAMPUS MAIUS)
- pod gołym niebem
d) Anglia
- do Magna Charta - miejsca wybierane ad hoc, ustalane od spotkania do spotkania
- po 1215 - na każdym ostatnim wiecu ustalano miejsce następnego
- 1264 - data powstania Parlamentu
e) Irlandia
- społeczeństwo klanowe
- najważniejsze decyzje ustalano na jarmarkach (nie było wiecu ogólnopaństwowego)
- ważne znaczenie IUDEX FORI
- „Air Rights” - powietrzne prawa
- wzgórza Manu - znamy na pewno jedno w razie problemów: wzgórze Tara
f) Islandia
- alltingi - wiece wikingów
- półwysep Klaiard
- wąwóz Rola
- Skała Prawa
g) Dania
- Ringsted - 3 położone obok siebie głazy - wiece duńskich wikingów i potem aż do 1648 (śmierć króla Chrystiana VI)
- w późnym średniowieczu również wieże Zelandii
- Uppsala (stara Uppsala) - pierwsza stolica, ośrodek kultu wikingów, misja św. Olafa, pierwsze kościoły romańskie, przy najstarszym trzy kurhany wodzów wikińskich;
- wzgórze wiecowe o „ściętym wierzchołku”; Gustaw Waza w XVI w. odbył tu 2 roki sądowe
h) Norwegia
- tam, gdzie wyznaczył ostatni wiec
- miejsca otoczone sznurkami - miejsca azylu (ale miejscem azylu był też dwór królewski). Miejscami takimi były miejsca:
- pod gołym niebem
- najczęściej wzniesienia, czasem place
- powierzchnia skały lub miejsce odgrodzone
- cel: zgromadzenia ludowe lub sądy
i) Polska
1) miejsca pod gołym niebem (in campo - na polu) => wiece
2) sejmiki - na cmentarzach, tam gdzie prochy przodków („dziady”); gdy padał deszcz - w kościele (cmentarz zawsze był przy kościele); czasem wykorzystywano ratusz (np. Poznań, Wiślica, Proszowice) czy nawet gospody
- czasem były to specjalne szopy (np. szopa na elekcję). SZOPA - miejsce ogrodzone, ale niezadaszone
- tradycje miejscowe:
- sejmiki prowincjonalne - Nowe Miasto Korczyn, WIŚLICA dla Małopolski
- sejmiki ziemskie - PROSZOWICE dla Ziemi Krakowskiej, KOŁO dla Wielkopolski, WARSZAWA dla Mazowsza, WOŁKOWYSK, SŁONIM dla Litwy, MALBORK, ELBLĄG, GRUDZIĄDZ dla Prus, SĄDOWA WISZNIA dla Rusi
- w 1791 r. ustalono siedziby dla sejmików ziemskich, przeważnie były to kościoły
3) SEJMY RP
- większość w budynkach, np. pierwsze piętro zamku w Piotrkowie Trybunalskim, na początku 40 posłów; „dom gotycki” w Warszawie - siedziba sejmu RP od II połowy XVII w., zachowany do dziś
4) SEJMY ELEKCYJNE
- Wola pod Warszawą: na polu wystawiano szopę
5) SYNODY KOŚCIELNE
- PROWINCJONALNE (od XVI - XVIII w.) - przede wszystkim Gniezno, potem też Łowicz, Piotrków, Łęczyca
- DIECEZJALNE (teren biskupstwa) - w katedrach biskupich
- CZĄSTKOWE - w razie potrzeby na terenie kilku archidiakonatów, np. Jutrosin pod Poznaniem
ELEKCJE I INTRONIZACJE
plemiona germańskie - władca podniesiony na tarczy i poniesiony 3 razy dookoła zgromadzenia
Longobardowie - na terenie cyrku w Mediolanie - spuścizna Rzymu
Niemcy -wejście monarchy na kamień władzy, katedra w Akwizgranie
Słowianie, także państwo Samona, Niemcy - budowa tronów kamiennych; Furstenstein - „książęcy kamień” - baza rzymskiej kolumny
Norwegowie - Trondheim
Szwecja - błonia 10 km od Uppsali, specjalny głaz (Chrystian I 1457)
Szkocja - kamień prawdy i przeznaczenia, zdobyty przez Edwarda I (król Anglii 1293 - 1296), dziś wmurowany w tron angielski
Polska - podobno istniał kamienny tron (Przemysł I w 1247 zasiadł na tronie przy kościele w Poznaniu - przesłanka miejsca, ale taki tron mógł też być w państwie Wiślan w Krakowie. Bardziej prawdopodobne są KAMIENIE WŁADZY (materiały ikonograficzne: ikona Mieszka II, pieczęć Wacława II)
MIEJSCA SKŁADANIA HOŁDÓW LENNYCH
Były to zawsze miejsca publiczne, gdyż tłum musiał to widzieć. Najczęściej były to rynki (np. hołd pruski w Krakowie), place, błonia (hołdy hospodarów mołdawskich np. we Lwowie). W Norymberdze na rynku stał „Dom pierwszej prośby” gdzie od 1356 (Złota Bulla) wasale składali hołdy cesarzowi. W Warszawie hołdy lenne składano na Krakowskim Przedmieściu.
