I. WSTĘP

Życie człowieka rozpoczyna się jako zapłodnione jajeczko. W tym momencie człowiek zostaje wyposażony w cały „garnitur” genetyczny. Znaczy to, że w 46 chromosomach, przekazanych w połowie od ojca, w połowie od matki, otrzymuje całą informację dla dalszego bardzo szybkiego rozwoju. W chwili poczęcia decyduje się płeć człowieka, chociaż ujawnia się ona nieco później, około drugiego miesiąca życia płodowego. Tempo rozwoju dziecka w łonie matki jest bardzo szybkie i nigdy się już nie powtórzy. Już w czwartym tygodniu po poczęciu bije dziecku jego własne serce.

II. FAZY ROZWOJU PRENATALNEGO

Głównymi fazami rozwoju prenatalnego jest faza jajowa, która trwa od zapłodnienia do końca 2 tygodnia, w tym czasie praktycznie komórka jajowa pozostaje nie zmieniona pod względem wielkości z powodu braku zewnętrznego źródła pożywienia, natomiast następuje szybki rozwój wewnętrzny. Wczepienie się w wewnętrzną ściankę macicy następuje około 10 dnia po zapłodnieniu i od tego momentu staje się pasożytem. Następną fazą jest faza embrionalna, która trwa od końca 2 tygodnia do końca 2 miesiąca księżycowego, w tej fazie wszystkie ważne cechy zewnętrzne i wewnętrzne zaczynają się rozwijać i funkcjonować, narządy płciowe są dość dobrze rozwinięte, tak że można odróżnić płeć zarodka. Przy końcu tej fazy zarodek mierzy 3,81 - 5,08 centymetra i waży około 28,35 gram, rozwijają się dodatkowo organy - łożysko, pępowina i worek owodniowy. Ostatnią fazą w rozwoju prenatalnym jest faza płodowa, trwa ona od końca 2 miesiąca księżycowego do momentu narodzin. w fazie tej organy wewnętrzne przyjmują już w 5 miesiącu księżycowym prawie taką pozycję jak u osób dorosłych, komórki nerwowe istniejące już w 3 tygodniu, szybko wzrastają pod względem ilościowym w ciągu 2, 3 i 4 miesiąca, następuje aktywność płodu np. kopanie, wiercenie się, rozpoczyna się pomiędzy 2 a 3 miesiącem.

III. Czynniki wywierające wpływ na rozwój prenatalny.

Środowisko, w którym żyje dziecko przed urodzeniem tzn. macica matki - decyduje o tym, czy płód będzie się rozwijać według naturalnego porządku. Normalne, warunki środowiska wewnątrz macicznego są idealne dla rozwoju zdrowego dziecka. Wyraźne odmienności mogą wywoływać pewne zaburzenia. Każdy szkodliwy czynnik wprowadzony przez krwiobieg matki do łożyska może zaburzać środowisko śródmaciczne. Jeżeli pojawi się on w krytycznym momencie ustalonego porządku rozwoju, wówczas może go zmienić doraźnie lub na stałe. Pierwszym czynnikiem, który ma wpływ na rozwój prenatalny jest odżywianie matki. Pożywienie dla nie narodzonego dziecka jest dostarczane z krwiobiegu matki poprzez łożysko. Aby dziecko było zdrowe, dieta matki musi zawierać dostateczną ilość protein, tłuszczu i węglowodanów. Następnym czynnikiem jest niedobór witamin. Niedobór witamin C, B6, B12, D, E i K może utrudniać normalny rozwój prenatalny. Zdrowie matki to czynnik który ma największy wpływ na oczekiwane dziecko, należą do niego : zaburzenia wydzielania wewnętrznego, choroby zakaźne zwłaszcza różyczka i choroby weneryczne, choroby przewlekłe lub wyniszczające oraz wyraźna nadwaga i niedowaga. Następnym ważnym czynnikiem jest czynnik Rh, ponieważ niezgodność między grupą krwi matki i ojca przyczynia się do uszkodzenia komórek płodu. Prowadzi to do komplikacji fizycznych lub psychicznych, często na tyle poważnych, że w rezultacie następuje śmierć lub trwałe kalectwo dziecka. Promienie X i rad to czynniki na które medycyna posiada dowody, chociaż jeszcze nie ostateczne, że stosowanie promieni rentgenowskich i radu w celach terapeutycznych w odniesieniu do kobiet ciężarnych może być szkodliwe dla nie narodzonego dziecka. Może to spowodować uszkodzenia okołoporodowe, poronienie lub urodzenie martwego płodu. Stosowanie promieni X dla celów diagnostycznych do określania wielkości i pozycji płodu w macicy pod koniec ciąży nie ma wpływu na sam płód. Jeśli chodzi o alkohol to mało jest dowodów na to, że umiarkowane spożywanie alkoholu przez ciężarną szkodzi jej przyszłemu dziecku. Jeżeli alkohol jest spożywany często i w dużych ilościach to prawdopodobnie wpływa szkodliwie na rozwój fizyczny i psychiczny dziecka. Palenie jest czynnikiem najbardziej szkodliwym dla oczekiwanego dziecka, kiedy matka zaciąga się dymem papierosa. Jest oczywiste, że nawet bez zaciągania się dymem palenie papierosów przez matkę wywiera wpływ na tętno serca porodu, a zawartość chemiczna przedostaje się do jego krwi. Wiek rodziców to czynnik który także wpływa na rozwój prenatalny. Przed 21 rokiem życia żeńskie narządy rozrodcze nie są w pełni dojrzałe, a hormony potrzebne do reprodukcji nie osiągnęły optymalnego poziomu rozwoju. Po 29 roku życia aktywność hormonów stopniowo się zmniejsza. Nie ma dowodów na to, że wiek ojca ma wpływ na rozwój przyszłego dziecka. Pojemność macicy to ostatni czynnik wpływający na rozwój prenatalny. Przy ciążach mnogich pojemność macicy może ograniczać aktywność płodu, tak ważna dla normalnego rozwoju.

