Renesans(1), STUDIA, staropolska


RENESANS

1.Granice chronologiczne w Europie i w Polsce / filozofia, prądy artystyczne:

Granice chronologiczne- XIV we Włoszech do początku XVI, w reszcie Europy od XV do przełomu XVI i XVII.

CHRONOLOGIA
kolebka - Włochy XIV w.
następnie - Hiszpania, Portugalia, Niemcy i Ameryka
w Polsce - od początku XV w. do przełomu XVI i XVII w.

Źródła przełomu z średniowiecza do odrodzenia-

- rozpad jednolitej struktury feudalne j- niechęć do całego jednolitego cesarstwa, chęć do utworzenia poszczególnych państw z swoimi własnymi sprawami (ROZDZIELENIE)

Cechy renesansu:
zainteresowanie człowiekiem, nawrót i kontynuacja tradycji antycznych
przekształcenie średniowiecznego stylu życia, na plan pierwszy wysunęło się zainteresowanie doczesnymi celami
sztuka stała się laicką, jej celem było dostarczanie przyjemności, pożytku, miała uczyć i bawić
dwujęzyczność sztuki
nasilenie tendencji humanistycznych
rozwój myśli racjonalistycznych
laicyzacja nauk i form życia
antropocentryczne zainteresowanie światem pozaziemskim
stworzenie nowego ideału człowieka - zerwanie z ascezą i teocentrycznym poglądem na świat; człowiek staje w centrum badań i zainteresowań
miernikiem poznania stał się rozum

Hasła:

Mecenat - opieka głównie finansowa nad wybitnymi twórcami artystami w zakresie kultury i sztuki

Humanizm - ( słowa Terencjusza „Jestem człoweikiem więc nic co ludzkie nie jest mi obce”) Termin humanizm oznacza prąd poszukujący i rozwijający tradycję starożytnej wiedzy o człowieku zawartej w filozofii i literaturze. Najwcześniej pojawiło się hasło huamnitas - człowieczeństwo, ludzkość w znaczeniu greckiego paideia - wykształcenie i ćwiczenie w sztukach pięknych. Humanitas było określeniem ludzkiej sprawności i zdolności twórczej; Petrarka sądził, że do poznania natury ludzkiej można dojść drogą zrozumienia przeżyć wewnętrznych. W wieku XV rozwinęły się systematyczne studia nad kulturą grecką i rzymską jako odrębna dyscyplina, już autonomiczna i niezależna od teologii. Humanizm renesansowy - postawa intelektualno-moralna, wyrażająca troskę o potrzeby, szczęście, godność, swobodę rozwoju człowieka. Jest prądem filozoficznym i artystycznym. Przeciwstawia się teocentrycznej kulturze średniowiecza. Hasłem wiodącym stało się: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" (Terencjusz). Humanista to znawca nauk zajmujący się sztuką i doskonaleniem języka, co zapoczątkował Erazm z Rotterdamu. Wszechstronne, kierowane, harmonijne formowanie osobowości oraz twórczych zdolności człowieka ("humanitas") było niejako powtórzeniem greckiego ideału wychowawczego. Humanistyczne przejęcie się antykiem nie miało znamion amatorszczyzny; były dogłębne; chciano poznać możliwie najwięcej i najdokładniej. Tak zrodziły się nauki humanistyczne, tzw. "humaniora", uprawiane na wielu uniwersytetach, w tym także w Akademii Krakowskiej. Humanizm renesansowy nawiązywał do epikureizmu i jego ideałów życia w spokoju i szczęściu, w specyficznej hierarchii przyjemności. Kierował on uwagę humanistów na świat jako wspaniałe dzieło Boga. Nieco później zainteresowano się stoicyzmem, który nakazywał życiową obojętność mędrca na kaprysy i zwroty fortuny. Humaniści, nawiązując do filozofii starożytnej, nie głosili uwielbienia dla pogaństwa i nie krytykowali chrześcijaństwa. W ramach irenizmu (z gr. "eirene"-pokój) starali się znaleźć płaszczyznę porozumienia.