Wykład IV - 17.10.2008
MIEJSCA PUBLIKACJI AKTÓW PRAWNYCH I WYROKÓW
Były to najczęściej:
kamienne tablice:
- Kodeks Hammurabiego,
- Ateny: Areopag, Buletorian (Muletorian?) - mur ogłoszeniowy dla aktów prawnych w Atenach)
- Rzym: na Forum Romanum w miejscu poświęconym bitwie pod Akcjum naprzeciwko dziobów zdobytych okrętów był mur ogłoszeniowy
- Włochy: każde miasto miało swoje prawa; Ferrara: na spiżowych drzwiach katedry prawa studentów; Uniwersytet w Bolonii (obowiązki studentów),
- Słowianie: np. mur w Świdnicy dla ortyli; fragmenty statutów Kazimierza Wielkiego na murach Wawelu; tablice z alfabetem dla chłopów zachowane w Kielcach
- Moguncja - przywileje dla miasta
- Rzym na kamieniu przy Forum Romanum - MIEJSCE LICYTACJI KOMORNICZYCH
- Frankowie Panawscy: na mostach
- Wenecja: Porfirowa Stella przy Pałacu Dożów (także Most Westchnień - wyroki na więźniów idących na śmierć)
- Czechy: dekrety Brzetysława na ambonie
- Francja: des monitoires ogłaszane z ambony w kościele
MIEJSCA SĄDÓW
W średniowieczu sądy zwykle sprawowano pod gołym niebem. Były to miejsca wyznaczone przez tradycję (np. legenda o Bolesławie Chrobrym i dębie Bartek), dyktowane zasadą jawności procesu. Były to między innymi:
- drzewa: Ludwik IX Święty sądził berłem w kształcie palców wskazujących pod drzewem w miejscowości Vincent pod Paryżem
- wzgórza: Henryk Brodaty sądził na Wawelu koło kościoła św. Michała (a św. Jadwiga skazańców potem sekretnie ułaskawiała)
- ratusze: np. w Krakowie, Nysie, Avilli, Trewirze
- mosty: np. św. Jan Nepomucen został wrzucony do Wełtawy z Mostu Karola
- cmentarze
- pod drzwiami oskarżonego: Islandia
- łąki, błonia: Germanie, w miejscu otoczonym sznurem (w Norwegii były to święte wstęgi, za którymi oskarżony mógł się swobodnie wypowiadać i nie można było za nie wchodzić)
- pokład statku: np. Bergen
- bramy miejskie: charakterystyczne dla Hiszpanii, np. w Saragossie
Ciekawostka: Rafał z Brzezia w 1314 po kasacie zakonu templariuszy odprawił sąd nad ich rzeźbą (tympanonem) w kościele w Opatowie.
MIEJSCA SĄDÓW BOŻYCH
- certamen singulare - próby jednej osoby
- certament duellum - pojedynki
Karol Wielki wyzywał na pojedynki szachowe w sprawach przeciw koronie. W sprawach chłopów kazał pojedynkować się na kije. Ludwik Pobożny dał prawo wyboru broni w 819 r. Najczęściej były to miecze. Pojedynek sądowy zwykle kończył się śmiercią jednej strony, ewentualnie niezdolnością do walki (np. amputacją kończyny)
Sądy boże przeprowadzano:
- na dworach panujących
- na polach bitew
- w miejscach odgrodzonych sznurami
- w obejściach klasztornych
- na łąkach nadbrzeżnych
- na wyspach
We Francji na pojedynek czekano do 40 dni, w Polsce (według najstarszego zwodu prawa polskiego) do 14 dni. Ten, kto się nie stawił, przegrywał i mógł zostać pohańbiony przez zwycięzcę. Najczęściej odbywały się po świcie do maksymalnie 15.00. W 1215 sobór laterański IV zakazał ordaliów. We Francji zniósł je dopiero Ludwik IX Święty, ale w 1306 r. wprowadził je ponownie Filip IV Piękny. Wedle jego prawa nie mogli się pojedynkować:
- kobiety
- małoletni
- starcy powyżej 60 lat
- oskarżeni o zabójstwo
- strony po dojściu do ugody
- trędowaci
- w drobnych sprawach
Natomiast duchowni mogli się bić i chętnie to robili. Wyzywający na pojedynek musiał też ugościć widzów i sędziego.