1. Postawy osób znaczących.

Zdrowie matki, jej odżywianie się, wiek i inne omówione powyżej czynniki mają niewątpliwie istotny wpływ na rozwój zapłodnionego jaja. Jednakże pośrednie wpływy postaw ludzi znaczących na życie nie narodzonego dziecka są tez ważne i nie można ich pomijać.

W jakim stopniu postawy osób znaczących wobec nie narodzonego jeszcze dziecka będą miały wpływ na postawy członków rodziny, będzie to zależało częściowo od tego jak bliskie są ich stosunki z członkami rodziny. A konsekwencji jak dalece mogą one wpływać na ich postawy, częściowo zaś od tego jak liczne i jak bliskie są ich kontakty z dzieckiem we wczesnych, podatnych na oddziaływanie latach życia. Tak na przykład postawa matki może być pod dużym wpływem postawy bliskiego przyjaciela. Jeżeli ten przyjaciel jest rad z pełnienia przez nią roli matki, wówczas jego wpływ na postawę matki będzie inny niż wtedy, gdy traktuje ona swoją matczyną rolę jako nudną i frustrującą i gdy ciągle narzeka na swoją pracę i wyrzeczenia, których wymaga pełnienie tej roli.

2. Postawy rodzicielskie

Większość postaw w stosunku do dzieci i obowiązków rodzicielskich ma swój początek w tego typu doświadczeniach przyszłych rodziców w okresie ich własnego dzieciństwa, a postawy te krystalizują się wówczas, kiedy ciąża zostaje rozpoznana. Wiele kobiet jest wtedy, kiedy jako dzieci bawiły się lalkami chciało mieć w przyszłości własne dzieci. Mężczyźni są na ogół zbyt skoncentrowani na swojej pracy zawodowej, aby mogli zastanawiać się, jakie były obowiązki rodziców w okresie ich własnego dzieciństwa i młodości. Mają jednak ogólne pojęcie o tym, co oznaczają dla nich obowiązki rodzicielskie.

Postawy rodziców w stosunku do swoich dzieci zależą od podejmowania przez nich ról rodzicielskich. Niektórzy ludzie romantyzują rodzicielstwo, inni mają poglądy bardziej realistyczne. Niektóre postawy są przychylne od radości do strachu, złości i odrazy. Nie ma dwojga rodziców, którzy by mieli takie samo doświadczenie z okresu własnego dzieciństwa lub z okresu ciąży. Jest więc zrozumiałe, że ich postawy są różne. Niektóre z czynników odpowiedzialnych za owo zróżnicowanie postaw są powszechne. Najważniejsze z tych czynników to pragnienie posiadania dzieci. Niektórzy ludzie chcą mieć dużo dzieci, inni raczej mało lub wcale. Jedni uważają, że małżeństwo bez dzieci jest niepełne, według innych zaś dzieci stanowią pewną przeszkodę w osiągnięciu sukcesu zawodowego lub utrudniają zmianę pracy bądź miejsca zamieszkania. Następny czynnik wywierający wpływ na postawy rodzicielskie to stan fizyczny kobiety w czasie ciąży. Jeżeli przyszła matka czuje się dobrze i ma niewiele zmartwień, zwłaszcza jeśli są to zmartwienia błahe, wówczas prawdopodobnie jej postawa wobec oczekiwanego dziecka będzie bardziej przychylna niż wtedy, gdy zmartwień jest dużo. Stan emocjonalny w czasie ciąży to czynnik, który dla wielu kobiet jest okresem depresji, niepokoju oraz obaw związanych z samym porodem, z możliwością urodzenia dziecka kalekiego, z własnym przygotowaniem do macierzyństwa. Dla innych kobiet jest to okres radosnego oczekiwania. Następnym czynnikiem wpływającym na postawy rodzicielskie są marzenia i fantazje matczyne, występują tu obawy, wątpliwości i niepokoje przyszłych matek często nasilane przez marzenia i fantazje, podobnie jak z pozytywnymi stanami emocjonalnymi. Duży wpływ mają także poprzednie doświadczenia z dziećmi. Przyszli rodzice, którym w okresie ich młodości powierzono obowiązek opiekowania się młodszym rodzeństwem, wykazują tendencję do mniej przychylnych postaw w stosunku do własnych dzieci niż ci, którzy nigdy nie mieli takich doświadczeń. Równie ważnym czynnikiem są także postawy i doświadczenia przyjaciół. Przyjaciele, którzy mieli nieprzyjemne przeżycia we własnych domach i byli nieszczęśliwi z powodu pełnienia ról rodzicielskich, wywierają niekorzystny wpływ na postawy przyszłych rodziców. Ideał wymarzonego dziecka następuje wtedy, gdy rodzice bardzo romantycznie myślą o przyszłym dziecku, może to doprowadzić do rozczarowania i niechęci, gdy dziecko nie odpowiada ich marzeniom. Pochodzenie społeczne rodziców to także ważny czynnik, który ma wpływ na postawy rodzicielskie. U wielu dorosłych z niższych klas społecznych ma tendencje do traktowania rodzicielstwa jako „nieuniknionej zapłaty za stosunki płciowe”, natomiast osoby z klasy średniej i wyższej widzą w dziecku „wypełnienie” małżeństwa. Następnym z czynników jest status ekonomiczny rodziny, który uświadamia nas, jeżeli warunki finansowe są ciężkie, wówczas postawy rodziców w stosunku do narodzenia się dziecka są prawdopodobnie niechętne. Wiek rodziców to także jeden z ważniejszych czynników, który ukazuje, że starsi rodzice przyjmują swoje role rodzicielskie bardziej serdecznie niż rodzice młodzi. Ostatnim czynnikiem wpływającym na postawy rodzicielskie są środki masowego przekazu. Różne środki masowego przekazu jak książki, czasopisma, film, radio, telewizja przedstawiają romantyczny obraz dzieci i rodziców. Kobiety z reguły bardziej niż mężczyźni ulegają wpływowi tych środków przekazu.