Reformacja - XVI wiek - najpoważniejszy wstrząs - w 1517 roku niemiecki zakonnik (augustianin) Marcin Luter na drzwiach katedry w Witenberdze wywiesił 95 tez wymierzonych przeciwko nadużyciom towarzyszącym udzielaniu odpustów, celibatowi, uznaniu papieża z głowę Kościoła i różnicy w czynie i słowie księży. Głosił konieczność powrotu do Kościoła jaki miał istnieć w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Zasadniczym autorytetem w sprawach wiary czynił Pismo Święte, przekreślając tym samym wagę orzeczeń papieży, uchwały soborów i autorytet ojców kościoła. Uzależniał zbawienie wiernych przede wszystkim od wiary. Zredukował liczbę sakramentów do dwóch: Chrztu i Eucharystii. Głosił likwidację zakonów. Doprowadził do powstania protestantyzmu (nazwa od protestu wobec uchwały podjętej na Sejmie Rzeszy niemieckiej w 1525, zabraniającej szerzenia haseł reformacyjnych). Jan Kalwin - działał w połowie XVI wieku w Szwajcarii, głównie w Genewie. Podstawą jego poglądów była zasada predestynacji - Bóg już przed wiekami podzielił wszystkich ludzi na wybranych i potępionych, a ich postępowanie w życiu doczesnym może być tylko potwierdzeniem tego podziału. Ludzie zostają potępieni nie dlatego że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że ich Bóg potępił. Przejawem łaski bożej miało być prowadzenie cnotliwego życia, na które składa się nieustanna praca i rezygnacja z jakichkolwiek przyjemności. 1534 rok - powstał Kościół Anglikański, którego głową został król Henryk VIII, odłączając się w ten sposób od Rzymu. Zniesiono zakony oraz skonfiskowano dobra kościelne, zachowano natomiast pozostałą po katolicyzmie hierarchię duchowną. Do obrzędów wprowadzono język angielski, zniesiono celibat.
Jedność wyznaniowa łacińskiej Europy została rozbita. Państwa skandynawskie przyjęły luteranizm. Niderlandy - kalwinizm, który wspomagał ideową walkę narodowo-wyzwoleńczą przeciw panowaniu katolickiej Hiszpanii. W Czechach, gdzie szczególnie żywe były tradycje husytyzmu jako ruchu religijnego i narodowego, powstała Jednota Bracka, której poglądy społeczne miały charakter antyfeudalny. We Włoszech brak było ruchu reformacyjnego na wielką skalę społeczną. Wystąpili tu natomiast radykalni mściciele religijni, którzy łącząc racjonalistyczne tradycje scholastyki z kulturą humanistyczną, drogą samodzielnego formułowania problematyki teologicznej rozwinęli doktrynę antytrynitaryzmu, odrzucającej tajemnicę Trójcy Świętej, jako irracjonalną.
Skutki reformacji: 3/5 Europy oddzieliło się od Watykanu. Katolickie pozostały Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia, Węgry, Austria i Polska. Kalwinizm upowszechnił się we Francji, na Węgrzech i w Austrii; a luteranizm w Niemczech, Danii i Szwecji.

Antropocentryzm . Fascynacja człowiekiem i wszystkimi sprawami związanymi z życiem ludzkim, wykształtował się ideał renesansowego humanisty, człowieka wyzwolonego z pęt autorytetu kościelnego, krytycznego i odważnego w poszukiwaniu prawdy, uniwersalnego, wszechstronnie wykształconego , znającego języki obce, historię, retorykę, gramatykę, orientującego się w estetycznych kanonach piękna, stawiającego na pierwszym miejscu jednostkę, jako wartość najwyższą, autonomiczną i niezależną. Był to przy tym człowiek społecznie zaangażowany , oddany ojczyźnie patriota. Hasłem głównym jest : „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce

Odkrycia geograficzne i ich wpływ na życie kulturalne, polityczne i ekonomiczne

XIV-wiecznej Europy:

- Odkrycie Ameryki przez Kolumba w 1492 r.
- Wyprawa Vasco da Gamy do Indii ( wokół Afryki )
- Wyprawa Magellana dookoła świata
- Wyprawa Corteza do Ameryki Pd. ( podbicie Azteków )
- Wyprawa Amerigo Vespucci ( dokładniejsze zbadanie brzegów Ameryki Pd. ).

