MIĘDZYNARODOWE PRAWO LOTNICZE I KOSMICZNE
UWAGI OGÓLNE
Prawem lotniczym - można nazwać zespół norm dotyczących przestrzeni powietrznej i jej wykorzystywania dla lotnictwa. Międzynarodowe p.l. zajmuje się m.in.:
sytuacją prawną przestrzeni powietrznej
dopuszczaniem samolotów do obcej przestrzeni powietrznej
wykonywaniem lotniczych przewozów międzynarodowych
sytuacja prawną statku powietrznego nad morzem pełnym
Według konwencji chicagowskiej o międzynarodowym lotnictwie cywilnym, podpisanej 7 XII 1944 r. państwa zobowiązały się współpracować w celu zapewnienia ujednolicenia przepisów, norm, zasad postępowania i organizacji w odniesieniu do statków powietrznych.
Źródła międzynarodowego p.l. - normy zwyczajowe nie odgrywają tak ważnej roli jak w prawie morskim. Głównym źródłem są natomiast wielostronne i dwustronne u.m. Konwencja chicagowska powołała do życia Organizację Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Najważniejszą umową jest konwencja warszawska podpisana 12 X 1929 r., dotycząca ujednolicenia niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego, zmieniona protokołem haskim z 1955 r. oraz protokołem gwatemalskim z 1971 r. Jeśli chodzi o problematykę prawa karnego, należy wymienić konwencję w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnionych na pokładach statków powietrznych, podpisaną w Tokio 14 XI 1963 r., konwencję o ściganiu bezprawnego zawładnięcia statkiem powietrznym, podpisaną w Hadze 16 XII 1970 r. oraz konwencję o ściganiu bezprawnych czynów naruszających bezpieczeństwo lotnictwa cywilnego, podpisaną w Montrealu 23 IX 1971 r. Źródłem p.l. są również uchwały Rady ICAO. Ważnym źródłem są również u.m. dwustronne.
PRZESTRZEŃ POWIETRZNA
Według konwencji regulującej żeglugę powietrzną, podpisanej w Paryżu 13 X 1919 r., znalazło się postanowienie, że każde państwo posiada całkowitą suwerenność w przestrzeni powietrznej ponad swoim terytorium. Przestrzeń powietrzna nad morzem pełnym, podobnie jak wody morza pełnego, nie podlega suwerenności żadnego państwa, a korzystanie z niej na prawach równych przysługuje wszystkim państwom i ich obywatelom. Analogiczna jest sytuacja prawna przestrzeni powietrznej nad strefą wyłącznego rybołówstwa, strefą ekonomiczną i szelfem kontynentalnym. Natomiast przestrzeń położona nad morskimi wodami wewnętrznymi oraz nad morzem terytorialnym podlega suwerenności państwa nadbrzeżnego.
STATKI POWIETRZNE
S.p. - to urządzenie przeznaczone do przewożenia osób lub rzeczy w przestrzeni powietrznej, zdolne do unoszenia się w tej przestrzeni na skutek oddziaływania powietrza. S.p. dzielimy na:
statki państwowe - to statki powietrzne używane do służby wojskowej, celnej lub policyjnej
statki cywilne - każdy inny
statki bez pilota - to specjalny rodzaj. Mogą one przelatywać nad terytorium obcego państwa tylko za jego specjalnym zezwoleniem
Przynależność państwowa - nabywa się ją poprzez wpisanie do rejestru statków powietrznych, prowadzone przez władze państwowe. Statek może mieć wyłącznie jedną przynależność (to zasada wyłącznej przynależności państwowej). Istnieje również zwierzchnictwo samolotowe - jest to suma uprawnień przynależności państwa w stosunku do statku. Wynika z tego, że w wielu przypadkach to co dzieje się na pokładzie statku traktowane jest jakby miało miejsce na terytorium państwowym (jak przy zwierzchnictwie okrętowym).
Sytuacja prawna - na obszarach nie podlegających suwerenności żadnego państwa nie budzi wątpliwości, że podlega wyłącznej władzy państwa rejestracji. Sytuacja komplikuje się gdy statek znajduje się w obcej strefie powietrznej. Z zasady zwierzchnictwa powietrznego wynika, że w braku odmiennych zobowiązań międzynarodowych każde państwo może wykonywać jurysdykcję nad obcymi statkami znajdującymi się w jego przestrzeni powietrznej. Według konwencji tokijskiej w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów zabronionych na pokładzie statków z 14 IX 1963 r. państwo terytorialne nie może przeszkodzić w kontynuowaniu lotu przez statek, w celu wykonania jurysdykcji karnej, z wyjątkiem przypadków, gdy:
przestępstwo wywarło skutek na terytorium tego państwa
przestępstwo zostało popełnione przez obywatela tego państwa lub w stosunku do takiego obywatela albo przez osobę mającą stałe zamieszkanie w tym państwie
przestępstwo narusza bezpieczeństwo tego państwa
przestępstwo stanowi naruszenie jakichkolwiek reguł lub przepisów dotyczących lotu lub manewrowania statkiem powietrznym, obowiązujących w tym państwie
wykonywanie tej jurysdykcji jest konieczne w celu zapewnienia poszanowania jakiegokolwiek zobowiązania tego państwa, wynikającego z wielostronnej umowy międzynarodowej
MIĘDZYNARODOWA ŻEGLUGA POWIETRZNA
Korzystanie z obcej przestrzeni może wynikać z u.m. (wielostronnej lub dwustronnej) albo z aktu wewnętrznego państwa, które sprawuje zwierzchnictwo nad daną przestrzenią (zezwolenie lub konwencja). Zazwyczaj odmiennie traktuje się statki cywilne a inaczej państwowe (zwłaszcza wojskowe) i z reguły zezwala wyłącznie na przelot statków cywilnych. Ponadto loty nieregularne są traktowane odmiennie niż loty regularne. Państwo udostępniając swoją przestrzeń obcym samolotom zachowuje szereg uprawnień niezbędnych do ochrony jego bezpieczeństwa i interesów. W szczególności może ono wprowadzić obowiązek przekraczania granicy wyłącznie przez określone bramy wlotowe i na niektórych wysokościach oraz poddać swoim przepisom i kontroli wszystkie samoloty znajdujące się z jego przestrzeni powietrznej. Według konwencji chicagowskiej każde państwo, ze względu na konieczność wojskową lub bezpieczeństwo publiczne, może tworzyć strefy, w których loty statków są ograniczone lub zakazane. Ponadto każde państwo ma prawo wyprowadzania czasowych ograniczeń lub zakazów przelotu nad całym swoim terytorium lub jego częścią, pod warunkiem że będą one obowiązywały statki wszystkich państwa.
