WYBRANE ZAGADNIENIA PRAWA CYWILNEGO
Zdolność prawna
Przez zdolność prawną rozumie się zdolność do tego, aby być podmiotem praw
i obowiązków z zakresu prawa cywilnego.
Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną (art.8 §1 k.c.). Zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe (art.8 §2 k.c.).
Raz nabytą zdolność prawną zachowuje człowiek przez całe życie, aż do swojej śmierci. Z chwilą śmierci człowiek przestaje być osobą, podmiotem praw i obowiązków, wszystkie zaś do tej pory przysługujące mu prawa i obowiązki albo przechodzą na inne osoby, jeżeli tworzą one część spadku, albo też gasną.
Zdolność do czynności prawnych.
Zdolnością do czynności prawnych nazywamy zdolność do tego, aby za pomocą własnych czynności nabywać prawa i zaciągać zobowiązania.
Według polskiego prawa cywilnego osoba fizyczna może:
nie mieć zdolności do czynności prawnych,
mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych,
mieć pełną zdolność do czynności prawnych.
O tym, do którego z tych zakresów zdolności do czynności prawnych należy zaliczyć osobę fizyczną, decyduje przede wszystkim jej wiek. Ponadto wpływ na zakres zdolności
do czynności prawnych ma :
ubezwłasnowolnienie,
ustanowienie w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie na czas jego trwania tzw. doradcy tymczasowego dla osoby która ma być ubezwłasnowolniona,
zawarcie przez kobietę małoletnią małżeństwa.
Według art.13 k.c. nie mają zdolności do czynności prawnych:
małoletni, którzy nie ukończyli lat 13 i
ubezwłasnowolnieni całkowicie.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art.15 k.c.) mają:
małoletni, którzy ukończyli lat 13,
osoby ubezwłasnowolnione częściowo, ponadto
osoby, którym sąd ustanowił doradcę tymczasowego.
Pełna zdolność do czynności prawnych przysługuje osobom pełnoletnim ( wskutek osiągnięcia 18 roku życia lub wskutek zawarcia małżeństwa), jeśli nie zostały ubezwłasno- wolnione lub nie ustanowiono dla nich doradcy tymczasowego.
Czynność prawna dokonana przez osobę niezdolną do czynności prawnych jest nieważna. W imieniu takiej osoby czynność ta może być dokonana przez jej przedstawiciela ustawowego, którym, zależnie od wypadku, mogą być rodzice, opiekun lub kurator. Wyjątek stanowią czynności życia codziennego, pod warunkiem że nie pociągają za sobą rażącego pokrzywdzenia tej osoby. Czynność taka staje się ważna z chwilą jej wykonania.
Osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, może dokonywać wszelkich czynności prawnych w granicach swej zdolności prawnej.
W przypadku osoby posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych obowiązuje zasada, że osoba o takiej zdolności sama dokonuje czynności prawnych, ale do ich ważności potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego.
Jak z tego wynika osobę taką, w zależności od sytuacji, należy traktować jako osobę mającą pełną zdolność do czynności prawnych, zdolność ograniczoną lub nie posiadającą zdolności do czynności prawnych.
Pojęcie osoby fizycznej i prawnej.
OSOBY FIZYCZNE
Konstrukcja stosunku cywilnoprawnego i prawa podmiotowego zakłada istnienie podmiotów, które są nosicielami praw i obowiązków. Zgodnie z akceptowanymi wartościami współczesnej kultury, polski system prawny uznaje każdego człowieka za podmiot prawi obowiązków. W innej roli człowiek nie może występować, co z góry eliminuje jakiekolwiek rozstrzygnięcia prawne lub konstrukcje teoretyczne, które traktowałyby go jako przedmiot stosunku prawnego lub prawa podmiotowego.
Atrybutem każdej osoby fizycznej jest zdolność prawna. Jak już wspomniano wyraża się ona tym, że człowiek może być nosicielem (podmiotem) praw lub obowiązków.
Od zdolności prawnej należy odróżnić zdolność do czynności prawnej. Określa ona kwalifikacje osoby do dokonywania swoistych działań zwanych właśnie czynnościami prawnymi.
Uczestnictwo człowieka w stosunkach cywilnoprawnych wymaga nie tylko przyznania mu zdolności prawnej, ale także jego indywidualizacji, by można było ustalić podmiot z którym związane są prawa i obowiązki.
Człowieka wyróżnia spośród społeczeństwa między innymi jego nazwisko i imię, miejsce zamieszkania, stan cywilny, obywatelstwo , narodowość , wykształcenie, zawód itd.
OSOBY PRAWNE
Obowiązujące prawo polskie, a także prawo wielu innych państw, mocą swych postanowień nie ustala, jak należy rozumieć występujący w tekstach prawnych termin „osoba prawna”. W art. 33 k.c. czytamy: „osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczegółowe przyznają osobowość prawną”. Prawo natomiast wiążąco określa:
tryb powstawania (tworzenia) osób prawnych (tryb erekcyjny, koncesyjny, rejestracyjny),
zakres działania osób prawnych (dziedzinę ich praw i obowiązków),
tryb ich likwidacji ( np. ogłoszenie upadłości, decyzja kompetentnych organów własnych osoby prawnej, upływ czasu na jaki powołano daną osobę, na mocy aktu prawnego wydanego przez zwierzchni organ państwowy posiadający kompetencje w tym zakresie),
które jednostki organizacyjne mają osobowość prawną.
Kodeks cywilny reguluje także kwestie dotyczące:
rejestrów,
nazwy,
siedziby,
wykonywania zdolności do czynności prawnych,
dóbr osobistych.
Zbliżoną funkcję ewidencyjną oraz informacyjną, jaką dla osób fizycznych pełnią akta stanu cywilnego realizują rejestry prowadzone przez sądy rejestrowe dla osób prawnych.