- Hiszpania, Portugalia stają się potęgami morskimi, gospodarczymi, finansowymi, militarnymi i kulturalnymi. Odgrywają główną rolę w chrystianizacji nowo podbitych ziem. Gwałtowny rozwój innych państw-miast w obrębie basenu Morza Śródziemnego ( na skutek handlu ).


Człowiek renesansu mający odpowiednie zaplecze ekonomiczne pragnął przeżyć swą ziemską egzystencję w sposób pełny, szczęśliwy i bogaty. Odrzucał średniowieczne mroki ascezy. Odwoływał się do harmonii, piękna i pochwały życia, którą głosili starożytni.

Renesans - "odrodzenie" (renovatic hominis) - to upowszechnienie wartości głoszonych przez starożytnych, to odrodzenie ludzkości, odnowienie antyku ( wielki powrót do kultury, sztuki, literatury i filozofii ).

3.Renesansowa wizja świata w opozycji do średniowiecznego systemu wartości

średniowiecze

Renesans

Teocentryzm ( bóg ośrodkiem myśli) życie przyszłe najwyższą wartością

Antropocentryzm ( człowiek ośrodkiem myśli) życie ziemskie w centrum zainteresowań

Dominacja władzy papieskiej i religii katolickiej

Reformacja - nowe odłamy religijne nie uznające władzy papieża

Dominacja łaciny

Rozwój języków narodowych

Polityczny uniwersalizm Europy ( próba stworzenia cesarstwa)

Wzrost potęgi odrębnych państw

Dzieła - rękopisy - anonimowość autorów

Druk, mecenat, sława twórcy

Ideał ubóstwa i skromności

Ideał pieniądza

4. Ideał szlachcica - ziemianina w twórczości pisarzy renesansu:

Ideał szlachcica i ziemianina w "Żywocie człowieka poczciwego" M. Reja.

"Żywot ..." nie jest samodzielnym utworem. Stanowi część "Zwierciadła".

W "Żywocie..." Rej zawarł swoje rozważania o życiu szlachcica od narodzin aż do śmierci. Zastanawia się nad edukacją i wychowaniem dzieci szlacheckich, nad późniejszymi obowiązkami dorosłego szlachcica oraz jego starością.
Mówiąc o edukacji, lekceważył wartość przedmiotów szkolnych, takich jak gramatyka, logika, arytmetyka, retoryka, astronomia itp.
Bardziej od nauki Rej ceni dobre wychowanie, umiejętności praktyczne oraz rzemiosła (fechtunek, snycerstwo, złotnictwo, a także taniec i śpiew). Ceni sprawiedliwość, stałość, roztropność, stateczność, rozwagę.
Przez prawdziwe szlachectwo Rej rozumie szlachetne, przykładne życie, odrzuca zaś dziedziczenie po przodkach tytułów szlacheckich bez własnych zasług. Za wielką wadę szlachty Rej uznaje pychę prowadzącą często człowieka na manowce, będącą źródłem niecnych czynów.
Rej był rozmiłowany w życiu i pracy na wsi, toteż dokładnie opisywał zajęcia ziemianina w różnych porach roku, przynoszą wiele pożytku, a także dające satysfakcję. Zalecał uprawiać wokół domu sady owocowe i ogrody warzywne, by niczego przez cały rok nie zabrakło rodzinie gospodarza. O ogromnym zamiłowaniu autora do pracy na wsi świadczą liczne zdrobnienia nazw owoców i warzyw oraz innych płodów rolnych: wineczko, ogóreczki, majoranik, orzeszki, śliweczki, syrczki itp.
Zimą Rej radzi odpoczywać w miłym towarzystwie przyjaciół i rodziny, zaleca zabawy, polowania, łowienie ryb, co przynosi pożytek i daje przyjemność. Dbający o fortunę pisarz zaleca w wolnym, zimowym czasie zająć się handlem zbożem, kupować je taniej i sprzedawać drożej w innych okolicach.
Stosunek Reja do spraw publicznych oraz służby ojczyźnie był specyficzny. Choć cenił wartość służby wojskowej w życiu młodego szlachcica, to upatrywał w tym głównie kształtowanie jego charakteru, a nie służbę ojczyźnie. Podobnie myślał o urzędach publicznych nie ceniąc ich zbytnio. Najwyżej cenił urząd posła ziemskiego, ale tylko dlatego, że może on pilnować przywilejów szlacheckich.
Ideał szlachcica-ziemianina przedstawiony przez Reja nie jest pozbawiony wad, ponieważ oprócz wiedzy praktycznej przedstawiciel tego wysokiego stanu społecznego powinien posiadać też gruntowne wykształcenie. Nie wzbudza także sympatii stosunek szlachcica do obowiązku służenia ojczyźnie.