Wolności lotnicze - międzynarodowa żegluga lotnicza może odbywać się wyłącznie na podstawie zezwoleń, czyli przywilejów przyznawanych przez państwa obcym samolotom we własnej przestrzeni. Przywileje te nazywane są „wolnościami lotniczymi”:
wolności techniczne - (tranzytowe) są to:
prawo przelotu bez lądowania
prawo lądowania technicznego (oznacza prawo lądowania w celach niehandlowych, np. dla uzupełnienia zapasu paliwa, dokonania przeglądu lub wymiany załogi. Niedopuszczalne jest zabieranie lub pozostawianie pasażerów, towarów czy poczty.
wolności handlowe - podstawowymi wolnościami są:
prawo przewożenia pasażerów i ładunku z kraju przynależności statku
prawo zabierania pasażerów i ładunku do kraju przynależności statku
prawo zabierania pasażerów i ładunku do krajów trzecich oraz prawo przywożenia pasażerów i ładunku z tych krajów
Wzajemne przyznanie sobie pięciu wolności lotniczych przewiduje układ o międzynarodowym transporcie lotniczym (zwany układem o pięciu wolnościach) z 7 XII 1944 r. Piątą wolność traktuje się fakultatywnie, tzn. państwo będące jego stroną może wyłączyć ją jednostronną deklaracją. Konwencja warszawska z dnia 12 X 1929 r. została zmieniona protokołem haskim z 28 IX 1955 r. Podwoił on m.in. granice odpowiedzialności przewoźnika w stosunku do pasażerów. Nowy protokół, zmieniający konwencje warszawską, został podpisany w Gwatemali 8 III 1971 r. Zmierza on w kierunku zaostrzenia zasad odpowiedzialności przewoźnika (wprowadza odpowiedzialność absolutną) oraz znacznie podwyższa granice odszkodowania.
PRAWO KOSMICZNE
Pierwszy sztuczny satelita ziemi - „Sputnik - I” - został umieszczony na orbicie okołoziemskiej przez ZSRR 4 X 1957 r. Związek Radziecki zrealizował także pierwszy lot załogowy po orbicie okołoziemskiej 12 IV 1961 r. (J. Gagarin). Natomiast Stany Zjednoczone dokonały pierwszego lądowania na księżycu 20 VII 1969 r. (N. Amstrong, E. Aldrin).
Sytuacja prawna przestrzeni - decydujące znaczenie miała działalność ONZ, która w 1959 r. powołała Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystywania Przestrzeni Kosmicznej. Na podstawie rezolucji Zgromadzenia Ogólnego z dnia 27 I 1967 r. podpisany został układ o zasadach działalności w zakresie badania i korzystania z przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi. Układ ten przewiduje m.in.: że przestrzeń komiczna, łącznie z Księżycem i innymi ciałami, jest wolna dla badań i użytkowania przez wszystkie państwa, bez jakichkolwiek dyskryminacji, na zasadzie równości i zgodnie z p.m. Przestrzeń ta nie podlega zawłaszczeniu przez państwa. Układ moskiewski o zakazie prób z bronią nuklearną z dnia 5 VIII 1963 r. rozciągnął ten zakaz również na przestrzeń kosmiczną. Układ z 27 I 1967 r. przewiduje, że wszystkie państwa będą korzystały z przestrzeni kosmicznej wyłącznie dla celów pokojowych.
Granica przestrzeni powietrznej i pozapowietrznej - czyli kosmicznej. Na wysokości, na której po orbitach okołoziemskich poruszają się obiekty wysłane przez państwa, nie rozciąga się już władza żadnego państwa, a więc obszary te należą do przestrzeni pozapowietrznej. Ponieważ perigea (a więc najniższe punkty orbit sztucznych satelitów ziemi) mogą leżeć na wysokości ok. 90 km należy przyjąć, że przestrzeń pozapowietrzna rozciąga się od wysokości 90 - 100 km od powierzchni ziemi.
Obiekty wypuszczone w przestrzeń kosmiczną - układ z 1967 r. przyjął zasadę, że każdy obiekt wypuszczony w przestrzeń kosmiczną ma przynależność państwa, w którym został zarejestrowany.
Jedną z form współpracy międzynarodowej w zakresie wykorzystywania przestrzeni kosmicznej jest układ o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wystrzelonych w przestrzeń z 22 IV 1968 r. Z organizacji międzynarodowych działających w tej dziedzinie należy wymienić przede wszystkim Międzynarodową Organizację Łączności Satelitarnej (INTELSAT), która powstała na podstawie umów podpisanych 20 VIII 1964 r. w Waszyngtonie. Celem jest zapewnienie globalnego systemu łączności satelitarnej, opartego na zasadach handlowych. Organizacją o charakterze powszechnym (wzorowanym na poprzedniej organizacji) jest Międzynarodowa Organizacja Morskiej Łączności Satelitarnej (INMARSAT). Celem jest zapewnienie statkom morskim niezawodnej łączności satelitarnej poprzez tworzenie tzw. segmentu kosmicznego, opartego na sztucznych satelitach umieszczonych na orbicie geostacjonarnej, na podstawie umów zawartych w Londynie 3 IX 1976 r.