3. Postawy rodzeństwa

Postawy rodzeństwa wobec nie narodzonego jeszcze dziecka kształtują się zwykle w okresie prenatalnym i są w znacznym stopniu utrwalone, zanim dziecko się urodzi. Stosunek sióstr i barci do nowo narodzonego dziecka będzie przede wszystkim zależał od ich wieku i zainteresowań. Jeżeli są jeszcze mali, kiedy pojawia się nowe dziecko mogą czuć się dotknięci, że muszą dzielić się rodzicami z nowym przybyszem. Rzecz się ma inaczej ze starszymi dziećmi, które mają przyjaciół i przejawiają zainteresowanie tym, co dzieje się poza domem. Dopóki niemowlę nie stanowi przeszkody w ich trybie życia, dopóty ich postawy wobec niego są przyjazne. Mogą nawet uważać, że zabawa z małym dzieckiem jest przyjemniejsza aniżeli bawienie się zabawkami.

Młodzież, zwłaszcza dziewczęta, przejawia często nieprzyjazne postawy wobec przyjścia na świat nowego dziecka w rodzinie. Są zakłopotane ciążą swoich matek, a potem są często wzywane, aby pomagały opiekować się niemowlęciem. Życie społeczne tych dziewcząt zostaje w jakiś sposób ograniczony. W rezultacie stają się one zazdrosne i coraz bardziej urażone.

4. Postawy innych osób znaczących

Postawy innych osób znaczących w życiu dziecka takich jak dziadków, wujków, ciotek i bliskich przyjaciół są ważne zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio.

Bezpośrednio są one ważne z tego względu, że raz uformowane, utrwalają się i wywierają wpływ na sposób traktowania dziecka we wczesnych, podatnych na kształtowanie latach, kiedy to społeczne kontakty dziecka ograniczają się głównie do członków rodziny i bliskich przyjaciół rodziny.

Pośrednie postawy osób znaczących są ważne, ponieważ maja one wpływ na postawy rodziców i rodzeństwa. Jeżeli na przykład przyszli dziadkowie ze strony matki lub ojca są szczęśliwi, że będą mieli wnuka, wówczas mogą przekazać przyszłym rodzicom bardziej przyjazne postawy w stosunku do oczekiwanego dziecka aniżeli wtedy, kiedy sprawia im przykrość, że będą uważani za starych, skoro tylko zostaną dziadkami. Są i tacy dziadkowie, którzy potrafią nawet mówić przyszłym rodzicom, że głupio robią powiększając rodzinę, gdy jeszcze nie stanęli na „własnych nogach” zarówno pod względem zawodowym jak i ekonomicznym.

5. Trwałość postaw

Postawy osób znaczących, przychylne bądź nieprzychylne, prawdopodobnie nie zmieniają się radykalnie, lecz tylko w pewnym stopniu. Na przykład badania nad postawami matek w czasie ciąży i zaraz po urodzeniu dziecka wykazują, że matki, które przejawiły niechętne postawy wobec swych nie narodzonych jeszcze dzieci, bardziej akceptowały te dzieci po urodzeniu. Taka zmiana może polegać na stłumieniu własnych postaw w związku z poczuciem winy niż na rzeczywistej przemianie.

Podobnie, chociaż postawy w stosunku do własnych ról rodzicielskich mogą się zmieniać po przyjściu na świat dziecka, to jednak podstawowe elementy tych postaw pozostają. Przychylne postawy oparte na romantycznych ideałach mogą ulec zmianie na gorsze po urodzeniu się dziecka albo z chwilą, gdy bezradność niemowlęcia ustępuje miejsca rozwijającej się niezależności dziecka stawiającego pierwsze kroki. Jeżeli matka ma więcej pracy i jest zmuszona do większych wyrzeczeń, niż się spodziewała, wówczas może nagle poczuć, że stała się ofiarą. Z drugiej strony, nieprzychylne postawy mogą zmieniać się w przychylne, kiedy matka odczuwa satysfakcję z pełnienia obowiązków macierzyńskich.

Wymienia się dwie przyczyny, które wyjaśniają, dlaczego postawy ukształtowane w kresie ciąży przejawiają tendencję do trwałości. Po pierwsze, postawy te są przeważnie zabarwione emocjonalnie i, jak wszystkie emocjonalne zabarwione postawy, trudno je zmienić. Na przykład postawa rodzeństwa wobec nieuchronnego pojawienia się nowego dziecka w rodzinie nie jest wcale neutralna. Przeciwnie, jest ona zabarwiona uczuciami przyjemnymi lub przykrymi.