Różne ujęcia tematu wsi w lit. renesansu

Jan Kochanowski

W pieśni "Panny XII" rozpoczynającej się od słów: "Wsi spokojna wsi wesoła" - ostatniej w cyklu zatytułowanym "Pieśń świętojańska o Sobótce" (sielankowy opis, podobnie jak u Reja) - pochwała dostatniego i spokojnego życia ziemianina, który żyje z dala od kłopotów i targów kupieckich, nie zna trudów wojennych. Ukazany jest przy codziennych obowiązkach i przyjemnościach. Jest wrażliwy na uroki wsi, docenia życie rodzinne. W domu otacza go atmosfera miłości, życzliwości i szacunku. Idylliczność bytowania wiejskiego uwypuklona jest poprzez obrazy przyjemności i rozrywek.

Szymon Szymonowic

"Żeńcy" - zupełnie inne widzenie wsi; ukazanie całej prawdy o ówczesnych stosunkach społecznych i niedoli chłopa. Rozmowa dwóch kobiet odrabiających pańszczyznę pod czujnym okiem ekonoma ukazuje brak porozumienia między nadzorcą a chłopami. Pietrucha, jedna z tytułowych żeńców (czyli żniwiarzy), narzeka na barbarzyńskie zwyczaje starosty, który bez większej przyczyny nie waha się użyć batoga czy kija na swoich podwładnych i przetrzymuje chłopów na polu nawet po zmroku. Utwór ten jest sielanką tylko z formy, zawiera wiele "niesielankowych" elementów realistycznych, ukazujących w surowy i krytyczny sposób życie chłopa pańszczyźnianego.

5. Filozoficzna i polityczna mądrość zawarta w Pieśniach J. Kochanowskiego:

Pieśni

Podobnie jak fraszki, Kochanowski pisał pieśni przez całe życie. I tu odnajdujemy najważniejsze założenia światopoglądu poety - najważniejsze w życiu człowieka są: uczciwość, umiejętność poprzestawania na małym, poczucie patriotycznego obowiązku.

Księgi pierwsze

Pieśń IX

"Chcemy sobie być radzi?/ Rozkaż, panie, czeladzi,/ Niechaj na stół dobrego wina przynaszają".

Zgodnie z horacjańskim hasłem carpe diem - "chwytaj dzień" - czytelnik zostaje zaproszony do zabawy, biesiadowania przy dobrym winie i muzyce. Nie warto bowiem łamać sobie głowy tym, co przyniesie dzień jutrzejszy. "Fortuna toczy się kołem" - głosi popularne przysłowie, a postać mówiąca w Pieśni IX potwierdza tą ludową mądrość. Nikt nie jest w stanie przewidzieć przyszłości - jeśli teraz wiedzie nam się nienajlepiej, dzień jutrzejszy może przynieść odmianę, nową nadzieję i nagrodę za dotychczasowe cierpienia. Jeśli dziś osiągamy sukces, jutro fortuna może spłatać nam figla. Człowiek rozumny nie będzie jednak dociekał praw rządzących światem. Tylko Bóg zna "przyszłe rzeczy" i patrzy z pobłażliwością na tych, którzy nie przyjmują tego do wiadomości. Rozumowe poznanie praw rządzących światem leży poza naszymi możliwościami ("A kto by chciał rozumem wszystkiego dochodzić,/ I zginie, a nie będzie umiał w to ugodzić."). Jedyne, czego może dokonać człowiek myślący, to przygotowanie się na to, by jednakowo przyjmować i dobre, i złe zrządzenia losu ("A nigdy nie zbłądzi,/ Kto tak umysł narządzi,/ Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić"). W Pieśni IX widać więc wpływy filozofii epikurejskiej i stoickiej na światopogląd poety.