Osobę prawną indywidualizuje w obrocie cywilnoprawnym jej nazwa, która pełni analogiczną funkcję do imienia i nazwiska osoby fizycznej. Nazwę ustala akt erekcyjny osoby prawnej (ustawa , rozporządzenie, umowa, statut).
Z kolei odpowiednikiem miejsca zamieszkania osoby fizycznej jest siedziba osoby prawnej - również ustalana w akcie erekcyjnym osoby prawnej. Jeżeli jednak akt nie oznacza siedziby osoby prawnej, wtedy w myśl art. 41 k.c. siedzibą tą jest miejscowość, w której ma swą siedzibę jej organ zarządzający.
Jak już wspomniano dokonywać czynności prawnych mogą tylko ludzie. Natomiast system prawny może ustanowić konwencje, na mocy której działania określonych ludzi, podjęte w określonych warunkach, liczą się w stosunkach prawnych jako działania osoby prawnej. Tak właśnie postąpił ustawodawca polski stanowiąc w art.38 k.c., że „osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i opartym na nim statucie”.
Osoby prawne korzystają także z ochrony swych dóbr osobistych, do których stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych (art.43 k.c.) .
Oświadczenie woli.
Oświadczeniem woli w rozumieniu prawa cywilnego będzie tylko taki przejaw woli, który wyraża w sposób dostateczny zamiar wywołania skutku prawnego w postaci ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego ( nie będzie więc oświadczeniem woli np. propozycja wyjścia na spacer).
Oświadczenie woli jest wynikiem procesu, który rozpoczyna się w psychice osoby składającej oświadczenie. Pod wpływem wyobrażeń, zwanych pobudkami, rodzi się decyzja, czyli akt woli określany niekiedy jako wola wewnętrzna. Akt ten nie rodzi skutków prawnych. Do wywołania skutku prawnego konieczny jest przejaw powziętej decyzji
w postaci pewnego zachowania się, które albo wprost zmierza do przejawu woli, albo wprawdzie nie ma tego celu, ale pozwala w sposób dostatecznie wyraźny na wyciągnięcie wniosku o istnieniu aktu woli.
Według art.60 k.c. „ z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych, wola osoby dokonywującej czynności prawnej może być wyrażona przez zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny (oświadczenie woli)”.Z ustalenia tego wynika,
że tylko wtedy pewne zachowanie się może być uznane za oświadczenie woli, jeżeli jest:
na tyle zrozumiałe, aby przynajmniej w drodze wykładni można ustalić jego sens;
swobodne, tzn. nie będące następstwem przymusu fizycznego (np. w czasie głosowania na walnym zgromadzeniu członek danej organizacji zostaje siłą zmuszony do podniesienia ręki, nie jest to oświadczenie woli tej osoby) ;
złożone na serio ( nie składa więc oświadczenia woli wykładowca dając przykład w czasie wykładu albo aktor na scenie).
W zasadzie akt woli i jego uzewnętrznienie tworzą nierozerwalną całość, zwaną oświadczeniem woli, które z punktu widzenia prawa stanowi realizację woli osoby oświadczenie to składającej.
WADY OŚWIADCZENIA WOLI
Oświadczenie woli, jak już wspomniano, jest wynikiem procesu, którego głównymi elementami są: akt woli i jego uzewnętrznienie. Przez wadę oświadczenia woli rozumie się nieprawidłowość, która zaszła w toku tego procesu i dotyczy albo powzięcia aktu woli (wadliwe funkcjonowanie mechanizmu woli), albo przejawu tego aktu na zewnątrz (niezgodność między aktem woli a jego przejawem).
Kodeks cywilny przewiduje następujące wady oświadczenia woli:
brak świadomości lub swobody (art.82 k.c.),
pozorność (art. 83 k.c.),
błąd (art. 84-86 k.c.),
groźba (art. 87 k.c.).
ad 1). Wada w postaci braku świadomości lub swobody polega na anormalnym stanie psychicznym, wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; jej skutkiem jest nieważność oświadczenia woli. Taki stan psychiczny może być wywołany np. przez chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy, jak również przez inne przemijające zburzenia czynności psychicznych będących skutkiem nadużycia alkoholu, narkotyków, wysokiej gorączki, narkozy itp.
ad 2). Oświadczenie woli jest pozorne, jeżeli zostaje złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru, tzn. że strony są zgodne co do tego, że oświadczenie albo w ogóle nie ma wywołać żadnych skutków prawnych (np. dłużnik przenosi pozornie własność rzeczy na inną osobę za jej zgodą po to, aby w ten sposób uniemożliwić swym wierzycielom przeprowadzenie egzekucji z tej rzeczy), albo wprawdzie ma wywołać skutek prawny, ale inny, aniżeli wynika z treści pozornej czynności prawnej (np. strony chcą zawrzeć umowę darowizny, lecz pozornie nadają umowie charakter umowy sprzedaży).
Oświadczenie woli pozorne jest nieważne; jest to tzw. nieważność bezwzględna, na którą może się powołać każda osoba trzecia, która ma w tym interes prawny ( np. A dokonał pozornie przelewu wierzytelności na osobę B, z kolei C, nie wiedząc o pozorności, nabywa tę wierzytelność od osoby B; skoro umowa przelewu jako pozorna jest nieważna, to również
C nie nabyłby wierzytelności od B).