W Czechach ordalia zniósł w 1355 Karol IV. W Polsce tradycja sądów bożych przetrwała bardzo długo. Pojedynkował się między innymi Bolesław Krzywousty (ze Zbigniewem) i Kazimierz Wielki.
Wykład V - 24.11.2008
AZYL
Miejsca obdarzone prawem azylu chroniły przed krwawą zemstą, która do XIV w. była standardem (ale jeszcze w latach 30. XX w. vendetta była okolicznością łagodzącą wymiar kary na Korsyce i w płd. Włoszech). Były to tzw. „miejsca miru”, ale w praktyce nie zawsze go przestrzegano. Mir mógł być:
OSOBOWY - przy danej osobie było się nietykalnym, np. królu, biskupie, papieżu (ale np. Bonifacy VIII zastrzegł, że przy nim nie można z niego skorzystać), legacie, opacie klasztoru
RZECZOWY - związany zwykle z miejscem, np. świątynią (z Biblii, choć bywało z tym różnie, np. Mikołaj II Opawski pokłócił się z kuzynem Kazimierzem II, po czym otrzymał cynk, ze ten chce go zabić i próbował go prewencyjnie zadźgać. Nie udało mu się i uciekł do fary klasztornej w Nysie, ale siepacze Kazimierza wyciągnęli go stamtąd i odprowadzili pod sąd miejski, który skazał go na śmierć.), cmentarzem, czasem też drogą publiczną, królewską (Flandria, płn. Francja). Mirem objęta była też bursa studencka (czyli w XVII w. melina) - studenci Akademii Krakowskiej z Warszawy po zajęciach w soboty udawali się w okolice Suchej Beskidzkiej - Makowa Podhalańskiego i mordowali miejscową ludność.
MIESZANY - związany zarówno z narzędziem (miejscem) jak i osobą, np. chłop orzący pole był do końca orki nietykalny (św. Izydor gdy się modlił zostawiał woły i wtedy orał za niego anioł), dwór królewski, cesarski, biskupi (tj. miejsce gdzie aktualni przebywali)
W starożytności azyl najczęściej był w świątyni. W Grecji na górze ITOME przy świątyni Zeusa. W Rzymie każda świątynia miała miejsce azylu, a oprócz tego azyl zapewniały posągi i obrazy (np. cesarzy), Kapitol, sztandary legionów, dotknięcie posągu Marka Aureliusza. W Izraelu było 6 tzw. miast pokoju, ale zapewniały one azyl tylko w sprawach o zabójstwa przypadkowe lub w samoobronie. Dla chrześcijan miejscami takimi były ołtarze (ale św. Stanisław, Tomasz z Canterbury), ważne świątynie (ale w Ziemi Świętej Renald de Chatillon, zbesztany przez biskupa Betlejem ściągnął go ze mszy w Bazylice Narodzenia, przywiązał do wieży i oblał miodem, by kąsały go muchy, dopóki ten go nie przeprosi. Biskup przeprosił), a od synodu w Clermont także przydrożne krzyże.
W Sudiebniku cara serbskiego Stefana Duszana mowa o prawie azylu na jego dworze. Soborne Ułożenie nadaje go dworowi patriarchy.
W Polsce dokument Władysława Łokietka z 1298 r. stwierdza azyl w siedzibie kupców lubeckich w Gdańsku. Prawem azylu były też chronione mieszkania sędziów i ławników. Jędrzej Kitowicz w „Opisie obyczajów za Augusta III” opisał bandę studentów zajmujących się rozbojami. Jeden z nich, aresztowany za zabójstwo i uwolniony przez kolegów ukrył się w klasztorze jezuitów, zapuścił brodę i udawał zakonnika. Uszedłby prawu, ale zaczął fałszować dokumenty i wpadł.
PIELGRZYMKI KARNE
Był to rodzaj banicji, zwykle związany z karami kompozycyjnymi. Pojawił się chyba w Szwecji w XIII w., ale istniał już wcześniej, np. Gall Anonim opisuje pielgrzymkę ekspiacyjną Bolesława Krzywoustego za zabójstwo Zbigniewa w 1112 (na Węgry albo pieszo na Święty Krzyż w Górach Świętokrzyskich).W Szwecji za kazirodztwo lub krewnobójstwo wysyłano do papieża po wybaczenie z glejtem i eskortą, widomym dowodem odbycia pielgrzymki miała być muszla znad Adriatyku. Jako kary dodatkowe pielgrzymki karne występowały w Niderlandach, np. w Maastricht. Pielgrzymowano też do Santiago de Compostella.