LUDNOŚĆ PAŃSTWA
UWAGI OGÓLNE
Wszystkie osoby przebywające na terytorium państwa można podzielić na obywateli (związanych z państwem szczególnym węzłem) i cudzoziemców (można ich podzielić na domicyli, czyli takich którzy posiadają w stałe zamieszkanie, mogą być również obywatelami innych państw lub nie posiadać żadnego obywatelstwa, tzw. bezpaństwowcy).
OBYWATELSTWO
Obywatelstwo - jest szczególnym węzłem prawnym łączącym jednostkę z państwem. Wynika z niego obowiązek wierności i lojalności wobec państwa oraz zwierzchnictwo osobowe państwa (jurysdykcja) nad własnymi obywatelami, niezależnie od tego, gdzie się znajdują, a więc tez na obszarach nie podlegających niczyjej suwerenności oraz na obszarach innych państw. W ostatnim przypadku ze zwierzchnictwem osobowym konkuruje zwierzchnictwo terytorialne, które z reguły przewyższa.
Opieka dyplomatyczna - to uprawnienie każdego obywatela do korzystania z opieki swojego państwa. Polega ono na tym, że państwo może występować na forum międzynarodowym w imieniu swoich obywateli w stosunku do innych państw oraz przed sądami międzynarodowymi i komisjami arbitrażowymi.
W 1997 r. Rada Europy przyjęła konwencję o obywatelstwie, którą Polska podpisała w 1999 r. Konwencja stanowi, że obywatelstwo nie określa przynależności etnicznej jednostki. Każde państwo samo określa, kto jest jego obywatelem. Przyjęte warunki muszą być jednak zgodne z właściwymi u.m., prawem zwyczajowym oraz powszechnie uznanymi zasadami prawa odnoszącymi się do obywatelstwa. Powinny ponadto uwzględniać następujące zasady:
prawo każdej jednostki do posiadania obywatelstwa
dążenie do unikania statusu bezpaństwowca
zakaz arbitralnego pozbywania obywatelstwa
Nabycie obywatelstwa - może nastąpić poprzez:
urodzenie - rządzą tu dwie podstawowe zasady: zasada prawa krwi (ius
sanguinis - polega na tym, że jednostka poprzez urodzenie nabywa obywatelstwo państwa, którego obywatelami są rodzice) i zasada prawa ziemi (ius soli - polega na tym, że o obywatelstwie jednostki decyduje miejsce jej urodzenia. Urodzenie na statku lub w samolocie traktuje się jakby nastąpiło na terytorium państwa przynależności statku lub samolotu). Prawo polskie oparte jest na zasadzie krwi. Zgodnie z ustawą o obywatelstwie polskim z 1962 r. dziecko nabywa przez urodzenie obywatelstwo polskie, jeżeli:
oboje rodzice są obywatelami polskimi
jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane bądź nieokreślone jest jego obywatelstwo lub nie posiada żadnego obywatelstwa
Stosowanie zasady ziemi dopuszczalne jest pomocniczo; ”Gdy dziecko urodzone lub znalezione w Polsce nabywa obywatelstwo polskie, gdy oboje rodzice są nieznani bądź nieokreślone jest ich obywatelstwo lub nie posiadają żadnego obywatelstwa”
nadanie - czyli naturalizacja. Prawo wewnętrzne ustala zazwyczaj określone warunki niezbędna do nadania obywatelstwa, jak np. określony czas zamieszkania na terytorium danego państwa, węzły rodzinne z jego obywatelami itp.
zamążpójście - dawniej uważano przeważnie, że „żona idzie za mężem” i kobieta poprzez małżeństwo nabywa obywatelstwo. Obecnie ani zawarcie ani rozwiązanie małżeństwa pomiędzy obywatelami dwóch państwa nie wpływa samo przez się na obywatelstwo żony. W Polsce jeżeli cudzoziemka zawrze związek z Polakiem i w ciągu 3 miesięcy od jego zawarcia złoży odpowiednie dokumenty przed odpowiednim organem i organ te dokumenty przyjmie i wyda oświadczenie nabywa ona obywatelstwo polskie.
adopcję
opcję
repatriację
Z punktu widzenia prawa najważniejsze jest, w przypadkach nadawania obywatelstwa nie powstał stan podwójnego obywatelstwa, tzn. żeby z nabyciem nowego obywatelstwa zawsze wiązała się utrata dawnego. Potwierdzeniem tej teorii są umowy Bancrofta (amerykańskiego przedstawiciela w Berlinie, który zainicjował zawarcie pierwszej takie umowy ze Związkiem Północno-Niemieckim w 1868 r). Umowy te przewidywały, że obywatele jednej strony, którzy stali przez naturalizację obywatelami drugiej strony i przebywali tam przez 5 lat bez przerwy, powinni być uznani prze kraj, z którego wyemigrowali za obywateli drugiej strony i tak traktowani.
Utrata obywatelstwa - może nastąpić m.in.: przez zwolnienie z obywatelstwa, pozbawienie obywatelstwa (jeżeli naruszył obowiązek wierności lub działa na szkodę żywotnych interesów Polski, nielegalnie opuścił obszar Polski po 9 V 1945 r. lub odmawia powrotu do Polski, uchyla się od wykonania obowiązku wojskowego lub został za granicą skazany za przestępstwo stanowiące zbrodnię pospolitą) , opcję, zamążpójście.