W celu ochrony interesów osób trzecich art.83 §2 k.c. przewiduje, że pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działa w złej wierze; z ochrony tej nie skorzysta więc ten, kto otrzymał korzyść nieodpłatnie lub był w złej wierze.
ad.3). Przez błąd jako wadę oświadczenia woli rozumie się albo mylne wyobrażenie
u osoby składającej oświadczenie woli o rzeczywistym stanie rzeczy (lub równoznaczny
z takim mylnym wyobrażeniem brak wyobrażenia o tym stanie), jeżeli stało się ono przyczyną sprawczą oświadczenia woli, albo mylne wyobrażenie o treści złożonego oświadczenia. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z błędem sensu stricto
( np. A kupuje kopię obrazu w przekonaniu że jest to oryginał). Wadliwe jest tu powzięcie woli, ale nie ma niezgodności między aktem woli a jego przejawem ( A chce kupić ten właśnie obraz, o którym mówi w swoim oświadczeniu). W drugim przypadku następuje tzw. pomyłka (np. w ofercie A przez pomyłkę pisze zamiast 1000 zł- 100 zł). Przy pomyłce wola została powzięta prawidłowo, ale oświadczona wadliwie; istnieje niezgodność między wolą
a jej przejawem. W myśl art.84 §2 k.c. można powołać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu (kryterium wiedzy zindywidualizowanej) i oceniał sprawę rozsądnie ( kryterium odwołujące się do wzorca zachowań człowieka rozsądnego) nie złożyłby oświadczenia tej treści.
Przy ocenie błędu w grę wchodzą zwykle dwa sprzeczne interesy, z jednej strony tego, który gdyby nie działał pod jego wpływem, nie złożyłby oświadczenia tej treści, z drugiej strony interes adresata oświadczenia woli, który mógł o błędzie nie wiedzieć. Jest rzeczą oczywistą, że niczym nie ograniczona możność powołania się na błąd podważyłaby zaufanie do pewności obrotu prawnego, dla tego też ustawodawca stara się znaleźć kompromisowe rozwiązanie tej trudności.
Błędem szczególnie kwalifikowanym jest podstęp. Podstępne działanie polega na świadomym wprowadzeniu jakiejś osoby w błąd lub na umocnieniu jej błędnego mniemania w celu skłonienia danej osoby do złożenia oświadczenia woli o określonej treści. Za podstęp uważa się także świadome przemilczanie pewnych informacji, ale tylko wtedy, gdy istniał obowiązek ich udzielenia. Np. funkcjonariusz publiczny kompetentny do przygotowania decyzji dotyczącej sprzedaży działki państwowej, sam starając się o jej kupno, zataja przed właściwym organem, iż o przydział danej działki ubiega się także inna osoba. Przez podstępne wywołanie błędu następuje niedopuszczalna ingerencja w wewnętrzną sferę motywacji człowieka.
Takie naruszenie osobowości spotyka się ze szczególnie intensywną reakcją systemu prawnego. W myśl art. 86 §1 k.c. składający oświadczenie woli może powołać się na błąd także wtedy, gdy nie był on istotny lub gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.
Należy jednak wykazać związek między podstępnym działaniem wywołującym mylne wyobrażenie o rzeczywistości a złożeniem oświadczenia woli określonej treści. Wykazanie podstępnego działania uzasadnia uchylenie się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli.
ad. 4). Przez groźbę rozumie się zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła w razie gdyby nie dokonał on żądanej czynności prawnej. Osoba zagrożona znajduje się więc
w sytuacji przymusowej ( tzw. przymus psychiczny), stoi przed alternatywą: albo dokonać żądanej czynności prawnej, albo narazić się na realizację stanu rzeczy określonego w groźbie. Nie jest jednak ona pozbawiona możliwości wyboru. Gdyby tak było, jej zachowanie nie miałoby z mocy art. 82 k.c. w ogóle cech ( ważnej ) czynności prawnej.
System prawny nie chroni generalnie osób, które dokonują czynności prawnych pod wpływem obawy, że spotka je jakieś zło. Prawo ma jedynie na względzie przypadki, gdy wspomniana sytuacja powstała w skutek bezprawnego działania innej osoby. Dopiero groźba bezprawna (art. 87 k.c.) stanowi niedopuszczalną ingerencje w proces motywacyjny człowieka. W praktyce przyjmuje się, że bezprawną groźbą jest nie tylko zapowiedź dokonania czynu bezwzględnie zabronionego przez system prawny ( np. pobicia lub zabicia kogoś), ale także zapowiedź podjęcia działań w prawdzie dozwolonych, lecz nie w tym celu, aby skłonić kogoś do złożenia oświadczenia woli określonej treści (np. bezprawna będzie groźba, gdy A zapowiada B, że doniesie do organów ścigania o dokonanym przez
B przestępstwie drogowym, jeżeli B nie daruje mu określonego przedmiotu).
Doniosłość prawna groźby zależy nie tylko od tego, by była ona bezprawna, ale ponadto także poważna, tzn. powodująca poważne niebezpieczeństwo dla osobistych lub majątkowych dóbr niekoniecznie składającego oświadczenie woli, ale jakiejkolwiek innej osoby.
Groźba otwiera możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli.
Pojęcie umowy. Formy zawarcia.
POJĘCIE UMOWY, SPOSOBY JEJ ZAWIERANIA, KLASYFIKACJA.
Umowa to czynność prawna zawierająca co najmniej dwa zgodne oświadczenia woli zmierzające do powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego.
Umowa jest podstawowym źródłem stosunków zobowiązaniowych, a tym samym podstawową instytucją obrotu gospodarczego i powszechnego. Można pokusić się
o stwierdzenie, iż umowa jako instytucja prawna najpełniej realizuje zasadę równorzędności podmiotów w stosunku cywilnoprawnym.
Zgodnie z zasadą swobody umów strony mają zagwarantowaną swobodę w :
wyborze kontrahenta ( co bywa ograniczone faktycznymi stosunkami obrotu-
np. przewozami kolejowymi w Polsce zajmuje się jedynie PKP),
ukształtowaniu treści konkretnego stosunku zobowiązaniowego (w granicach wyznaczonych przez właściwość tego stosunku, przepisy bezwzględnie obowiązujące oraz zasady współżycia społecznego),
nadaniu określonej formy oświadczeniom woli stron ( w praktyce obrotu,
ze względów dowodowych dominującą formą jest forma pisemna).