Najważniejsze były pielgrzymki do Ziemi Świętej, np. za zabójstwo. Połowa wypraw krzyżowych to pielgrzymki ekspiacyjne, dopiero od Ludwika IX miały inny charakter). Miejscami pielgrzymek w Ziemi Świętej były:
- Mont Joie - góra, z której widać Jerozolimę 10-15 km od miasta, jest tam grób proroka Samuela
- Bazylika Bożego Grobu
- Góra Oliwna - Ogród Getsemani (za zdradę)
- Góra Wniebowstąpienia (Kościół Zaśnięcia NMP)
- kościół św. Szczepana (za niesprawiedliwe wyroki)
- Wieczernik
- Dolina Jozafata
- Betlejem (za sprawą Franciszkanów)
- Grota Mleczna (gdzie miał się narodzić Jezus) - matki za dzieciobójstwo
- Nazaret (kościół Zwiastowania, kościół św. Rodziny, kościół św. Józefa)
- góra Tabor (nawiązanie do przemienienia Jezusa i osobowości)
- Enkarim - miejsce narodzin Jana Chrzciciela, cel pokuty dla Joannitów
- do Jerozolimy - templariusze za homoseksualizm, potem ciężkie więzienie w Atlin (Castel Peregrinorum)
Pielgrzymki miały charakter oczyszczający, a pielgrzymi karni mieli bronić innych pielgrzymów. W 1118 utworzono zakon templariuszy.
Wykład VI - 1.12.2008
MIEJSCA ZWIĄZANE Z WYKONYWANIEM KAR
Do połowy XIX w. w Europie kary wykonywano publicznie (prewencja generalna) w miejscach dostępnych dla jak największej liczby ludzi.
W starożytności.
Grecja:
- zrzucanie ze skał (Mały Pnyks w Atenach)
- strącanie z muru do morza (Pireus)
- na agorze (wypicie cykuty przez Sokratesa)
- Sparta
b) Rzym:
- strącenie ze Skały Tarpejskiej (wg Ustawy XII tablic)
- główne trakty komunikacyjne (ukrzyżowanie uczestników powstania Spartakusa)
- ścięcie - tylko dla obywateli rzymskich, na Forum Romanum lub Polach Marsowych
c) Izrael:
- Brama Gnojna Jerozolimy
- zwyczaj sprawdzania więźniów przed egzekucją przez sanhedryn
- ukamienowanie zawsze poza murami miasta
- Dolina Cedronu
Ukrzyżowanie - rzymska kara o charakterze hańbiącym, nie można było jej stosować wobec obywateli Rzymu. W Jerozolimie krzyżowano przy starym kamieniołomie, za każdym razem wymieniano drzewo od krzyża. Golgota - Miejsce Czaszki, gdyż żydzi twierdzili, że tam znaleźli szczątki Adama. Stosowano ją też w innych krajach zajętych przez Rzym, np. w Damaszku krzyżowano na murach miasta.
Spalenie na stosie przeprowadzano ze względów przeciwpożarowych przy akwenach wodnych (w mieście Turek po egzekucji na rynku spaliło się całe miasto), np. w Jerozolimie obok potoku Cedron.
Śmiertelna chłosta była to kara hańbiąca o charakterze niejawnym. Przeprowadzono ją np. na terenie koszar kohorty jerozolimskiej na gabbata („kamienna poduszka”, „litostratos”)
W średniowieczu i czasach nowożytnych:
Była to epoka odtwórcza w stosunku do starożytności. Karano przy drogach publicznych (narzędzia przy drogach to pale, koła, szubienice). W Żywcu był krzyż koło kościoła. Na Kremlu karano na Placu Czerwonym. Wymyślono jednak specyficzne kary:
UTOPIENIE - w fosie (np. Hradczany), w rzece (np. Wełtawa), w jeziorze (Jadwiga Ciemna oskarżona o czary, utopiona w połowie XVII w.), w morzu (np. w Nowym Świecie, u Arabów i Turków, w Wenecji). Topienie w Europie odbywało się zawsze w jakieś święto kościelne. W XVII w. w Lipowej urodziło się cielę z dwiema głowami i utopiono 2 kobiet oskarżone o czary.
OBCIĘCIE KOŃCZYN - jest to jedyna forma kary mutylacyjnej, jaka przetrwała (np. Arabia Saudyjska). Zawsze obcinano w miejscach publicznych. W Anglii - na dziedzińcu Tower lub przed ratuszem londyńskim (za lichwę obcinano rękę i jądra), w Krakowie - koło księgarni Matras na Rynku, koło Bramy Floriańskiej, w Prowansji - po obcięciu dłoni skazywano na wyświecenie, czyli banicję z miasta. „Stawiać kogoś u pręgi” tzn. upokorzyć kogoś, obciąć członki i wychłostać.