Podwójne obywatelstwo - doprowadza do konfliktów, np.: gdzie ktoś ma wykonywać służbę wojskową lub jakie władze mają wykonywać opiekę dyplomatyczną w państwie trzecim. Dlatego wiele państw uważa taki stan za niepożądany i funkcją prawa międzynarodowego jest eliminacja takich sytuacji, poprze m.in.
umowy Bancrofta
prawo opcji - czyli prawa wyboru jednego obywatelstwa, a zrzeczenie się drugiego
koncepcja „obywatelstwa Unii” oczywiście Europejskie, że każda osoba posiadająca obywatelstwo państwa członkowskiego jest obywatelem Unii. Osobom taki, poza powszechnym prawem do swobodnego poruszania się, traktat ( z Maastricht z 1992 r.) przyznaje jednocześnie prawo udziału w kandydowaniu i głosowaniu w wyborach lokalnych i w wyborach do Parlamentu Europejskiego w państwach członkowskich, w których zamieszkują na tych samych warunkach co obywatele tego państwa, do korzystania z opieki dyplomatycznej władz każdego państwa członkowskiego oraz prawo do składania petycji do Parlamentu Europejskiego i zwracania się do Rzecznika Praw Człowieka.
Bezpaństwowcy (apatrydzi) - to osoby które nie posiadają żadnego obywatelstwa. Podlegają oni prawu państwa pobytu, ale nie korzystają z jego opieki dyplomatycznej, mogą być wydaleni, nie mają praw politycznych i innych, które przysługują tylko obywatelom. Taka sytuacja może powstać m.in. poprzez urodzenie się dziecka z bezpaństwowców i urodziło się w państwie, które nie stosuje zasady ziemi ale krwi.
TRAKTOWANIE CUDZOZIEMCÓW
W Polsce podstawowym aktem normatywnym dotyczącym cudzoziemców jest ustawa z 25 VI 1997 r. o cudzoziemcach. W praktyce państw wykształciły się pewne systemy traktowania cudzoziemców. Do głównych systemów należy:
traktowanie narodowe (równouprawnienie ogólne) - które polega na przyznaniu cudzoziemcom w zasadzie takiego samego zakresu praw cywilnych, z jakiego korzystają obywatele
traktowanie specjalne - przyznanie cudzoziemcom konkretnie określonych uprawnień. Może ono przewidywać zrównanie z obywatelami w niektórych dziedzinach
traktowanie w sposób najbardziej uprzywilejowany, to jest przyznanie obywatelom określonego państwa takich praw, jakie już posiadają lub uzyskają w przyszłości obywatele jakiegokolwiek państwa trzeciego, najbardziej uprzywilejowanego w danej dziedzinie
W prawie wewnętrznym i w u.m. bardzo często znajduje się zastrzeżenie dotyczące wzajemności. Oznacza ona, że państwo A przyznawać będzie określone uprawnienia obywatelom państwa B, jeżeli państwo B przyzna takie same uprawnienia obywatelom państwa A.
Wydalenie cudzoziemca - przysługuje państwu lub tzw. deportowanie, czyli przymusowe odstawienie do granicy cudzoziemca, który naruszył prawo danego państwa lub którego dalszy pobyt zagraża bezpieczeństwu albo interesowi państwa. Z Polski może być wydalony, m.in. gdy:
działa na szkodę interesów Polski
skazany zostanie w Polsce lub za granicą za zbrodnię lub występek
naruszy prawo celne lub dewizowe
podejmie pracę bez wymaganego zezwolenia
MIĘDZYNARODOWY RUCH OSOBOWY
Przez m.r.o. - należy rozumieć przemieszczanie się osób połączone z przekroczeniem granicy lub granic państwowych. Obejmuje przenoszenie się jednostek okresowe lub na stałe i to zarówno opuszczenie terytorium państwa przez jego własnych obywateli, jak i dopuszczenie cudzoziemców na terytorium państwa. Ruch ten odbywa się poprzez dobrowolne przenoszenie się jednostek przez granice w normalnych warunkach pokojowych. Państwo samo może wyznaczyć zasady przekraczania granic. Może być ono ograniczone u.m. wiążącymi to państwo.
Paszporty - to odpowiednie udokumentowanie pozwalające na opuszczenie terytorium państwa oraz zezwolenie do wstępu na terytorium drugiego państwa. Jest to dokument stwierdzający dane osoby i jej tożsamość. Wydawane są obywatelom danego państwa, więc stwierdzają one również przynależność. W Polsce kwestię tą reguluje ustawa o paszportach z 1990 r., z której wynika, że poza paszportami zwykłymi istnieją również paszporty:
dyplomatyczne - wydane osobom udającym się za granicę w celu wykonania zadania dyplomatycznego
służbowe - dla osób wyjeżdżających w celach służbowych
blankietowe - wydawane w celu umożliwienia powrotu do kraju obywatelowi polskiemu przebywającemu za granicą i nie posiadającemu paszportu wydanego w kraju.