Strony zawierające umowę mają dodatkowo wybór pomiędzy ustawowo określonymi „wzorcami” tzw. „umowami nazwanymi”- tj. zaproponowanymi przez ustawodawcę poprzez uregulowanie ich postanowień w przepisach prawa cywilnego ( m. in. umowy: agencyjna, darowizny, dostawy, dożywocia, komisu, kontraktacji, o dzieło, o roboty budowlane, poręczenia, pożyczki, przechowania, przewozu, rachunku bankowego, renty, składu, spedycji, spółki, sprzedaży, ubezpieczenia, użyczenia, z hotelem, zamiany, zlecenia, zobowiązująca do przeniesienia własności, umowne prawo odstąpienia, umowne zrzeczenie się dziedziczenia, umowa użytkowania wieczystego) oraz umowami, których postanowienia nie mieszczą się
w takich wzorcach- tzw. „umowami nienazwanymi” , a także zawierającymi jedynie niektóre elementy ustawowych wzorców tzw. „umowami mieszanymi”.
Wprawdzie umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli stron (konsensus), złożone w dowolny sposób, to jednak w praktyce wytworzyły się swoiste ich typy. Ogólna ich regulacja-ujęta w ks. I k.c.- ułatwia rozstrzygnięcie ewentualnych sporów
na tym tle oraz przyspiesza i upraszcza typy zawierania umów.
Do swoistych sposobów zawierania umów należą:
Oferta i jej przyjęcie, przez którą rozumie się oświadczenie woli zawierające stanowczą chęć zawarcia jakiejkolwiek umowy, która określa co najmniej konieczne ( istotne) elementy jej treści. Dzięki tym cechom oferty umowa może dojść do skutku w następstwie jej przyjęcia przez inny podmiot ( art.67-70 k.c.). Przyjęcie oferty jest także oświadczeniem woli. Zawiera ono wyłącznie decyzję (zgodę)- adresata oferty- zawarcia umowy o treści określonej w ofercie.
Rokowania (art.72 k.c.). Polegają one na wzajemnym oddziaływaniu stron w celu zawarcia umowy. W toku rokowań strony wymieniają informację
o okolicznościach mogących mieć wpływ na ich decyzję co do zawarcia umowy, formułują swe oceny co do gospodarczych wartości proponowanych świadczeń oraz progresywnie uzgadniają treść zawartej umowy.
Przetarg (publiczny-nazywany także ustnym i pisemnym). Instytucja przetargu polega na wyborze jednej ze zgłoszonych na zaproszenie organizatora przetargu ofert. Walorem przetargu jest dopuszczenie do konkurencyjności składanych ofert, a tym samym ( potencjalnie) do wyboru najkorzystniejszej z możliwych propozycji.
Klasyfikując umowy określa się ich charakter prawny analogicznie jak charakter prawny innych czynności prawnych ( np. umowy zobowiązujące i rozporządzające, umowy konsensualne i realne, umowy między żyjącymi i na wypadek śmierci, itd.); ze względu na odrębną regulację prawną wyróżnić należy umowy wzajemne- są to umowy w których treści zastrzeżona została ekwiwalentność świadczeń, tj. taki ich wzajemny stosunek,
że świadczenie jednej strony jest odpowiednikiem świadczenia drugiej ( np. przeniesienie własności rzeczy w zamian za zapłatę ceny w umowie sprzedaży).
Umowy adhezyjne wyróżnia się ze względu na sposób w jaki dochodzi do ich zawarcia-są to typowe umowy zawierane w masowym obrocie ( np. w zakresie publicznych usług przewozowych, umowy ubezpieczeniowe itp.), w którym nie ma faktycznej możliwości negocjowania ich postanowień, swoboda umów ogranicza się do decyzji o zaakceptowaniu lub braku akceptacji warunków ustalonych przez oferenta określonego świadczenia.
FORMY ZAWARCIA UMÓW ( SWOBODA FORMY, FORMYSZCZEGÓLNE)
Ludzie porozumiewają się ze sobą, to znaczy przekazują pewne myśli za pomocą znaków. Istotna dla czynności prawnych funkcja polega na regulacji stosunku cywilnoprawnego, może być spełniona tylko wtedy, gdy oświadczenie woli będzie miało postać znaku.
SWOBODA FORMY
Polskie prawo cywilne przyjęło panujący we współczesnych systemach prawnych wzorzec uregulowania, który uznaje, że jeżeli ustawa nie stanowi inaczej dopuszczalne jest posłużenie się jakimkolwiek znakiem. Wzorzec ten -określany mianem „ zasady swobody formy”- znalazł wyraz w art. 60 k.c., który stanowi, że „ z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, która ujawnia wolę w sposób dostateczny”. Z reguły więc każdy spowodowany przez kogoś dostrzegalny układ rzeczy lub zjawisko, jeżeli w świetle przyjętych reguł znaczeniowych przejawia decyzję wywołania określonych konsekwencji cywilnoprawnych, jest jednakowo traktowaną czynnością prawną. Np. czynność prawna kupna gazety będzie miała ten sam charakter i dojdzie do skutku zarówno wtedy
gdy odpowiednie oświadczenie woli złożą strony w formie aktu notarialnego, jak i ustnie lub zgoła bez wypowiedzenia słowa, a przez wyrażenie swych decyzji w ten sposób, że kupujący położy na okienku kiosku odpowiednią sumę pieniężną i weźmie gazetę, a sprzedawca będzie się temu biernie przypatrywał.
Ustawodawca trafnie zwraca uwagę na to, że oświadczenie woli może mieć postać zarówno językową, którym przyjęte reguły znaczeniowe przypisują określony sens, jak
i znaków, które dopiero w określonym kontekście sytuacyjnym nabierają jakiegoś znaczenia
i zdolne są pełnić funkcję przekaźnika jakichś decyzji.
FORMY SZCZEGÓLNE
Formy szczególne zostały ustanowione dla zrealizowania różnych funkcji, np. takich jak: pewność co do tego, że czynność prawna została dokonana; ochrona działającego podmiotu przed nieprzemyślanymi jego własnymi decyzjami; jawność czynności prawnych
w stosunku do osób trzecich i ochrona ich interesów; zabezpieczenie interesu społecznego przez ułatwienie kontroli nad czynnościami prawnymi; uzyskanie fachowej porady; zabezpieczenie dowodów.