ŚCIĘCIE MIECZEM - było niepubliczne tylko w stosunku do rodziny królewskiej/książęcej. Ścinano najczęściej na rynkach. W Wenecji ścinano między figurą św. Teodora a Lwem Weneckim (ale w 1366 - ścięcie na balkonie Pałacu Dożów), w Asyżu na Wzgórzu Rajskim, gdzie pochowano św. Franciszka. We Francji było sporo miejsc, między innymi Plac Zgody, Plac Inwalidów, Bastylia. W Anglii ścinano w Tower (między innymi Tomasz Morus, Anna Boleyn). We Flandrii w Gandawie ścinano na moście zamkowym (także tam mutylacje). W Krakowie skracano o głowę przy wjeździe do miasta obok bramy Floriańskiej, przy wieży ratuszowej i przy kościele Mariackim.
SPALENIE NA STOSIE - odbywało się poza murami (wyjątek: Giordano Bruno w centrum Florencji i ww. miasto Turek). W Paryżu palono na Wyspie Trzcin na Sekwanie, w Krakowie na Salwatorze
WBICIE NA PAL - w Krakowie na Krzemionkach
Wykład VII - 8.12.2008
MIEJSCA ZWIĄZANE Z WYKONYWANIEM KAR CIELESNYCH I NA HONORZE
CHŁOSTA
Kara ta miała charakter prewencji ogólnej, więc wykonywano ją w miejscach publicznych. W Europie Zachodniej zwykle robiono to przed wejściami do kościołów (zabronił tego Ludwik Pobożny, ale nikt go nie słuchał), ale również w kościele Mariackim są kuny, co oznacza, że wykonywano tam kary chłosty (w Krakowie również przy Ratuszu i Bramie Floriańskiej). Drugim takim miejscem był PRĘGIERZ - symbol obnażenia win człowieka. Często miejscami tymi były ratusze. Cel odstraszający był spełniony też na placu targowym, np. przy kradzieży w dzień targowy sądził oskarżonego ad hoc IUDEX FORI - sędzia targowy. Wyrok wykonywano na miejscu. Sporadycznie wykonywano kary w więzieniach, bo nie było funduszy na ich utrzymywanie i pojawiły się dość późno. W Polsce funkcjonowała wieża dolna i górna, a u Słowian doły więzienne. Pierwsze prawdziwe więzienia powstały w XV w. Wg Sobornego Ułożenia z 1649 r., jeśli kat dokonywał chłosty w pośladki to musiał to robić niepublicznie w więzieniu (by nie siać zgorszenia). Chłosta w więzieniu nie miała charakteru hańbiącego, jeśli nie doszło do kontaktu fizycznego z katem (osoba nieczysta). Kara chłosty powyżej 300 razów zwykle równała się śmierci.
WYŚWIECENIE
Wypędzenie z miasta na pewna odległość. Byłą to kara hańbiąca, mająca charakter publiczny, by ludzie zapamiętali wygląd wyświeconego i doniosła w razie jego powrotu. Wtedy czekała go śmierć (np. Samuel Zborowski zwabiony z banicji przez Jana Zamoyskiego). W Polsce ostatnia banicja miała miejsce w 1722 r. Na wyspie Man wyświeceń dokonywano na górze Tynwald.
MIEJSCA KAR POZBAWIENIA WOLNOŚCI
W średniowieczu była to rzadkość. Zwykle adaptowano do tego celu inne budynki, np. lochy zamkowe. W mieście greckim Olia (dzisiejsza Ukraina) więziono w dołach w ziemi, podobnie w wielkopolskiej Ołżenicy/Łobżenicy kopano doły w rynku i w słowackiej Trzcianie (dół przed kościołem przykryty kratą żelazną)
Wieża górna i wieża dolna był to rodzaj miejsca kary pozbawienia wolności dla szlachty polskiej.
- wieża górna - niezamykana (skazany dostawał klucze od woźnego), mógł sprowadzać gości, muzykantów a nawet prostytutki, wziąć ze sobą służących; więźniowie nie uciekali, gdyż złamaliby przysięgę; najkrótszy okres kary: 1 godzina.