Wizy - udzielenie zgody na wjazd cudzoziemcowi na terytorium państwa następuje poprzez wydanie wizy. Z formalnego punktu widzenia wiza jest adnotacją dokonaną w paszporcie lub innym dokumencie podróży, stwierdzającą udzielenia zezwolenia na przekroczenie granicy państwa oraz pobyt lub przejazd przez jego terytorium. Odróżnia się wizy:
pobytowe - upoważniające do określonego czasowo pobytu w danym państwie
tranzytowe - upoważniające wyłącznie do przejazdu przez terytorium państwa, ewentualnie z krótkim zatrzymaniem się
dyplomatyczna - dla osób korzystających z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych
Cudzoziemcowi można odmówić wydania wizy na terytorium Polski jeżeli:
został wcześniej wydalony z terytorium Polski
został skazany w Polsce lub za granicą za zbrodnię lub występek
istnieje uzasadnione podejrzenie, że prowadzi działalność mającą na celu pozbawienie niepodległości Polski bądź działalność terrorystyczną, przewozi broń, materiały wybuchowe lub środki odurzające
jego pobyt zagroziłby zdrowiu publicznemu
jego wjazd lub pobyt są niepożądane ze względu na bezpieczeństwo i obronność państwa albo z uwagi na konieczność ochrony ładu i porządku publicznego
EKSTRADYCJA I AZYL
Ekstradycja - jest to wydanie władzom obcego państwa osoby ściąganej przez te władze za popełnione przestępstwa. Nie ma zwyczajowej normy p.m., która by nakazywała lub zakazywała ekstradycji. Toteż w braku zobowiązania umownego władze każdego państwa, opierając się na podstawie prawa wewnętrznego i swoim uznaniu, same decyduje, czy osobę ściganą wydać czy nie. Na ogół umowy ekstradycyjne przewidują tylko wydanie przestępców pospolitych, natomiast nie wydaje się osób ściganych za przestępstwa polityczne. Ocena charakteru przestępstwa należy do państwa wydającego. Wyjątkiem od zasady niewydawania przestępców politycznych jest tzw. klauzula zamachowa przewidująca ekstradycję osób, które dopuszczają się ze względów politycznych zabójstwa głowy państwa, szefa rządu lub innych osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe lub polityczne. Obecnie na podstawie Konstytucji z 1997 r. „ekstradycja obywateli polskich jest zakazana” - art. 55.
Azyl - (terytorialny bądź polityczny) polega na udzieleniu schronienia (tzn. prawa wjazdu i osiedlenia się) cudzoziemcowi ściganemu w kraju ojczystym bądź w państwie trzecim za popełnienie przestępstwa politycznego lub z innych względów politycznych. Udzielenie wiąże się więc z odmową wydania cudzoziemca. Deklaracja ONZ w sprawie azylu terytorialnego z 1967 r. stanowi, że prawo azylu nie przysługuje osobom winnym zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko pokojowi. Konstytucja RP prócz azylu przewiduje nadanie cudzoziemcowi statusu uchodźcy w rozumieniu konwencji o statusie uchodźcy z 1951 r. i protokołu uzupełniającego z 1967 r. Uchodźcą jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych - przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa. A także osoba, która nie ma żadnego obywatelstwa i znajduje się na skutek podobnej sytuacji poza państwem swego zamieszkania i nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa.
Od azylu terytorialnego należy odróżnić azyl dyplomatyczny, który nie jest instytucją powszechnego prawa międzynarodowego. Może być on udzielany w pomieszczeniach misji dyplomatycznej, na pokładzie okrętu wojennego oraz w bazach wojennych. Tego typu azyl jest traktowany jako prawo państwa do którego skierowana jest prośba o azyl. Umowy o azylu dyplomatycznym wyróżniają dwa rodzaje osób upoważnionych do ubiegania się o ten rodzaj azylu, są to:
osoby ścigane ze względów politycznych
przestępcy polityczni
OCHRONA GRUP LUDZKICH I PRAWA CZŁOWIEKA
Pierwsze umowy z tej dziedziny dotyczyły ochrony mniejszości. Przez mniejszości uważa się część ludności (grupę ludzką), która różni się od pozostałej ludności danego państwa religią, językiem, pochodzeniem czy rasą.
Karta NZ a prawa człowieka - po raz pierwszy właśnie tu pojawiły się takie zasady jak równość praw i wolności zasadnicze dla wszystkich. Zostały one jednak ujęte bardzo ogólnikowo, dlatego potrzebne było ich rozwiniecie.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka - uchwalona 10 XII 1948 r. Głosi ona m.in.;
wolność i równość
dąży do zapobiegania dyskryminacji ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek i urodzenie
zawiera poręczenie prawa do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego
zawiera zakaz niewolnictwa
proklamuje również prawo do pracy
Jest ona tylko zalecenie, czyli nie ma normy obowiązującej.
Pakty praw człowieka - zostały uchwalone dopiero 16 XII 1966 r. Mają one charakter wiążący. Mają szerszy katalog praw i zawierają prawo do samostanowienia narodów. Składają się na nie:
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych - strony w tym pakcie oświadczają, że będą się starać podjąć kroki w celu maksymalnego zastosowania środków będących w dyspozycji, dla stopniowego osiągnięcia całkowitego zaspokojenia praw uznanych w pakcie. Przewiduje on m.in.:
prawo każdego człowieka do pracy
prawo do korzystania ze sprawiedliwych i nieszkodliwych warunków pracy oraz słusznego wynagrodzenia
prawo do zabezpieczenia społecznego, włączając w to ubezpieczenie społeczne
prawo do nauki
Międzynarodowy Pakt Praw Cywilnych i Politycznych - a ponadto protokół fakultatywny do paktu praw cywilnych i politycznych. W pakcie tym strony przyjmują na siebie obowiązek natychmiastowego zastosowania i poszanowania wszystkich bez wyjątku praw objętych tym paktem. Pakt ten przewiduje m.in.:
prawo do życia
zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz pracy niewolniczej i przymusowej
prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego
swobodę poruszania się
prawo do wolności myśli, sumienia i religii oraz prawo nieskrępowanych przekonań
W Europie problematyką tą zajęła się Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r., do której Polska przystąpiła w 1992 r.
Inne umowy - pod auspicjami ONZ podpisano szereg umów i aktów, m.in.: Konwencję o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej a dnia 7 III 1966 r. Przez dyskryminację konwencja rozumie m.in. wszelkie różnice, ograniczenia lub przywileje, oparte na rasie, kolorze skóry oraz na pochodzeniu narodowym, których celem jest utrudnić lub uniemożliwić korzystanie lub wykonywanie, na zasadach równouprawnienia, praw człowieka i wolności zasadniczych.