Do najważniejszych, ogólnie uregulowanych rodzajów form szczególnych w polskim prawie cywilnym należą :
Zwykła forma pisemna, do której zachowania wystarczy złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Do zawarcia umowy wystarcza wymiana dokumentów, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany (art. 78 k.c.). Zwykła forma dostępna jest oczywiście tylko dla osób, które mogą czytać i pisać.
Jeżeli z jakichkolwiek powodów jakieś osoby nie mają tych umiejętności
( np. dlatego, że są inwalidami lub analfabetami), ustawa przewiduje dla nich formy zastępcze ( art.79 i 80 k.c.)
Poświadczenie daty, którego dokonuje na dokumencie notariusz (art.99 pr. not.). Ten sam walor ma umieszczenie na nim przez organ państwowy jakiejkolwiek wzmianki ( art.81 § 2 pkt 2k.c.), która opatrzona została datą. Urzędowe poświadczenie daty ma na celu autorytatywne stwierdzenie, w jakim momencie czynność prawna została dokonana.
Poświadczenie podpisu, polega na tym, że notariusz lub powołany do tego organ zamieszczą na dokumencie klauzulę stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez wskazaną w tej klauzuli osobę (art.96 pkt 1 pr. not.). Zastosowanie tej formy eliminuje ryzyko, że osoba, na którą wskazuje podpis, zaprzeczy, że go złożyła, i że dokonała objętej treścią dokumentu czynności prawnej.
Akt notarialny, polega na tym, że notariusz spisuje treść podanych mu do wiadomości oświadczeń stron współuczestnicząc w redagowaniu dokumentu,
a następnie odczytuje go stronom i wraz z nimi podpisuje ( art. 92-94 pr. not.). Oryginały aktów notarialnych pozostają w biurze notarialnym, a strony uzyskują jedynie ich wypisy, które są dosłownym powtórzeniem oryginału.
W obrocie cywilnoprawnym mają one walor dokumentów oryginalnych
(art.95, 109-112 pr. not.).
Pojęcie zobowiązania.
Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, polegającym na tym, że jedna osoba (wierzyciel) może domagać się od drugiej (dłużnika) świadczenia, a dłużnik ma obowiązek świadczenie to spełnić (art.353 §1 k.c.).
W zobowiązaniu, podobnie jak w każdym innym stosunku prawnym, można rozróżnić:
podmiot uprawniony,
podmiot zobowiązany,
przedmiot stosunku prawnego,
treść stosunku prawnego.
Podmiotem uprawnionym jest wierzyciel, a podmiotem zobowiązanym jest dłużnik. Przedmiotem zobowiązania jest oznaczone zachowanie się dłużnika, zgodnie z treścią zobowiązania, jest to świadczenie, natomiast treść zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika. W powszechnie używanej terminologii prawniczej zobowiązanie ze stanowiska wierzyciela nazywamy wierzytelnością, zaś
ze stanowiska dłużnika długiem.
UMOWA O DZIEŁO
Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia ( art.627 k.c.). Umowa o dzieło jest umową wzajemną, której przedmiotem jest osiągnięcie indywidualnie oznaczonego
i samoistnego rezultatu pracy ludzkiej o charakterze materialnym lub niematerialnym
(np. wybudowanie domu, naprawa telewizora, skomponowanie lub wykonanie utworu muzycznego itp.). Za wykonane dzieło należy się przyjmującemu zamówienie wynagrodzenie, polegające na zapłacie sumy pieniężnej lub spełnieniu świadczenia innego rodzaju.
Z wykonaniem umowy o dzieło może wiązać się prawny obowiązek współdziałania stron i szereg innych obowiązków wzajemnych określonych w kodeksie cywilnym (art.640).
Jeżeli dzieło ma wady, zamawiający może żądać ich usunięcia w określonym terminie. Jeżeli wady są istotne i nie dadzą się usunąć lub z okoliczności wynika, że przyjmujący zamówienie nie zdoła usunąć wad w odpowiednim czasie, wtedy zamawiający może od umowy odstąpić. Jeżeli wady są nieistotne albo gdy usunięto je z przekroczeniem wyznaczonego terminu, wtedy zamawiający może żądać stosownego obniżenia wynagrodzenia. Stosuje się tu też odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży (art. 637
i art. 638 k.c.).
Roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem dwóch lat od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane-od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane (art.646 k.c.).
UMOWA ZLECENIA
Zlecenie jest umową, w której przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie (art.734 k.c.). Przyjmujący zlecenie może więc zostać zobowiązany do dokonania sprzedaży lub kupna, do zawarcia umowy najmu lub dzierżawy, do zamówienia dzieła itp. Biorąc pod uwagę, że przyjmujący zlecenie przy dokonaniu czynności prawnej z reguły działa w cudzym imieniu, kodeks cywilny wprowadza domniemanie, że zlecenie obejmuje równocześnie umocowanie (art.95 i nast. k.c.)
do wykonania czynności w imieniu dającego zlecenie. Przepis wprowadzający powyższe domniemanie nie uchybia jednak przepisom o formie pełnomocnictwa. Skutkiem tego oświadczenie dającego zlecenie przy umowie obejmującej np. zlecenie nabycia, zbycia lub obciążenia nieruchomości musi być złożone w formie aktu notarialnego (art.99 §1 k.c. w zw. z art. 158 i 734 § 2 k.c.). Jeżeli natomiast z umową zlecenia nie łączy się udzielenie pełnomocnictwa, biorący zlecenie działa jako tzw. zastępca pośredni, to jest we własnym imieniu, ale na rachunek dającego zlecenie.
Odpłatność nie należy do istoty umowy zlecenia. Jeżeli jednak ani z umowy, ani
z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie płatne dopiero
po wykonaniu zlecenia, chyba że strony umówiły się inaczej.