- wieża dolna - minimalny okres trwania kary: 1 dzień, maksymalny - 1 rok i 6 tygodni; mało kto przeżywał dłuższą karę(2 - 4°C w wieży)
MIEJSCA KAR >>OGRANICZENIA WOLNOŚCI<< (ZSYŁKI)
CIĘŻKIE ROBOTY
- zesłanie do kopalni (od starożytności, wspomina o tym Kadłubek), niebezpieczna kara, często kończyła się śmiercią
ZESŁANIE DO KOLONII KARNEJ
- Anglicy zsyłali głównie do Australii; ponadto wynaleźli system cel w statkach do transportu zesłańców
- Rzymskie jednostki karne na Sycylii i Wyspach Liparyjskich
- Francuzi zsyłali do Gujany, Nowej Kaledonii, San Domingo
- Hiszpanie - Wyspy Kanaryjskie, Filipiny
- Rosja - zesłanie na Syberię (ale też Kaukaz, Azja Środkowa); Kodeks Kar Głównych i Poprawczych z 1847 przewidywał karę zsyłki. W 1900 r. zesłanych było ponad 300 tys. Osób! Bolszewicy formalnie znieśli tę karę w 1917 r., ale faktycznie funkcjonowała do czasów stalinowskich
ZESŁANIE NA GALERY
- funkcjonowało od starożytności, jeśli akurat brakowało jeńców wojennych
- Francuzi zsyłali głównie cyganów (bo to naród nierobów)
- Turcy w basenie Morza Śródziemnego
- kawalerowie Maltańscy (ale w stosunku do jeńców)
SĄDOWE SPRZEDANIE W NIEWOLĘ
BUDYNKI MAJĄCE ZNACZENIE PRAWNE
BUDYNKI O ZNACZENIU MIĘDZYNARODOWYM
- Pałac Ligi Narodów w Genewie
- siedziba Wysokiego Komisarza Wolnego Miasta Gdańska w Sopocie
-Międzysojusznicza Komisja Rządu i Plebiscytu Górnego Śląska w Opolu (11.02.1920 - 15.06.1922)
- tzw. myta - szlabany i budki graniczne pobierające opłaty przy wyjeździe z miast (np. w Rzeszy)
SIEDZIBY WŁADZ PAŃSTWOWYCH I TERYTORIALNYCH
a) siedziba władcy - ale Rex ambulans - władca podróżujący, by poddani mogli go widzieć (stąd przydomki), zatem brak stałej stolicy. Ostatnim w Polsce był Kazimierz Jagiellończyk.
b) rezydencje władców i zarazem siedziby władz (stanowienie i wykonywanie prawa):
- zamek Montreale w Palermo na Sycylii, zbudowany w XIII w. dla Fryderyka II: siedziba władcy, rezydencja, a od 1948 r. siedziba Parlamentu Sycylii
- Pałac Dożów w Wenecji: siedziba władz republiki, 6 różnorodnych sądów weneckich
- Palacio Veccio we Florencji
- Escorial (pałac Filipa II 50 km od Madrytu w kształcie rożna na cześć sposobu w jaki zginął św. Wawrzyniec): mieścił więzienie, sądy, kancelarię państwa i nawet biuro notarialne
- Hradczany w Pradze
- Zamek w Trokach na Litwie
- Zamek w Budzie
- wyspa la Cite w Paryżu: był tam zamek Kapetyngów, gdzie siedzibę miał też Parlament Paryski, kancelaria królewska itp.
- Zamek na Wawelu - odbywały się tam sejmy koronacyjne, jest Baszta Złodziejska, gdzie wykonywano kary itd.
- zamek w Rawie Mazowieckiej: był tam Skarbiec Koronny
- zamek w Piotrkowie Trybunalskim
- Zamek Królewski w Warszawie
- Bakczysaraj - siedziba chana, miejsce stanowienia prawa, siedziba sądu
SIEDZIBY ORGANÓW UCHWALAJĄCYCH
- Rzym: curia Julia (hostilia) - siedziba senatu
- Anglia: Parlament; początkowo zbierał się tam, gdzie chciał król, a od XIV w. Pałac Westminsterski (BIAŁA KOMNATA - Izba Lordów; MALOWANA KOMNATA - Izba Gmin)
- Francja: 1302 pierwsze Stany Generalne w pałacu królewskim(wtedy i w 1308 to król na nie zapraszał), potem rycerstwo gromadziło się w Hotelu St. Paul, duchowni w kaplicy St. Chapel, a stan trzeci w ratuszu Paryża. Zmieniło się to dopiero w 1789 r., gdy obradowano w klasztorze Augustynów. Pojedyncze Stany Generalne miały miejsce w Tours, Poitiers, Orleanie i Tuluzie.