Po drugie, ludzie przyjmują zwykle jako uzasadnione to, co uznają za słuszne i sprawiedliwe. Na przykład przyszła babka może uważać, że jej córka jest zmęczona swoim małżeństwem i gotowa się rozwieść. Jednakże widzi również, że posiadanie dziecka wniesie radość w posiadanie rodziny, toteż mając na uwadze dobro dziecka, może wskazywać na wzruszenie i radości stanu małżeńskiego i uchronić córkę od sprawy rozwodowej.

IV. Zagrożenia występujące w okresie prenatalnym

W okresie prenatalnym występuje wiele zagrożeń, często bardzo poważnych, mających dalekosiężne skutki, o czym wielu ludzi po prostu nie wie. Są to zagrożenia natury fizycznej i psychologicznej.

Ponieważ zagrożenia fizyczne łatwiej rozpoznać i badać niż psychologiczna, poświęcono im dotychczas więcej uwagi. Nie znaczy to jednak, że zagrożenia psychologiczne są mniej poważne. Faktycznie są one czasami ważniejsze niż fizyczne. Po pierwsze dlatego, że powodują nasilanie się zagrożeń fizycznych, a po drugie ich skutki są bardziej trwałe. W rezultacie oddziałują one na rozwój prenatalny.

1. Czynniki fizyczne zagrażające rozwojowi

Badania naukowe ujawniły istnienie pewnych szkodliwych czynników fizycznych, które wyróżniają się spośród innych tym, że ich skutki są bardziej poważne, bardziej trwałe i bardziej dalekosiężne. Badania te wykazały również, że każdemu okresowi rozwoju prenatalnego towarzyszą pewne potencjalne zagrożenia.

Potencjalne zagrożenia fizyczne różnych faz rozwoju prenatalnego:

Faza jajowa- zapłodnione jajo może obumrzeć z braku pożywienia, zanim zostanie zagnieżdżone w ściance macicy, z uwagi na czas potrzebny na przebycie jajowodu. Nieprzygotowanie ścianki macicy na przyjęcie zapłodnionego jaja, spowodowane brakiem równowagi między gruczołem przysadki a jajnikiem. Zagrożenie zapłodnionego jaja w ściance jajowodu tzw. ciąża jajowodowa czego rezultatem jest brak pożywienia lub przestrzeni, niezbędnych do rozwoju. Zagrożenie zapłodnionego jaja w małej przestrzeni tkanki o budowie włóknistej w ściance macicy, co może utrudniać pozyskiwanie pożywienia.

Faza embrionalna- poronienie, czyli „samoistne przerwanie ciąży”, jest wynikiem niekorzystnych dla macierzyństwa warunków, takich jak np. złe odżywianie, zaburzenia hormonalne, stresy emocjonalne, które mogą spowodować że zarodek zostanie usunięty ze swojego miejsca w ściance macicy.

Faza płodowa- występuje możliwość poronienia do 5 miesiąca księżycowego, zwłaszcza w tym czasie, kiedy normalnie wystąpiłaby u kobiety miesiączka. Poród przedwczesny z komplikacjami a nawet możliwością śmierci płodu. Komplikacje porodu będące wynikiem przenoszenia płodu, niekorzystnego położenia płodu w macicy oraz zaburzeń hormonalnych spowodowanych przeżyciami stresowymi. Nieprawidłowości rozwoju, spowodowane podobnymi czynnikami jak w fazie embrionalnej, mogą opóźniać rozwój płodu lub wywierać wpływ na rozwój jego organów, zwłaszcza mózgu.

Zaburzenia rozwoju to zakłócenie normalnej prawidłowości rozwoju różnych cech fizycznych. Po pierwsze - zaburzenia mogą być spowodowane wadliwością genów, lecz bardziej prawdopodobne jest to, że ich przyczyna są zakłócenia w środowisku wewnątrzmacicznym. Po drugie - zaburzenia te mogą być wynikiem występowania zakłóceń w środowisku wewnątrzmacicznym w okresie kształtowania się poszczególnych organów.

Do najważniejszych i najpowszechniejszych czynników zaburzających środowisko wewnątrzmaciczne należą : wyraźne i długotrwałe niedożywienie matki, które może prowadzić do umysłowego niedorozwoju dziecka lub pewnych defektów fizycznych, jak krzywica, padaczka lub porażenie mózgowe; zaburzenia wydzielania wewnętrznego, spowodowane czasami dziedzicznością, lecz znacznie częściej zaawansowanym wiekiem matki, kiedy to równowaga hormonalna jest zakłócona zmianami związanymi z okresem przekwitania, występującymi około 40 roku życia, może to prowadzić u dziecka do „kretynizmu”, tj. deformacji ciała, której towarzyszy obniżenie inteligencji, do małogłowia - niedorozwoju umysłowego połączonego z małymi rozmiarami oraz spiczastym kształtem czaszki, lub do monogolizmu - niedorozwoju umysłowego, z którym współpracują m.in. takie cechy, jak skośne oczy, krótka i szeroka czaszka; nałogowy alkoholizm; nadmierne palenie papierosów przez matkę; nadużywanie leków.