Przyjmujący zlecenie jest obowiązany stosować się do wskazówek udzielonych mu przez dającego zlecenie; może od nich odstąpić tylko wtedy, jeżeli nie ma możności uzyskania zgody dającego zlecenie, a zachodzi uzasadniony powód do przypuszczenia,
że dający zlecenie zgodziłby się na zmianę, gdyby wiedział o istniejącym stanie rzeczy (art.737 k.c.).
Umowa zlecenia wygasa normalnie przez wykonanie zleconej czynności. Może ona wygasnąć także na skutek jej wypowiedzenia. Dający zlecenie może ją wypowiedzieć
w każdym czasie. Powinien jednak zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia, w razie odpłatnego zlecenia obowiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez poważnego powodu, powinien również naprawić szkodę. Także przyjmujący zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie. Jednakże gdy zlecenie jest odpłatne, a wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny za szkodę. Umowa zlecenia wygasa także
w przypadku śmierci przyjmującego zlecenie lub w razie utraty przez niego zdolności do czynności prawnych. Z chwilą wygaśnięcia zlecenia wygasa równocześnie związane z nim pełnomocnictwo.
Przy umowie zlecenia z upływem dwóch lat przedawniają się roszczenia:
O wynagrodzenie za spełnienie czynności i o zwrot poniesionych wydatków przysługujących osobom, które stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa trudnią się czynnościami danego rodzaju; to samo dotyczy roszczeń z tytułu zaliczek udzielonych tym osobom;
Roszczenia z tytułu utrzymania, pielęgnowania, wychowania lub nauki, jeżeli przysługują osobom trudniącym się zawodowo takimi czynnościami albo osobom utrzymującym zakłady na ten cel przeznaczone (art.751 k.c.).
Inne roszczenia podlegają ogólnemu dziesięcioletniemu przedawnieniu.
Spółka cywilna.
Spółka cywilna jest instytucją prawną uregulowaną przepisami kodeksu cywilnego. Przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. Umowa spółki powinna być stwierdzona pismem (art. 860 k.c.).
Wkład wspólnika może polegać na wniesieniu do spółki własności lub innych praw
(np. autorskich) albo na świadczeniu usług, np. w formie własnej pracy. Domniemywa się,
że wkłady wspólników mają jednakową wartość ( por.art.861 k.c. ). Wspólnikiem może być osoba fizyczna i osoba prawna. Wspólnikiem może być również osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych, reprezentowana przez swojego przedstawiciela.
Istota spółki polega na spełnieniu dwóch podstawowych warunków:
wszyscy wspólnicy zobowiązani są dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego,
osiągniecie celu wiąże się z uzyskaniem korzyści materialnych. Nie wystarcza więc samo współdziałanie w jakimkolwiek celu, np. zorganizowanie wspólnej zabawy lub wycieczki turystycznej, mającej jedynie na względzie cele rozrywkowe, towarzyskie lub poznawcze.
Spółka cywilna nie ma osobowości prawnej. Nie istnieje też wymóg posługiwania się firmą, czyli nazwą pod którą spółka prowadzi swą działalność. Podmiotami praw
i obowiązków w sferze stosunków zewnętrznych są wszyscy wspólnicy. Majątek spółki, zarówno objęty umową, jak i nabyty później na rzecz spółki (np. kolejna partia towaru), stanowi wspólny majątek wspólników. Każdy ze wspólników może mieć ponadto swój majątek osobisty nie należący do spółki, np. mieszkanie, samochód, inne przedsiębiorstwo.
Każdy ze wspólników jako dłużnik solidarny (art. 864 k.c.) odpowiada za wszystkie zobowiązania spółki i to do pełnej wysokości. Jest to odpowiedzialność osobista, a wobec tego wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem. Wierzyciel takiego zobowiązania może dochodzić swej wierzytelności z całego majątku wspólnego wspólników oraz z całego majątku osobistego wspólnika, a więc istniejącego poza majątkiem wspólnym. Rozwiązanie spółki nie uchyla tej odpowiedzialności w odniesieniu do zobowiązań, które powstały w czasie istnienia spółki. Chodzi tu o pewność obrotu prawnego
i ochronę interesów osób trzecich.
Każdy wspólnik jest uprawniony i zobowiązany do prowadzenia spraw spółki
w kwestiach nie przekraczających zwykłych czynności spółki ( np. płacić czynsz, wykonywać drobne bieżące naprawy). Bez uprzedniej uchwały wspólników może dokonywać tylko czynność nagłą, której zaniechanie mogłoby narazić spółkę na niepowetowane straty
(art. 865 k.c.).
Każdy wspólnik umocowany jest do reprezentowania spółki o takich granicach,
w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw. Jest uprawniony też do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach, bez względu na rodzaj i wartość swojego wkładu. Umowa spółki lub uchwała wspólników może jednak te sprawy uregulować odrębnie.
Zgodnie działający wspólnicy mogą rozwiązać spółkę w każdej chwili niezależnie od tego, jakie są tego powody. Natomiast z ważnych powodów każdy ze wspólników może żądać rozwiązania spółki przez sąd (art.874 k.c.). Spółka ulega rozwiązaniu z datą uprawomocnienia się orzeczenia sądu.
Kodeks cywilny nie przewiduje procedury likwidacji spółki i związanego z tym postępowania szczegółowego. Z chwilą rozwiązania spółki mamy do czynienia
ze współwłasnością w częściach ułamkowych, a nie ze współwłasnością łączną znamienną dla bytu spółki cywilnej.
Własność i posiadanie, prawna ich ochrona.
WŁASNOŚĆ
Własność w ujęciu kodeksu cywilnego stanowi najszerzej przez ustawodawcę zakreślane, zbywalne i podlegające dziedziczeniu, prawo podmiotowe bezwzględne dotyczące wyłącznie rzeczy (tj. materialnej części przyrody o charakterze samoistnym).