Księgi wtóre

Pieśń V

Poeta opisuje w tym utworze napad na Podole, którego dokonali Tatarzy w 1575 r. Spustoszyli oni wówczas cały region i uprowadzili ok. 50 tys. jego mieszkańców, głównie kobiet i dzieci. W pierwszej części utworu postać mówiąca opłakuje los nieszczęsnych dzieci i "cór szlacheckich", które według wszelkiego prawdopodobieństwa zapewne nie powrócą już nigdy w rodzinne strony. Napastników podmiot liryczny określa mianem "zbójców", "psów bisurmańskich", "pohanców sprośnych", itp. Wiele w tej pieśni żalu i gniewu.
Jak zapewnia poeta, na żałobie nie można jednak poprzestać. Polacy powinni być przygotowani na dalszą wojnę z Turkami, powinni przywiązywać mniej wagi do utrzymania swych majątków i bogactw, a więcej do mężnego przeciwstawienia się wrogowi. "Skujmy talerze na talary" - perswaduje poeta - po to, by wojsko było dostatecznie zaopatrzone i mogło dobrze spełnić swą najważniejszą rolę - odeprzeć atak wroga. Jeśli nie weźmiemy tego pod uwagę, cały kraj spotka klęska. Jeśli nie wypełnimy poważnych zobowiązań wobec ojczyzny, słynne przysłowie, które mówi, że "Polak mądry po szkodzie", przestanie być prawdziwe. Okaże się bowiem, że "nową przypowieść Polak sobie kupi,/ Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi."

Pieśń XII

Postać mówiąca zachęca czytelnika do życia uczciwego, zgodnego z zasadami, nawet jeśli znajdą się tacy, którzy będą nam zazdrościć blasku, jaki roztacza wokół siebie człowiek cnotliwy. Ta zawiść nie powinna jednak nas zrażać. Człowiek cnotliwy nie oczekuje pochwał. Jeśli ponadto dobrze służy swojej ojczyźnie, ma otwartą drogę do nieba i zapewnioną w nim nagrodę ("A jeśli komu droga otwarta do nieba,/ Tym, co służą ojczyźnie.").

Pieśń XIX

Autor zachęca nas do służenia "poczciwej sławie". Bóg wyróżnił człowieka, uczynił go doskonalszym od zwierząt, dał mu mowę i rozum. Dlatego też ma wobec niego większe wymagania. Każdy z nas dostał talent, który powinien wykorzystać, każdy ma swoje posłannictwo - może to być krzewienie dobrych obyczajów, ustanawianie sprawiedliwych praw czy walka z wrogiem.

Pieśń XXIV

Postać mówiąca w wierszu wyraża pogląd, iż poeta jest człowiekiem niezwykłym. Ma on bowiem dwie natury: ptasią i ludzką, co czyni z niego wyjątkową indywidualność. Niezwykły talent artysty sprawia, iż obumiera tylko jego ciało, natomiast dzieło i sława pozostają i rozprzestrzeniają się ("O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie"). Poeta nie chce łez na swoim pogrzebie, jego duch pozostanie przecież nieśmiertelny. "Nie wszystek umrę" - zdaje się mówić. Te cechy sprawiają, że jest niepodobny do zwykłych ludzi.

6.Horacjańskie motywy w twórczości J. Kochanowskiego:

Horacjanizm Kochanowskiego przejawiał się w wielu postaciach. Wiele pieśni Kochanowskiego to niemal dosłowne tłumaczenia i parafrazy pieśni Horacego. Np. pieśni "Dzbanie mój pisany, dzbanie malowany", "Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony" w tej pieśni Kochanowski parafrazuje słowa Horacego "non omnis moria" - nie wszystek umrę, zwracając się w pieśni do swojego mecenasa bp. Myszkowskiego - "Mój Myszkowski nie umrę". Pod wpływem Horacego Kochanowski także przejmuje poglądy głoszone przez Epikura i jego uczniów. W jego twierdzeniach odnajdujemy echa filozofii epikurejskiej: pogoda, panowanie nad namiętnością, korzystanie z radości życia. W jednej z pieśni poeta wypowiada epikurejską postawę
"Miło jest szaleć kiedy czas po temu
Dziś bądˇ wesół, dziś użyj biesiady
O przyszłym dniu niechaj póˇniej rady".
Również odnajdziemy w tej eklektycznej filozofii cechy filozofii stoickiej, której twórcą był Zenon z Kition. Głosił nakaz zachowania spokoju w każdej sytuacji oraz równowagi duchowej wtedy gdy fortuna nam sprzyja i gdy nas boleśnie doświadcza, ponieważ "jest to kapryśna pani z urodzenia i rada swoje wyroki odmienia, a człowiek może się uchronić przed jej kaprysami statecznym umysłem".
Kochanowski głosi przekonanie, że kierując się nakazami rozumu człowiek, staje się wolny od kaprysów zmiennej Fortuny.
"A nigdy nie zabłądzi
Kto tak umysł narządzi
Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić"
"Lecz na szczęście wszelakie
serce ma być jednolite"
"Nie porzucaj nadzieje
Jakoć się kolwiek dzieje"
Z Antyku również za Horacym przejął pojęcie Fortuny, która rządzi światem, decyduje o ludzkim szczęściu lub nieszczęściu. Wprowadza do losu niepewność, uchronić przed nią może filozofia stoicka. Za Horacym przejmuje zasadę złotego środka tzn. nakaz poprzestania na małym, pochwała skromności, pochwała umiaru, nieporządanie wielkich bogactw np. fraszka "Na dom w Czarnolesie". Za Horacym przejmuje pojęcie cnoty w znaczeniu virtus. Idea czystości moralnej, służby ojczyˇnie, dbałości o wspólne dobro. Wypowiada tę myśl w pieśni:
"Cnota skarb wieczny
Cnota klejnot drogi
Tego-ć nie wydrze nieprzyjaciel srogi
Nie spali ogień
Nie zaleje woda
Nad wszystkim inszym panuje przygoda"
Z Horacego tzw. strofika horacjańska (zwrotka czterowersowa) oraz melodyjność wiersza. Z Horacego zaczerpnął Kochanowski apostroficzność, strukturę apelu, inwokacyjność swojej poezji. Krytycy zwracają uwagę na fakt, że pod wpływem Horacego pojawia się upodobanie do życia na wsi. Kochanowski marzył o sławie pośmiertnej, miał pewność, że ją osiągnie. Głosił również horacjański pogląd "bawiąc uczyć".
Obu poetów łączyło powinowactwo duchowe, na które składała się postawa moralisty, synkretyzm filozoficzny, skłonność do umiaru, dystans w stosunku do ludzi, wysoki stopień samowiedzy artysty. Odwołań do Antyku w twórczości Kochanowskiego jest bardzo wiele. Za jego sprawą literatura renesansowa przyswaja sobie wiele gatunków: fraszka, pieśń, tren, tragedia.

7. Treny J. Kochanowskiego poematem o kryzysie filozoficznym, światopoglądowym człowieka, ojca, poety:

"Treny" Jana Kochanowskiego jako obraz przeżywanej tragedii

Czytając „Pieśni” i „Fraszki” Jana Kochanowskiego bez trudu można dostrzec filozofię poety - swoiste połączenie stoicyzmu, epikureizmu i chrystianizmu. Dla czytelników zadziwiająca jest sprzeczność głoszonych tu poglądów z filozofią przedstawioną w „Trenach”. Czytając „Pieśń IX” dostrzeżemy beztroskę życia, każącą czerpać radość z każdego dnia. Kochanowski jawi nam się tutaj jako mędrzec przyjmujący za stoickim spokojem wyroki losu, przed którym nie ma zamiaru uciekać. Człowiek, według Kochanowskiego jest istotą zbyt doskonałą, by popadać w nieuzasadniony pesymizm.

Poeta jako jeden z niewielu, miał okazję skonfrontować własne poszukiwania z brutalną rzeczywistością tak ubóstwianego życia - utratą ukochanej córeczki.

Gdy patrzę na obraz Jana Matejki pt. „Jan Kochanowski nad zwłokami Urszulki”, widzę nie tylko dotkniętego cierpieniem ojca, ale także popadającego w coraz większą depresję poetę i filozofa.

Owocem tego bólu jest spisany w 1579 roku tom „Trenów”, w których uważny czytelnik dostrzec może kolejne fazy rozpaczy.

„Tren I” jest apostrofą do różnych pojęć określających żal człowieka. Kochanowski stosuje tu także porównanie homeryckie: „Tak więc smok...” Smokiem dla poety jest śmierć, słowik zaś to Urszulka. Utwór ten jest dowodem rozbicia wewnętrznego poety i zapowiedzią jego przyszłego buntu.