Do niedawna wierzono na przykład, że palenie papierosów przez matkę ma niewielki wpływ na rozwój jej dziecka. Najnowsze badania medyczne udowodniły, nadmierne palenie określanie nie przez liczbę wypalanych papierosów, ale przez wpływ palenia na stan zdrowia przyszłej maki oddziałuje nie tylko na serce i układ krążenia płodu, ale następstwa tego trwają po urodzeniu .W swych badaniach nad dziećmi, których matki paliły nadmiernie podczas ciąży, Goldstein wykazał, że dzieci te do 7 roku życia były nie tylko mniejsze i wolniej rozwijały się, ale także przejawiały gorsze przystosowanie społeczne, czytały słabiej niż ich rówieśnicy, których matki nie paliły wcale lub paliły sporadycznie podczas ciąży .

Zależność między paleniem papierosów przez matkę podczas ciąży a wysokość ciała dziecka w 7 roku życia średnia wyników w grupie chłopców i dziewcząt

Dotychczasowe badania medyczne nie osiągnęły takiego poziomu, by można było jednoznacznie wnioskować o wpływie leków na środowisko prenatalne. Uzyskane obecnie wyniki sugerują, że środki brane dla przyjemności, takie jak: marihuana, heroina, i kokaina, są szkodliwe, jeśli zażywa się je systematycznie i w nadmiernych ilościach, natomiast odpowiednie dawki takich leków, jak: aspiryna, środki uspokajające i przeczyszczające przyjmowane w celach leczniczych, mogą ale nie muszą być szkodliwe.

To, czy niekorzystne warunki środowiskowe spowodują zaburzenia w rozwoju płodu, zależy od czasu wystąpienia tego oddziaływania. Jeśli pojawią się w czasie wykształcania się jakiegoś organu, to prawdopodobieństwo nieprawidłowości rozwojowych jest dużo większe niż wtedy, kiedy niesprzyjające warunki zaistnieją po ukształtowaniu się tego organu. Tak więc decydujące znaczenie ma raczej czas, w którym niekorzystny czynnik zaczyna działać, aniżeli sam ten czynnik.

Krytycznym okresem rozwoju prenatalnego są pierwsze trzy miesiące. W fazie embrionalnej wykształcają się wszystkie części ciała. Od ósmego tygodnia, czyli od fazy płodowej, struktury ciała, które zaczęły się rozwijać w fazie embrionalnej, są już całkowicie ukształtowane. Mimo, że najbardziej krytycznym okresem są pierwsze trzy miesiące ciąży, nie oznacza to bynajmniej, że z tą chwilą kończy się możliwość uszkodzenia płodu przez niesprzyjające warunki środowiska wewnątrzmacicznego. Niekorzystne warunki życia prenatalnego rzadko są przyczyną nieprawidłowości rozwojowych, gdy występują wcześniej, zanim dana część ciała zaczęła się rozwijać, lub po jej ukształtowaniu się. Krytycznym okresem jest czas jej wykształcania się.

Tak na przykład różyczka, czyli odra niemiecka, jest łagodną chorobą dziecięcą. Jeśli jednak matka nabawi się jej w ciągu pierwszych trzech lub czterech miesięcy ciąży, choroba ta może spowodować u dziecka takie uszkodzenia, jak: kataraktę, głuchotę, wady serca, defekty uzębienia, małogłowie lub niedorozwój umysłowy. Po piątym miesiącu ciąży choroba ta ma bardzo mały lub żaden wpływ na przyszłe dziecko, ponieważ części ciała, która ona upośledza, są już ukształtowane.

Podobnie talidomid, zażywany przez kobiety ciężarne we wczesnych latach sześćdziesiątych jako lek na poranne nudności, nerwowość lub bezsenność, nie ma żadnego szkodliwego na nie narodzone dziecko, jeśli stosowany jest po trzecim miesiącu ciąży. Zażywany w pierwszych trzech miesiącach ciąży, może powodować zniekształcenia kończyn polegające na tym, że długie kości ramion i nóg ulegają skróceniu. Dodatkowo może on spowodować wystąpienie znamion na twarzy dziecka.

Długotrwały stres emocjonalny we wczesnej fazie ciąży może wywołać nadczynność nadnerczy, przejawiając się zwiększonym wydzieleniem przez te gruczoły hormonu hydrokortyzonu. Jeśli ma to miejsce we wczesnej fazie ciąży, może spowodować defekty fizyczne, a także opóźnienie rozwoju umysłowego. Natomiast w późniejszym okresie ciąży, w fazie płodowej, może spowodować nie tylko opóźnienie rozwoju umysłowego, ponieważ mózg nadal rozwija się szybko w tym właśnie okresie, ale również być przyczyną porodu przedwczesnego, porodu z komplikacjami lub martwych urodzeń.

Skutki zaburzeń rozwoju są powszechne i liczne. Niektóre skutki niekorzystnego środowiska prenatalnego mogą się ujawniać po upływie wielu miesięcy, a nawet lat, od porodu. Przyjmuje się często wówczas, że defekty te są spowodowane warunkami zaistniałymi po urodzeniu. Uważa się powszechnie, że na przykład krzywica jest rezultatem niewłaściwego ożywiania dziecka po urodzeniu, gdy tymczasem w rzeczywistości jak wskazują badania medyczne, pojawia się ona u dzieci urodzonych przedwcześnie i z tego powodu pozbawionym „mineralizacji”, która normalnie przebiega w późnej fazie płodowej.

Podobnie padaczka, porażenie mózgowe lub niedorozwój umysłowy mogą się ujawnić dopiero w niemowlęctwie lub we wczesnym dzieciństwie. Ponieważ brak na przykład odpowiednich testów do pomiaru opóźnienia rozwoju umysłowego noworodków, trudno stwierdzić u dziecka niedorozwój umysłowy wywołany długotrwałym i poważnym niedożywieniem płodu, dopóki nie zacznie ono mieć kłopotów w szkole. Wtedy jednak defekty mogą być także błędnie przypisane niekorzystnym warunkom życia po przyjściu na świat.