Na treść własności (tzw. „pozytywna” strona własności) składają się uprawnienia do korzystania z rzeczy tj. do jej posiadania, używania, pobierania pożytków i dokonywania dyspozycji faktycznych-zużycia, przetworzenia, zniszczenia oraz do rozporządzania rzeczą, tj. wyzbycia się prawa oraz obciążenia go ograniczonymi prawami rzeczowymi np. zastawem, hipoteką. Jako, że wymienione uprawnienia wynikają ze stosunku prawnego o charakterze bezwzględnym, przysługują one właścicielowi z wyłączeniem innych osób (jest to „negatywna” strona własności). Granicami wykonywania własności są obowiązujące przepisy prawa, zasady współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa.
Szczególna rola własności wiąże się z jednej strony z tym, iż jego treść i zakres udzielonej przez prawo ochrony wyznacza charakter obowiązującego systemu społeczno-gospodarczego, a z drugiej, że jako najszersze prawo podmiotowe zawiera elementy (uprawnienia), które ustawodawca używa do konstruowania innych praw podmiotowych,
w tym także dotyczących innych niż rzeczy dóbr. Stąd połączenie określenia „własność”
z innymi niż rzeczy dobrami należy rozumieć jako potoczne, prawnicze określenie najszerszych uprawnień przyznanych przez ustawodawcę. W efekcie własność stanowi rodzaj modelu dla innych praw podmiotowych (bardzo widoczne jest to w ujęciu praw majątkowych autorskich do utworu).
Ze względu na realizowane funkcje wyróżnia się własność prywatną, państwową, komunalną (kontrowersyjne jest wyróżnianie aktualnie własności społecznej -
np. spółdzielczej).
OCHRONA WŁASNOŚCI
Ochrona własności ( „ ochrona petytoryjna”) realizowana jest na drodze sądowej
w sposób bezpośredni poprzez roszczenia:
windykacyjne (o przywrócenie utraconego posiadania),
negatoryjne ( o przywrócenie stanu zgodnego z prawem w przypadku innego naruszenia własności niż pozbawienie właściciela posiadania oraz o zaniechanie naruszeń),
uzupełniające ( o wynagrodzenie za korzystanie z cudzej rzeczy, o zwrot pożytków, o naprawienie szkody wywołanej zużyciem, uszkodzeniem lub utratą rzeczy).
W sposób pośredni własność może być chroniona przy okazji realizowanej przez właściciela ochrony posiadania.
Roszczenia windykacyjne i negatoryjne są roszczeniami, które nie zależą od winy, dobrej wiary i innych elementów stanu psychicznego osoby naruszającej własność lub władającej cudzą rzeczą (tzw. roszczenia „obiektywne”), ich realizacja wymaga jednak wykazania własności. Osoba przeciwko której właściciel skierował roszczenie windykacyjne, może się bronić wykazując swoje skuteczne względem właściciela uprawnienie do posiadania rzeczy. Roszczenie windykacyjne dotyczące nieruchomości nie ulega przedawnieniu. Zakres realizacji roszczeń uzupełniających jest uzależniony bezpośrednio od dobrej lub złej wiary posiadacza cudzej rzeczy. Posiadacz w dobrej wierze nie ponosi odpowiedzialności objętej tymi roszczeniami, posiadacz w złej wierze ponosi pełną odpowiedzialność.
POSIADANIE
Posiadanie-doniosły prawnie stan władztwa faktycznego nad rzeczą w powiązaniu
z zamiarem wykonania określonego prawa podmiotowego do tej rzeczy osobiście lub za inny podmiot.
Rodzaje władztwa:
posiadanie samoistne- jeżeli posiadacz włada rzeczą tak jak właściciel,
posiadanie zależne- jeżeli władanie swoje opiera na innym prawie podmiotowym ( np. najemca lub osoba , która zawarła nieważną umowę najmu),
dzierżenie- jeżeli posiadacz wskazuje na prawo podmiotowe innej osoby jako podstawę sprawowanego władztwa (np. pracownik w stosunku do oddanych mu przez pracodawcę rzeczy),
władztwo prekaryjne (dobrodziejstwo)- jeżeli określone władztwo sprawowane jest w ramach stosunków społecznych nie mających charakteru prawnego
(np. stosunki towarzyskie, rodzinne lub grzecznościowe; ten typ władztwa nie jest ani posiadaniem, ani dzierżeniem i nie wywołuje skutków prawnych jak wskazane wyżej typy władztwa).
Posiadanie może dotyczyć rzeczy ruchomej, nieruchomości lub służebności, rozróżnia się też posiadanie zgodne z prawem i bezprawne, wadliwe i niewadliwe.
Z posiadaniem przepisy prawa łączą szereg domniemań, które w stosunku do rzeczy ruchomych zastępują dowód własności ( w stosunku do nieruchomości „silniejsze” jest domniemanie wynikające z rękojmi wiary publicznej-ksiąg wieczystych).
Ze sprawowania władztwa nad rzeczą przez określony podmiot domniemywa się:
że jest to posiadanie samoistne,
że jest ono zgodne z prawem; ponadto domniemywa się ciągłość posiadania,
co ułatwia realizację uprawnień uzależnionych od czasu trwania posiadania
(np. zasiedzenie nieruchomości).
OCHRONA PRAWA POSIADANIA
Posiadanie jest prawnie chronione. Kodeks cywilny wprowadza wyraźny zakaz naruszania posiadania bez względu na fakt pozostawania posiadacza w dobrej lub złej wierze. Wynika to z jednej strony- z tego, iż najczęściej posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym lub co najmniej zasadami współżycia społecznego, a z drugiej strony- z konieczności przeciwdziałania samowolnym aktom podmiotów prawa cywilnego, które mogą prowadzić do niekorzystnych konsekwencji.
Ochrona posiadania(tzw. posesoryjna) nie jest tak intensywna jak ochrona praw podmiotowych (. ochrona petytoryjna), a przy kolizji tych instytucji ochronnych ostatecznie skuteczna jest ochrona petytoryjna.