Zwalczanie zbrodni ludobójstwa - dnia 9 XII 1948 r. została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne NZ Konwencja o Zapobieganiu i Karaniu Zbrodni Ludobójstwa. Pod pojęciem ludobójstwa konwencja pociąga następujące czyny:
mordowanie członków określonej grupy ludzkiej
powodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała lub umysłu u członków określonej grupy ludzkiej
rozmyślne narzucenie grupie warunków życia, obliczonych na spowodowanie jej całkowitego lub częściowego fizycznego wyniszczenia
stosowanie środków zmierzających do zapobieżenia urodzinom w grupie
przymusowe przenoszenie dzieci z jednej grupy do drugiej
Warunkiem uznania konkretnego czynu za ludobójstwo jest zamiar całkowitego lub częściowego zniszczenia grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej.
ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE
UWAGI OGÓLNE
Organizacje rządowe - tworzone są przez państwa i działają na podstawie u.m. Ich członkami są w zasadzie tylko państwa, a jedynie w wyjątkowych przypadkach obszary nie rządzące się samodzielnie, organizacje ruchów narodowo-wyzwoleńczych, względnie wyznaczone przez państwa osoby prawne. Można ją określić jako formę współpracy państw, ustaloną w wielostronnej u.m., obejmującą względnie stały zakres uczestników i której podstawową cechą jest istnienie stałych organów o określonych kompetencjach i uprawnieniach, działających dla realizacji wspólnych celów.
Organizacje pozarządowe - członkami nie są państwa, lecz związki, instytucje, osoby prawne i fizyczne z różnych państw. Istnieją na podstawie wspólnych interesów i zainteresowań. Jest ich znacznie więcej niż organizacji rządowych. Organizacje pozarządowe nie działają na podstawie u.m., lecz na podstawie porozumień nieformalnych lub porozumień o charakterze wewnętrznoprawnym.
Powstanie i rozwój - datuje się powstanie na drugą połowę XIX w. Przyczyny powstania organizacji (obiektywne):
postęp techniki
zacieśnianie się stosunków międzynarodowych, które doprowadziły do wzrostu zależności państw w wielu dziedzinach m.in. w łączności i komunikacji
Klasyfikacja o.m. (rządowych) - przeprowadzona jest według wielu kryteriów:
według członkostwa :
zmierzające do objęcia wszystkich państwa i których statusy przewidują, że są dostępne dla wszystkich państw. Są to organizacje powszechne lub uniwersalne.
istnieją takie których członkostwo jest z założenia ograniczone np. do państw pewnego regionu. Są to organizacje regionalne lub partykularne.
według zakresu ich kompetencji:
rozwijają działalność we wszystkich ważniejszych dziedzinach stosunków międzynarodowych. Są to organizacje o kompetencjach ogólnych, np. ONZ, Organizacja Jedności Afryki.
niektóre zakres swych działalności mają ograniczoną do konkretnych dziedzin stosunków międzynarodowych, np. gospodarczych czy kulturalnych, lub jeszcze węższych.
według stopnia ich władzy w stosunku do państw członkowskich:
organizacje o charakterze koordynującym - są one oparte na zasadzie suwerenności państw członkowskich, tzn. organizacja nie może narzucać państwom konkretnych zobowiązań wbrew ich woli.
organizacje o charakterze ponadpaństwowym - mają kompetencje poważnie ograniczające suwerenność państw członkowskich.
szczególna sytuacja występuje w organizacjach, które prowadzą działalność operacyjną - są one powołane do celów operacyjnych. Jest rzeczą jasną, że prowadząc tego typu działalność muszą one podejmować decyzje wiążące i ustalać normy postępowania dla wszystkich, którzy w tej działalności uczestniczą.
Funkcje - podstawowa funkcja każdej organizacji polega na politycznym procesie:
ujawniania zakresu zgodności interesów państw członkowskich
osiągania ogólnego porozumienia w sprawach wspólnych zadań odpowiadających zakresowi zgodności interesów
osiągania porozumienia w sprawie środków realizacji takich wspólnych zadań
Tę podstawową funkcję, w zależności od różnych typów procesu politycznego, dzieli się na:
funkcje regulacyjne - polegające na procesie ustanawiania norm i wzorców o charakterze moralnym, politycznym czy prawnym, które mają odpowiednio kształtować postępowania uczestników stosunków międzynarodowych
funkcje kontrolne - które polegają na procesie ustalania stanu faktycznego oraz konfrontowania go z treścią norm i wzorców
funkcje operacyjne - polegające na procesie bezpośredniego świadczenia przez organizację różnych usług zgodnie z jej własnymi decyzjami
Niektóre organizacje pełnia również funkcje rozjemcze, arbitrażowe i sądowe, a więc uczestniczą w załatwianiu sporów międzynarodowych, a jeszcze inne organizacje pełnią funkcje zarządzające (administracyjne) a nawet mogą pełnić funkcje władcze.