Niezależnie od tego, kiedy zaburzenia rozwoju stają się widoczne, mogą one mieć i zazwyczaj mają wpływ na dalszy bieg życia dziecka. Ślepota lub głuchota na przykład są poważnym upośledzeniem. Co więcej, wady fizyczne wywierają wpływ na pojęcie własnego „ja” i w ten sposób pośrednio na osobowość dziecka. To, czy dzieci będą dobrze przystosowane psychicznie i społecznie, zależy w dużej mierze od tego, czy przyjdą na świat w dobrej kondycji fizycznej.

Zaburzenia rozwoju a także poglądu rodziców na to, co jest ich przyczyną, oddziałują na stosunki wewnątrzrodzinne nie tylko między rodzicami a dzieckiem, ale także pomiędzy mężem i żoną i pomiędzy rodzeństwem. Na przykład tradycyjny pogląd, że matka jest zasadniczo odpowiedzialna za wszelkie zaburzenia rozwoju występujące u jej dzieci, niezależnie od tego, czy jest to małe przyrodzone znamię, czy też poważny niedorozwój umysłowy lub fizyczny, wywołuje u niej często poczucie winy oraz niezdrową, nadmiernie pobłażliwą lub nadopiekuńczą postawę w stosunku do dziecka. Taka postawa wobec dziecka będzie miała wpływ na całą jego przyszłość. Przekonanie, że to matka jest odpowiedzialna za nieprawidłowości rozwoju dziecka, może także prowadzić do tarć między rodzicami.

Ze względu na długotrwałe i i poważne skutki zaburzeń rozwoju zarówno dla dziecka jak i członków jego rodziny, niektórzy lekarze i kliniki położnicze doradzają obecnie kobietom ciężarnym w wieku średnim trzydziestopięcioletnim i starszym, których historia rodziny własnej lub męża sugeruje, iż rodzicielstwo jest u nich związane z dużym ryzykiem, aby zgodziły się na wykonanie amniocentozy. Jest to procedura polegająca na pobraniu próbki płynu owodniowego z macicy i sprawdzeniu go pod kątem występowania nieprawidłowości chromosomalnych lub innych oznak, wskazujących na możliwość pojawienia się zaburzeń w rozwoju dziecka. Zazwyczaj wykonuje się tę próbę w pierwszych dwudziestu tygodniach ciąży.

Jeżeli próbka wyraźnie pokazuje, że rozwój jest nieprawidłowy i że może to mieć wpływ na całe życie nie narodzonego jeszcze dziecka, wówczas należy uświadomić rodzicom, jakie będą tego skutki oraz jakich obowiązków wymagać będzie od nich opieka nad takim dzieckiem. Czy na przykład rodzice są przygotowani finansowo, emocjonalnie i pod innymi względami do podjęcia się opieki nad dzieckiem dotkniętym mongolizmem, bez zaniedbywania pozostałych dzieci?

Wtedy to rodzice przyjmują na siebie odpowiedzialność za decyzje o kontynuowaniu ciąży i urodzeniu dziecka, którego szanse na to, że będzie się rozwijać, są prawie równe zeru. Mogą też, jeżeli zechcą, podjąć decyzję o przerwaniu ciąży, gdy uznają, że jest to najlepsze rozwiązanie zarówno dla dziecka, jak i dla reszty rodziny. Po latach badań, które doprowadziły do odkrycia wpływu na dzieci długotrwałych przeżyć stresowych matki w okresie ciąży, Ferreira stwierdził, że „psychiatryczne i społeczne implikacje tych obserwacji sugerują, iż aktualnie powszechne są trzeźwe postawy wobec niechcianej ciąży”.

Poronienia. W przypadkach nieprawidłowości w zapłodnieniu jaja zachodzi możliwość, że sama natura dokona eliminacji poprzez poronienie lub śmieć płodu. Oczywiście, nie wszystkie poronienia i martwe urodzenia są spowodowane defektem jaja, stanowią one jednak znaczący procent. Poronienie spowodowane zapłodnieniem uszkodzonego jaja występuje w pierwszej fazie ciąży. Z drugiej strony, gdy zapłodnione jajo jest normalne, lecz środowisko, w którym rozwija się płód, jest nienormalne, wówczas poronienie występuje później, najczęściej pomiędzy dziesiątym a jedenastym tygodniem od momentu poczęcia. Niebezpieczeństwo występowania poronienia jest największe w tych dniach miesiąca, w których normalnie przypadłaby u kobiety okres miesiączkowania.

Chociaż poronienia nie mają wpływu na oczekiwane dziecko, nie znaczy to jednak, że nie stanowią poważnego zagrożenia. Istota tego zagrożenia polega na tym, jaki wpływ wywierają poronienia na samych rodziców, na relację mąż - żona oraz na następne ich dzieci. Jeśli na przykład kobieta wyznaje tradycyjny pogląd, że poronienia są następstwem nieostrożnego postępowania przyszłej matki, na przykład wykonywania zbyt wyczerpujących prac lub ćwiczeń czy przesiadywania po nocach, wówczas będzie sobie przypisywać winę za takie postępowanie i nawet odpowiedzialność za śmierć swojego nie narodzonego dziecka. Mężczyzna, który akceptuje taki tradycyjny pogląd, może czuć urazę do żony, ponieważ w jego przekonaniu jest ona jest ona odpowiedzialna za śmierć dziecka, którego oczekiwał, oraz będzie ją oskarżał o robienie „głupstw” albo o „nieostrożność” w okresie ciąży.