Ochrona posiadania realizowana jest:
własnym działaniem posiadacza (w ramach obrony koniecznej oraz dozwolonej samopomocy),
na drodze sądowej poprzez przyznanie posiadaczowi roszczeń o przywrócenie stanu poprzedniego oraz o zaniechanie tzw. naruszeń (tzw. „roszczenie posesoryjne”).
Ze względu na tymczasowość obrony posesoryjnej, samo postępowanie sądowe jest uproszczone- posiadacz, który zgłasza roszczenia posesoryjne, musi jedynie wykazać fakt naruszenia posiadania oraz to, że przed tym naruszeniem on był posiadaczem, sąd nie ustala kto ma wynikające z prawa podmiotowego uprawnienie do posiadania.
Czyny niedozwolone.
Czyny niedozwolone- inaczej „delikty”, to zdarzenia prawne prowadzące
do powstania obowiązku naprawienia szkody wskutek naruszenia dóbr majątkowych
(np. własności) i niemajątkowych (np. dóbr osobistych) powszechnie chronionych.
Odszkodowanie należy się poszkodowanemu jeśli wykaże, iż poniósł szkodę
i że szkoda jest następstwem „faktu”, z którym ustawa wiąże powstanie tej odpowiedzialności oraz że pomiędzy szkodą a faktem zachodzi normalny związek przyczynowy.
Tak więc:
Odpowiedzialność za własne czyny osób fizycznych i osób prawnych (ściślej organów takich osób) wymaga wykazania takiej winy.
Odpowiedzialność za cudze czyny wymaga wykazania tzw. winy w nadzorze, wyjątkowo oparta jest o zasady współżycia społecznego ( osoby zobowiązane do nadzoru nad małoletnimi i niepoczytalnymi) i w wyborze( osoby wykonujące czynności za pośrednictwem innych osób) oraz oparta jest o ryzyko wyrażające się
w odpowiedzialności za cudzą winę (w stosunku do zwierzchników za szkodę wyrządzoną przez podwładnego).
Skarb Państwa odpowiada za zawinione zachowanie funkcjonariuszy państwowych, prowadzące do wyrządzenia szkody oraz wyjątkowo za niektóre skutki szkody na osobie na zasadach współżycia społecznego (na analogicznych zasadach oparta została odpowiedzialność jednostki samorządu terytorialnego za jej funkcjonariusza ).
Odpowiedzialność za zwierzęta oparta jest o winę w nadzorze.
Odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie lub spadnięcie czegoś z pomieszczenia,
za zawalenie się budowli lub oderwanie jej części, za szkodę wywołaną przez ruch przedsiębiorstwa działającego przy wykorzystaniu elementarnych sił przyrody
(np. para ,gaz, elektryczność itp.), wytwarzającego lub posługującego się materiałami wybuchowymi oraz odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z ruchem pojazdów mechanicznych oparta jest o zasadę ryzyka ( w tym ostatnim przypadku
w razie zderzenia się pojazdów oraz względem osób przewożonych grzecznościowo - na zasadzie winy).
Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia „wina”. Przyjmuje się że składa się ona
z obiektywnego elementu bezprawności (naruszenie norm powszechnie obowiązujących oraz zasad współżycia społecznego), a także z subiektywnej oceny niewłaściwości postępowania (działania i zaniechania) ze względu na możliwość oceny skutków takiego zachowania. Podstawowym i wystarczający stopniem winy w prawie cywilnym jest wina określana jako nieumyślność.
Obok sprawców szkody odpowiedzialność deliktową ponoszą także podżegacze, pomocnicy i osoby, które świadomie z deliktu skorzystały (np. paser ), jeśli kilka osób wyrządzi szkodę czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność za szkodę jest solidarna. Deliktem jest również naruszenie dóbr materialnych ( w tym dóbr osobistych).
LITERATURA :
W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1995.
S. Grzybowski, Prawo Cywilne, Kraków 1972.
J. Ignatowicz, Prawo Rzeczowe, Warszawa 1994.
J. Jodłowski, Z. Resich, Postępowanie Cywilne, Warszawa 1996.
Kodeks Cywilny. Kodeks Postępowania Cywilnego, Gdańsk 1994.
Leksykon Prawniczy, Wrocław 1997.
Mała Encyklopedia Prawa, Warszawa 1980.
Prawo cywilne dla praktyków, Katowice 1998.
Z. Radwański, Prawo Cywilne - Część ogólna, Warszawa 1993.
M. Safjan, Zasada swobody umów, Państwo i Prawo 1993, z. 4.
M. Siuda, Elementy prawa umów dla ekonomistów, Poznań 1997.
A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984.
A. Wollter, Prawo Cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1997.
PYTANIA KONTROLNE :
Podaj definicję osoby fizycznej i prawnej.
Co rozumiesz pod pojęciem „zdolność prawna” i „zdolność do czynności prawnych”. Kiedy się je nabywa i kiedy traci ?
Wymień i omów okoliczności mające wpływ na zakres zdolności do czynności prawnych.
Co rozumiesz pod pojęciem „oświadczenie woli” i jakie ono spełnia cechy ?
Wymień i omów wady oświadczenia woli.
Jaki jest cel zawarcia umowy, podaj sposoby jej zawarcia.
Co rozumiesz pod pojęciem „zobowiązanie”, jak nazywają się podmioty zobowiązania ?
Wymień i omów rodzaje zobowiązań solidarnych.
Na czym polega umowa o dzieło i umowa zlecenia ?
Omów instytucję spółki cywilnej.
Omów sposoby nabycia prawa własności.
Na czym polega współwłasność, podaj jej rodzaje oraz sposoby nabycia.
Na czym polega ochrona własności ?
Co rozumiesz pod pojęciem „czyny niedozwolone” ?
Wymień i omów rodzaje odpowiedzialności deliktowej.
117