- Niemcy: nie miały stałego miejsca obrad parlamentu (co cesarz to inne miasto), ale zwyczajowo w Norymberdze
- Rosja: sejm obradował rzadko. I sobór ziemski był w 1566 r. w Granitowym Pałacu na Kremlu pod okiem cara
- Czechy: sala Władysławowska na Hradczanach
- Polska: między innymi Warszawa, Kraków, Piotrków
Pierwsze oddzielne budynki parlamentów powstawały od XIX w.( Londyn, Wiedeń, Budapeszt, Berlin, Turyn - pierwsza stolica odrodzonych Włoch)
BUDYNKI SĄDOWE
- Rzym: bazyliki
- Izrael: siedziba Sanhedrynu
- Anglia: londyńska Tower, Wielka Sala (tu Cromwell uzyskał tytuł Lorda Protektora), był tam: Sąd Kanclerski, Sąd Ławy Królewskiej, Sąd Spraw Pospolitych (te 3 to tzw. Sądy westminsterskie), Sąd Szachownicy i Sąd Izby Gwiaździstej
- Francja: długo funkcję budynków sądów pełniły kościoły (ale w Paryżu Złota Izba Palais de Justice na wyspie la Cite, siedziba Trybunału Rewolucyjnego); z kolei Parlament Paryski miał sąd karny (Izba Wieżyczki), izbę skarbową i izbę menniczą; w Poitiers siedziba sądu mieściła się w Sali Straconych Kroków w pałacu królewskim
- Ateny: tolos - urząd miar i wag, urzędowali tam prytanowie
- Rzym: tabularium gdzie trzymano dokumenty, archiwum na Kapitolu
- Simannas - archiwum hiszpańskie
- Luwr - archiwum królewskie Francji
- Tower - archiwum Izby Lordów
Durnstein - tam przetrzymywano Ryszarda Lwie Serce. Panowie feudalni mogli orzec każdą karę z wyjątkiem kary śmierci dla monarchy.
Wykład VIII - 15.12.2008
NARZĘDZIA ZWIĄZANE Z WYKONYWANIEM KAR
Jeszcze za komuny MO stosowało niektóre maszyny tortur!
URZĄDZENIA STACJONARNE SŁUŻĄCE DO WYKONYWANIA KARY ŚMIERCI:
1) Najprostszym narzędziem była SZUBIENICA. Znano ją od starożytności. Digesta przewidywały ją dla żołnierzy za ucieczkę do wroga. Nie miała wówczas charakteru hańbiącego. Było wiele odmian szubienicy, np. Słowianie znali szubienicę dwusłupową, ale wieszali też na drzewach, gałęziach. Stosowano ją zwykle za poważniejszą kradzież (Np. konia), a w miastach włoskich (Np. Cremonie) również za zwykłe zabójstwo.
W średniowieczu powieszenie było zwykle karą dla chłopów i nie przynosiło im to hańby. Podobnie kobietom, ale dla duchowieństwa, rycerstwa i szlachty było zawsze karą hańbiącą. W XVII w. w niektórych ustawodawstwach każda kara wykonywana przez kata, a nie woźnego sądowego, miała charakter hańbiący. Kara powieszenia stosowana wobec małoletnich nie była karą śmierci, ale miała charakter ogólnoprewencyjny. We Francji w XVII małoletnich podwieszano dla postrachu na około 1 godzinę. Z punktu widzenia archeologii interesujące są typy szubienic. Były to:
- gałęzie - Np. w Londynie na skraju obecnego Hyde Parku w średniowieczu i potem aż do 1783 r. na wiązie wieszano pospolitych przestępców. We Wrocławiu przy drogach dojazdowych wieszano na tzw. kaźnych albo złych drzewach. Henryk Brodaty uwielbiał wieszać.
- szubienica słupowa (pionowy słup i pozioma belka, na której wieszano)
- mala crux (zły krzyż) - miała podwójne ramiona (kształt litery T)
- szubienica dwusłupowa (Słowianie)
- szubienica trójsłupowa (Szwecja, Austria)
- szubienice wielosłupowe i szubienice piętrowe
Zachowało się sporo szubienic, Np. w Auschwitz, w Poznaniu, w Katowicach, we Francji, na Węgrzech w muzeum wymiaru sprawiedliwości. Kopalnią wiedzy na temat wieszania jest dzieło A. Kamienieckiego. Wspomina on np. że na granicy wsi Pietrzykowice i Łodygowice koło Żywca była zbiorowa szubienica na 24 zbójców. Szubienice zwykle miały część nadziemną (właściwą) i podziemną (z zapadnią, np. na Montelupich w Krakowie). W Austrii niemal wszystkie szubienice kazał zniszczyć Józef II specjalnym uniwersałem (gdyż jego „Józefina” znosiła w sprawach zwyczajnych karę śmierci). Nie każdy mógł wystawiać szubienice, potrzebny był do tego przywilej monarszy (ale Karol Wielki nakazał ich stosowanie przez sędziów w całym państwie). W Poitou zachowała się ustawa, mówiąca, ze przy każdym sądzie powinna funkcjonować szubienica. W Krakowie miejscem zbiorowych wieszań była ulica Pędzichów. Na planach wielu średniowiecznych miast zachowały się tzw. „kaźne góry”, na których stały szubienice. Cieśle robili wszystko, by nie wykonywać zleceń na te narzędzia. Hrabiowie francuscy mogli stawiać szubienice maksymalnie czterosłupowe. Na Dolnym Śląsku stawiano szubienice kamienne. Art. 211 Caroliny mówił o grupowych szubienicach. W celach hańbiących i zaocznie wieszano czasem portret zdrajcy i obok np. zwierze (psa, świnię). Kara ta najpopularniejsza była we Francji (w 1665 r. Parlament Paryski skazał na śmierć 347 osób, z czego w 327 przypadkach powieszono tylko ich portrety - zaocznie). Na szubienicach wieszano też kończyny po ćwiartowaniu, np. w Pradze w kościele św. Wincentego do dziś można obejrzeć zmumifikowane ręce skazańców.