W czasie kolejnej ciąży kobieta, która przebyła poronienie, będzie prawdopodobnie niespokojna, aby nie powtórzyło się ono. Jej lęk i obawa mogą doprowadzić do emocjonalnego stresu, ten zaś, jeśli będzie nie kontrolowany, może spowodować zachwianie równowagi hormonalnej, a więc stan, który może być przyczyną zaburzeń rozwoju, poronień, urodzenia martwych płodów lub komplikacji porodowych. Tak więc przyszłe dziecko ponosi srogą karę za poronienie wcześniejszego dziecka.

Ciąża mnoga. Normalne środowisko prenatalne stanowisko prenatalne stwarza więcej zagrożeń dla dzieci z ciąż mnogich niż dla dzieci z ciąży pojedynczej. W okresie przedporodowym dzieci z ciąż mnogich muszą się dzielić miejscem w macicy przeznaczonym dla pojedynczego płodu. Rezultatem takiego zatłoczenia jest ograniczenie swobody ruchów różnych części ciała, które to ruchy są niezbędne dla normalnego rozwoju płodu. W konsekwencji wieloraczki są mniejsze i słabsze niż dzieci w ciąży pojedynczej. Im większa liczebnie jest ciąża mnoga, tym większe zatłoczenie macicy i większe przeszkody w osiągnięciu przez płód normalnego wzrostu i rozwoju.

Równie poważną sprawą jest tu możliwość porodu przedwczesnego. Kiedy łączna wielkość porodów w ciąży mnogiej osiąga rozmiary pojedynczego płodu w końcowej fazie płodowej, wówczas ścianki macicy nie są w stanie rozszerzyć się jeszcze bardziej i płody są wypychane z ich środowiska prenatalnego, zanim zostaną przygotowane do samodzielnego życia poza organizm matki. Wcześniactwo jest niebezpieczne po części dlatego, że zwiększa się ryzyko występowania zaburzeń rozwoju, uszkodzeń okołoporodowych, a po części ze względu na śmiertelność niemowląt i martwe urodzenia, które są częstsze wśród wcześniaków niż wśród dzieci urodzonych o czasie.

Przypadki ciąży mnogiej są bardziej rozpowszechnione wśród ludności rasy czarnej niż białej. Fakt ten może częściowo tłumaczyć, że więcej martwych urodzeń i większą umieralność niemowląt obserwuje się wśród ludności murzyńskiej. Częstsze występowanie ciąż mnogich można także czynić po części odpowiedzialnym za większą ilość zaburzeń rozwoju wśród dzieci murzyńskich niż wśród białych.

Fizyczne zagrożenia związane z ciążami mnogimi są spotęgowane przez zagrożenia o charakterze psychologicznym, wynikające z nieżyczliwych postaw ludzi znaczących, przede wszystkich rodziców i rodzeństwa, wobec wieloraczków. W prawdzie nie wszyscy rodzice i nie każde rodzeństwo wykazują nieżyczliwe postawy w stosunku do wieloraczków, jednak są oni zazwyczaj bardziej nieprzychylni niż przychylni w pierwszym, decydującym, kształtującym okresie życia.

2. Czynniki psychologiczne zagrażające rozwojowi

Tak jak w przypadku niebezpieczeństw typu fizycznego również czynniki psychologiczne zagrażające rozwojowi odgrywają ważną rolę, ponieważ ich skutki mają tendencję do utrwalania się i w rezultacie wywierają wpływ na rozwój dziecka zarówno po urodzeniu, jak i przedtem. Wyróżniamy trzy zasadnicze formy zagrożeń psychologicznych: tradycyjne przekonania o wpływie warunków prenatalnych, stres emocjonalny przyszłej matki oraz nieprzychylne postawy w stosunku do dzieci ze strony osób znaczących.

Tradycyjne poglądy na wpływ warunków prenatalny. Tradycyjne przekonania o znaczeniu czynników prenatalnych mogą być uważane za niebezpieczne nie tylko z uwagi na wpływ na rozwój dziecka w okresie prenatalnym, lecz także ze względu na ich oddziaływanie na postawy ludzi znaczących, jeśli żywią oni takie przekonania, i na traktowanie przez nich dzieci we wczesnych, kształtujących latach życia.

Jeśli na przykład rodzice wyznają tradycyjny pogląd, że myśli, emocje czy działania przyszłej matki mają pewien wpływ na przyszłe ich dziecko, to podejście takie może sprawić, że ojciec będzie czuł urazę do matki, gdy dziecko nie spełni jego oczekiwań.

Stres przeżywany przez matkę. Stres to utrwalona postać nasilonej emocjonalności, obejmująca takie nieprzyjemne emocje, jak: strach, gniew, lęk, smutek może mieć wiele przyczyn. Stres przyszłej matki może być spowodowany tym, że dziecko jest niechciane, lub przekonaniem, że się ona nie nadaje do pełnienia z powodzeniem roli matki, albo też urojeniami lub wyobrażeniem sobie, że dziecko będzie ułomne. Może on także wynikać z przyczyn pośrednio związanych z dzieckiem, takich jak: zły stan zdrowia matki, troska o stan materialny rodziny, przeciążenie pracami domowymi i opieką nad starszymi dziećmi oraz napięte stosunki małżeńskie.