Organy i struktura - struktura wielu organizacji wykazuje pewne cechy wspólne, mianowicie organy ich są przeważnie trójstopniowe. Istnieje:
organ typu zgromadzenia ogólnego, w którym reprezentowani są wszyscy członkowie, wyposażony jest w kompetencje ogólne i zbiera się stosunkowo rzadko
organ typu rady, o węższym składzie, który posiada kompetencje wykonawcze i zbiera się częściej, w przerwach między sesjami zgromadzenia
organ w postaci sekretariatu czy biura, składający się z funkcjonariuszy międzynarodowych, który urzęduje permanentnie i spełnia przede wszystkim funkcje techniczne oraz biurowe
Od tej typowej struktury istnieją oczywiście wyjątki np. ONZ posiada trzy rady oraz własny organ sądowy. Klasyfikacja organów:
według ich składu wyróżniamy: organy składające się z państw (w organizacjach międzynarodowych państwa reprezentowane są przez swoich przedstawicieli, którzy otrzymują instrukcje od swoich rządów. Można je podzielić na plenarne - w skład których wchodzą wszyscy członkowie organizacji i organy o ograniczonym składzie, do których wchodzą tylko niektórzy członkowie)oraz organy składające się z osób fizycznych (osoby te działają we własnym imieniu - nie jako przedstawiciele państw, a jeżeli są to funkcjonariusze państwowi, to mają obowiązek niezależnego wykonywania swoich funkcji, zgodnie ze swą wiedzą i umiejętnościami).
według zależności od miejsca, jakie zajmują w strukturze organizacji. Sinieją organy główne oraz pomocnicze (funkcje tego organu nie mogą przekraczać funkcji organu głównego. Jest on z reguły podporządkowany organowi głównemu i składa mu sprawozdania ze swej działalności)
w zależności od okresu na jaki są powoływane dzielmy na organy stałe i czasowe (których mandat jest czasowo ograniczony)
w zależności od ich funkcji, z tymże podział ten nie jest ostry. Wiele organów może pełnić równocześnie kilka funkcji:
decydujące o wszystkich ważniejszych sprawach, które można podzielić na organy polityczne, deliberujace - są to organy naczelne
organy wykonawcze, zarządzające organizacją w oparciu o decyzje o charakterze ogólnym, podjęte przez organy naczelne
organy administracyjne
organy kontrolne
organy pokojowego załatwiania sporów
organy konsultacyjne i doradcze
Uchwały i ich charakter prawny - uchwały mogą mieć różnorodny charakter. Można je podzielić na:
uchwały odnoszące się do postępowania państw poza organizacją. Adresatami ich są państwa członkowskie
uchwały odnoszące się do zagadnień związanych z wewnętrzną strukturą i funkcjonowaniem organizacji. Adresatami są zazwyczaj organy organizacji, a państwa w zakresie ich działalności w danej dziedzinie
Natomiast z punktu widzenia znaczenia prawnego można rozróżnić przede wszystkim:
uchwały prawnie wiążące
uchwały o charakterze zaleceń, życzeń, propozycji czy sugestii, które nie mają mocy wiążącej
Procedura podejmowania uchwał - w głosowaniu z reguły stosowana jest zasada - jedno państwo jeden głos. W niektórych organizacjach stosowany jest system tzw. głosów ważonych, który polega na tym, że poszczególne państwa, w zależności od swego znaczenia w danej organizacji, dysponują zróżnicowaną liczbą głosów. Jeżeli chodzi o podejmowanie uchwał większością głosów, to stosowana jest procedura zwykłej większości głosów, bezwzględnej większości głosów oraz większości kwalifikowanej - najczęściej większością 2/3 obecnych i głosujących, ale stosowane są również inne większości kwalifikowane, np. większość 9/15 w Radzie Bezpieczeństwa. Istnieje jeszcze praktyka consensusu - to szczególny tryb podejmowania decyzji bez uciekania się do głosowania. Oznacza on brak formalnego sprzeciwu stanowiącego przeszkodę do podjęcia decyzji.
Funkcjonariusze międzynarodowi - ich funkcje mają charakter względnie stały oraz wyłączny (tzn. nie mogą oni równocześnie wykonywać innych stałych zajęć zawodowych). Muszą być oni niezależni od władz swego państwa. Dla zapewnienia niezależności korzystają oni z szeregu przywilejów immunitetów.
ORGANIZACJA STANÓW ZJEDNOCZONYCH
PODSTAWY PRAWNE I ISTOTA
Karta Narodów Zjednoczonych - to prawna podstawa istnienia i działania ONZ. Weszła w życie 25 X 1945 r. Jest to wielostronna umowa, otwarta warunkowo. Jeżeli są sprzeczności między zobowiązaniami z Karty a zobowiązaniami wynikającymi z innych umów, przeważa Karta! Składa się ona z 111 art. a załącznikiem stanowiącym integralną cześć jest część dotycząca Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
Siedziba - stała siedziba w Nowym Jorku. Okręg stanowiący siedzibę ONZ jest nietykalny i władze amerykańskie nie mogą tam wkraczać bez zgody Sekretarza Generalnego.
CZŁONKOSTWO
Członkowie pierwotni - są nimi państwa, które bądź uczestniczyły w konferencji w San Francisco, bądź uprzednio podpisały deklarację Narodów Zjednoczonych z 1 I 1942 r. oraz podpisały i ratyfikowały Kartę. ONZ liczy 51 członków pierwotnych. Polska podpisała deklarację w 1942 r., lecz nie brała udziału w konferencji w San. Wśród członków pierwotnych szczególne miejsce zajmuje pięć wielkich mocarstw (Rosja, Stany, Wielka Brytania, Francja i Chiny).
Nowych członków - przyjmuje Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Uchwała w tej sprawie wymaga większości 2/3 głosów. Państwo starające się o przyjęcie powinno spełniać następujące warunki:
musi być państwem miłującym pokój
musi przyjąć zobowiązania wynikające z Karty
musi być zdolne i zdecydowane zobowiązania te wykonywać
Reprezentacja państwa w ONZ - każde państwo powinno być reprezentowane przez rząd.