2) Karą zbliżoną do szubienicy byłą hiszpańska GAROTA. Skazanego sadzano przy słupie, do którego przytwierdzona była śruba wraz z „nakrętką”, za którą umieszczano szyję skazańca i tak go duszono. Stosowano ją do 1832 r. Zabito tak m. in. Montezumę II.
3) Inną karą hiszpańską było tzw. strapado. Była to belka u sufitu, przez którą przeciągano linę, przywiązaną do związanych za plecami rąk skazańca, którego podciągano do góry i zrzucano (wyrywając przy tym ramiona ze stawów, często też obciążano genitalia). W klasycznej wersji zatrzymywał się tuż nad podłogą. Zachowało się np. w muzeum w Mantui. Najczęściej stosowano je wobec prostytutek, złodziei - recydywistów i żołnierzy (przy czym żołnierza podciągano zwykle na gałęzi drzewa, zrzucano, a oddział ćwiczył na spadającym swoją celność).
4) SZAFOT - pomost na egzekucje, zachował się do dziś w Moskwie szafot kamienny 2 na 2 m. W Londynie były podobne. Szafot znajdował się na podwyższeniu w celach ogólnoprewencyjnych., np. obok księgarni Matras na Rynku w Krakowie. Anglicy ścinali toporem. W Londynie były 2 rodzaje szafotów: osobny dla rodziny królewskiej na dziedzińcu Tower (stracono tam m. in. Tomasza Morusa, kat zwykł mówić „Oto głowa zdrajcy”), osobny szafot publiczny na Town Hill. Głowy skazanych umieszczano na żerdziach obok mostów nad Tamizą. Szafot czasem miał drzwiczki i schody. W środku kat mógł się schronić przed tłumem do czasu przyjścia straży miejskiej, gdyby wykonał niepopularny wyrok lub wykonał go niewłaściwie (ale kat paryski umiał ponoć ściąć 3 osoby jednym uderzeniem miecza). Na platformie był też krzyż i czasem stolik na narzędzia egzekucji i wino dla skazańca. Sypano też piasek, by krew zbyt się nie rozlewała. Jakub Sobieski opisuje jak wyglądała egzekucja. W Atenach ścinano na pieńku, tak czynili też Anglowie i Sasi. Potem wprowadzono specjalne krzesło egzekucyjne. Japończycy ścinali w klęczki, podobnie ścięto Mikołaja II w 1497 r. W Warszawie ścinano na pniaku. Naukowcy udowodnili, że głowa po ścięciu może funkcjonować jeszcze przez 30 sekund!
5) W Poznaniu i Katowicach zachowały się GILOTYNY. Gilotyny były znane już w średniowiecznej Szwabii i Szkocji (z półokrągłym ostrzem). W czasach doktora Guillotina zmodyfikowano ją - ostrze zmieniono na ukośne. W Polsce stosowano ją tylko w czasie II wojny światowej. W Rosji - do połowy XIX w. W Paryżu stała niedaleko placu Concorde.
6) KRZYŻ - kara starożytna, ale nie wiemy co dokładnie przez nią rozumiano (słup do którego przybijano, krzyż czy drzewo?). W ciągu 30 minut skazany umierał na skutek uduszenia. U żydów belka pionowa była stała, więc Jezus niósł tylko patibullum (belka poprzeczna długa na około 2, 2 m) . Krzyż poprzeczny wydłużał agonię, gdyż skazaniec mógł się podciągać. Znano 17 rodzajów ukrzyżowania (np. św. Piotra głową w dół, św. Andrzeja na kształt litery X). Jezus zapewne nie umarł na skutek uduszenia, ale zawału serca. Krzyże zużyte wrzucano do cysterny.
Na egzekucji odziewano skazanych obu płci w białe koszule. Tylko 5% wyroków sądów egzekucyjnych kończyło się wyrokami śmierci. Kazimierz Jagiellończyk skazał na śmierć rajców toruńskich za kolaborację z Krzyżakami i wyrok wykonywano 3 dni
Wyszukiwarka