Szkodliwość przeżyć stresowych matki dla rozwoju prenatalnego jej dziecka polega na tym, że stan taki zakłóca u matki normalne funkcjonowanie układu wydzielenia wewnętrznego. Objawia się to nadczynnością gruczołu tarczycy i gruczołów nadnerczy, to znaczy gruczołów układu wewnątrzwydzielniczego, które przygotowują organizm do zwiększonej aktywności podczas wzrastania stanu emocjonalnego. To sekrecje gruczołów są przenoszone do środowiska prenatalnego w macicy i określają warunki wpływające na rozwój dziecka.

Jeżeli stan znacznego natężenia emocji matki jest tylko chwilowy, wówczas jego wpływ na środowisko prenatalne będzie również doraźny. Na przykład będzie się objawiał chwilowym wzrostem aktywności płodu i jego tętna. Jeżeli natomiast stresowe stany emocjonalne matki utrzymują się przez długi czas, chociaż zmieniają się niekiedy pod względem intensywności, są one przyczyną zaburzeń układu wewnątrzwydzielniczego i wówczas ich szkodliwość dla rozwoju płodu jest bardzo znaczna.

Dzieci źle przystosowane do życia postnatalnego oddziałują nie tylko na stosunki pomiędzy matką a dzieckiem, ale także na stosunki między pozostałymi członkami rodziny. Jako dzieci „trudne”, SA one mniej serdecznie przyjmowane przez rodzinę, niż gdyby były spokojniejsze i lepiej przystosowane do życia.

Nieprzychylne postawy osób znaczących. Podobnie jak stres matki, również postawy ludzi odgrywających ważną rolę w życiu dziecka mogą wywierać i wywierają wpływ na rozwój postnatalny oraz wcześniej na rozwój prenatalny. Niektóre z tych nieprzychylnych postaw są wyrażane przez krewnych, rodzeństwo, sąsiadów i przyjaciół rodziny, lecz w większości są to postawy rodziców. Nieprzychylne postawy w stosunku do przyszłego dziecka to: dziecko niechciane, niektórzy członkowie rodziny nie chcą dziecka z przyczyn, które uznają za ważne. Kiedy rodzice postanawiają mieć dziecko wówczas zawsze jest ono chciane. Jeżeli natomiast nie zamierzają mieć dziecka, wówczas jest ono czasami chciane, a czasami niechciane, zwłaszcza gdy zaplanowana wielkość rodziny została już osiągnięta. Dziecko niechciane w danym czasie, jeżeli dziecko zostało poczęte w okresie, który rodzice traktują jako niewygodny, ponieważ koliduje to z ich planami kształcenia się, z działalnością zawodową lub społeczną albo też nastąpiło to wkrótce po zawarciu małżeństwa lub niedługo po przyjściu na świat innego dziecka, wreszcie ze względu na problemy ekonomiczne rodziny mąż czasami wyrzuca żonie, że jest beztroska, a ona poczuwa się do winy, że nie zapobiegła niepotrzebnej ciąży. Niechciane wieloraczki, kiedy rodzice lub krewni traktują ciążę mnogą jako coś zwierzęcego lub akceptują tradycyjne przekonanie, że dzieci z takiej ciąży nigdy nie będą podobne do „normalnych ludzi”, wówczas członkowie rodziny mogą przejawiać nieżyczliwe postawy, gdy lekarz poinformuje kobietę ciężarną, że będzie miała bliźnięta, trojaczki lub jeszcze więcej dzieci.

Konsekwencje nieprzychylnych postaw wobec przyszłych dzieci odbijają się niekorzystnie na ich rozwoju postnatalnym i mogą być równie poważne oraz bardziej dalekosiężne niż w okresie prenatalnym.

V. ZAKOŃCZENIE

Badania naukowe ujawniły cztery bardzo ważne momenty okresu prenatalnego: utrwalania się wyposażenia dziedzicznego; szybki wzrost rozwoju; wpływ warunków środowiska prenatalnego na przebieg rozwoju; kształtowanie się postaw ludzi znaczących w stosunku do przyszłego dziecka. Wczesne zainteresowania naukowe okresem prenatalnym koncentrowały się na pochodzeniu życia. Późniejsze zainteresowania dotyczyły roli dziedziczności i środowiska prenatalnego w determinacji płci oraz wpływu jaki wywierają płeć, ciąża mnoga i postawy osób znaczących na prawidłowy przebieg rozwoju prenatalnego.

To, czy nowo poczęta istota będzie się rozwijać w ciąży pojedynczej, czy mnogiej co zostaje zdeterminowane w momencie zapłodnienia ma ogromne znaczenie ze względu na skutki różnić w środowisku prenatalnym i postnatalnym oraz w postawach rodzicielskich.

Prenatalny okres życia dziecka nie jest odizolowanym czasem rozwoju. Jest to pierwszy, niezwykle ważny etap, rzutujący na dalsze życie dziecka. W tym okresie decydujące znaczenie ma akceptacja dziecka przez rodziców, a szczególnie przez matkę. Dziecko w okresie prenatalnym odbiera bardzo wyraźnie stan psychiczny matki, która jest w tym okresie jego środowiskiem. Stresy, stany niepokoju i złości wpływają na stan równowagi w dziecku, co może zaburzyć jego rozwój.

VI. BIBLIOGRAFIA

1. „Rozwój biologiczny człowieka” Napoleon Wolański, PWN Warszawa, 1986,

2. „Rozwój dziecka” Elizabeth B. Hurlock, PWN Warszawa, 1960,

16

---