Utrata członkostwa - może nastąpić taka sytuacja poprzez:
wystąpienie
wykluczenie - przyczyną może być uporczywe łamanie zasad Karty. Następuje przez uchwałę Zgromadzenia Ogólnego, podjętą na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Uchwała ta wymaga większości 2/3 głosów. Żadne z państw nie może być wykluczone wbrew woli któregokolwiek z pięciu wielkich mocarstw. Nie może być wykluczone żadne z pięciu wielkich mocarstw, gdyż żadne nie będzie głosowało za swym wykluczeniem.
Zawieszenie w prawach członkowskich - Zgromadzenie na zalecenie Rady, może zawiesić w wykonywaniu praw i przywilejów członka ONZ, przeciw któremu Rada podjęła akcję zapobiegawczą lub przymusową.
CELE I ZASADY
Cele - można tu wyliczyć takie jak:
zapewnienie trwałego pokoju
rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami, oparte na poszanowaniu zasady równości i samostanowienia narodów
popieranie współpracy międzynarodowej w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, humanitarnej oraz poszanowania praw człowieka
Zasady - wylicza się;
suwerenna równość
nieinterwencja
wykonywanie zobowiązań międzynarodowych
pokojowe załatwianie sporów
wyrzeczenie się siły
bezpieczeństwo zbiorowe (polega na obowiązku udzielania członkom wszelkiej pomocy w każdej akcji, podjętej zgodnie z Kartą)
STRUKTURA ORGANIZACYJNA
Organy główne - są nimi: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Rada Gospodarczo - Społeczna, Rada Powiernicza, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości i Sekretariat.
Zgromadzenie Ogólne - składa się ze wszystkich członków ONZ. Zbiera się raz do roku na sesję zwyczajną. Poza tym może być zwoływane na sesje nadzwyczajne. Sesja wybiera swego przewodniczącego oraz jego zastępców. Po ich wyborze zaczyna się debata generalna. Powoływanych jest 7 komisji głównych:
Polityczna i Bezpieczeństwa
Gospodarcza i Finansowa
Społeczna, Humanitarna i Kulturalna
Powiernictwa i Obszarów Niesamodzielnych
Administracyjna i Budżetowa
Prawna
Specjalna Komisja Polityczna
Może ono udzielać zaleceń państwom członkowskim. Do kompetencji należą również inicjowanie badań i wydawanie zaleceń w celu:
rozwoju współpracy w dziedzinie politycznej
popierania stopniowego rozwoju prawa i jego kodyfikacja
popieranie współpracy w dziedzinach gospodarki, kultury, wychowania i zdrowia
itd.
Bada i zatwierdza budżet organizacji oraz rozpatruje sprawozdania składane przez inne organy. Podejmuje decyzje w sprawie wyboru członków rad, przyjmowania nowych członków, spraw budżetowych i finansowych.
We wszystkich sprawach, dla których nie jest przewidziana inna procedura, uchwały podejmowane są większością głosów obecnych i głosujących, czyli zwykłą większością głosów. W sprawach ważnych większością 2/3 głosów, do spraw takich Karta zalicza:
zalecenia dotyczące pokoju i bezpieczeństwa
wybór niestałych członków Rady Bezpieczeństwa
wybór członków do Rady Gospodarczo - Społecznej oraz do Rady Powierniczej
przyjmowanie nowych członków ONZ
zawieszanie członków w prawach i przywilejach
wykluczanie członków
sprawy budżetowe
Do wyboru sędziów MTS wymagana jest bezwzględna większość, a do uchwalenia poprawek Karty wymagana jest większość 2/3 wszystkich członków ONZ.
Uchwały - np. uchwały organizacyjne, proceduralne i budżetowe mają charakter wiążący. Natomiast wszystkie uchwały odnoszące się do postępowania państwa poza ONZ mają charakter zaleceń. Mają one znaczenie moralne i polityczne.
Rada Bezpieczeństwa - jest głównym organem na którym spoczywa odpowiedzialność za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa. Najwięcej do powiedzenia mają wielkie mocarstwa, uchwały nie mogą być podjęte wbrew jakiemukolwiek z nich. Rada składa się obecnie z 15 członków (5 stałych i 10 niestałych). Członków niestałych wybiera Zgromadzenie na 2 lata, zastrzegając, że państwo ustępujące nie może od razu być powołane po raz kolejny. Jest zorganizowana tak, żeby nie było przerw w działaniu, więc członek w Radzie musi być stale reprezentowany w siedzibie ONZ.
Do kompetencji należą:
utrzymywanie pokoju i bezpieczeństwa
pokojowe załatwianie sporów
podejmowanie akcji w razie zagrożenia pokoju i aktów agresji
popieranie aktów regionalnych w celu utrzymania pokoju
opracowywanie planów systemu regulowania zbrojeń
Uchwały mają moc wiążącą. Uchwały podejmowane w formie zaleceń takiej mocy nie mają (tak jest przy uchwałach dotyczących pokojowego załatwiania sporów).
Rada Gospodarczo - Społeczna - w skład wchodzą obecnie 54 państwa. Członkowie wybierani są przez Zgromadzenia na okres trzech lat. Co roku wybiera się 1/3 składu. Nie ma żadnych zastrzeżeń dotyczących ponownego wyboru.
Do kompetencji należą zagadnienia:
gospodarcze
kulturalne
wychowawcze
zdrowia publicznego
poszanowania i przestrzegania praw człowieka
Uprawnienia Rady obejmują badanie, zalecenia oraz inicjatywa prawotwórcza. Każdy członek ma jeden głos, a uchwały zapadają większością głosów członków obecnych i głosujących.
Rada Powiernicza - wobec praktycznej likwidacji systemu powierniczego, Rada w zasadzie przestała działać.
Sekretariat - składa się z Sekretarza Generalnego i personelu. Sekretarz mianuje pracowników i odpowiada za całokształt działalności. Sekretarza powołuje Zgromadzenie, na zalecenie Rady Bezpieczeństwa.
1