Z kolei „Tren II” ukazuje nam tragedię poety - Kochanowski nie chce już „exegi monumentum”, lecz oddaje się rozpamiętywaniu Orszuli.

Cykl „Trenów” jest niezwykły pod wieloma względami. W czasach, których powstały, nie było zwyczaju demonstrowania uczuć rodzicielskich. Poza tym wywodzące się z antyku treny poświęcano zazwyczaj herosom i wodzom. Małe dziecko nie było odpowiednim bohaterem tego wysokiego gatunku, jednakże Kochanowski tylko pozornie łamie to prawo. Swoją ukochaną córeczkę wyposaża w cechy, które raczej nie pasują do małej dziewczynki, która „więcej ponad trzydzieści miesięcy nie miała”. Pokazuje to zwłaszcza „Tren XII”.

Podkreślana wielokrotnie wyjątkowość utraconej córki powiększa dramat ojca. Dla Kochanowskiego strata jest tym większa, że na Urszulkę nie tylko „cząstka ziemska, ale i lutnia dziedzicznym prawem spaść miała”(„Tren VI”). Jan z Czarnolasu wspomina wielokrotnie o talencie poetyckim dziewczynki nazywając ją „Safo słowieńską”. Taką właśnie roześmianą i uroczą Orszulę przedstawia obraz Millera pt. „Wizyta Jana Zamoyskiego w Czarnolesie. Dziewczynka jest w „Trenach” „oliwką małą, którą przez nieuwagę ściął uprzątający pokrzywy ogrodnik” („Tren V”) i kłosem, który upadł „od swejże bujności” („Tren XII”). Siebie samego poeta przyrównuje do Niobe, która straciła czternaścioro dzieci („Tren XIV”), chciałby jak Orfeusz pójść po córkę

w zaświaty („Tren XIV”).

Zupełnie inny charakter ma „Tren IX”, rozpoczynający tzw. cykl filozoficzny. Poeta weryfikuje wcześniejsze poglądy zadając sobie pytanie: jak zachować stoicki spokój, gdy czuje się tak ogromną rozpacz? Mówi o tym wprost w „Trenie XVII”. W końcu przychodzi kryzys światopoglądowy: może Mądrość jest tylko złudzeniem, przecież jego rozum jest bezradny wobec takiej tragedii. Podobnie nieprzydatne okazuje sięcnota, która nie wpływa na to, jaki los spotka człowieka. W „Trenie XI” Kochanowski pyta: „Kogo kiedy pobożność jego uratowała?” A jednak to właśnie rozum i Bóg pomagają pokonać rozpacz. W ostatnim utworze matka przychodzi we śnie do Kochanowskiego. Wyjaśnia mu słuszność boskeigo wyroku: Urszuli oszczędzone zostało mnóstwo cierpień, a teraz przebywa na „szczęśliwych wyspach” wspomnianych w „Trenie X”. Tak oto rozum pomaga poecie uporać się ze stratą. Na koniec matka upomina Jana, by nie czekał, aż „ojciec niepamięci” - czas, zagoi rany. On jako mędrzec powinien pomóc sobie sam:

„Teraz, mistrzu, sam się lecz!”

Wkrótce po śmierci Urszuli zmarła druga córka Kochanowskiego - Hanna, której poświęcone zostało jedynie krótkie epitafium. Czy to znaczy, że tę drugą kochał mniej? Nie - po prostu przeżył już rozpacz i pocieszenie, pozostała mądrość, która pomogła mu uniknąć kolejnego załamania.

„Ludzkie przygody ludzkie noś” te właśnie potwierdzające maksymę Terencjusza słowa powinny być wnioskiem i wskazówką dla współcześnie cierpiących.

8. Topos Arkadii w literaturze odrodzenia:

U Kochanowskiego motyw arkadii pojawia się w pieśni Panny XII. Poeta wyraża tu pochwałę życia wiejskiego i stworzonego przez ten model typ egzystencji ludzkiej. Jest to ideał szlachcica, który prowadzi samowystarczalny pod względem materialnym tryb życia :

Oracz pługiem zarznie w ziemię;

Stąd i siebie, i swe plemię,
Stąd roczną czeladź i wszytek
Opatruje swój dobytek

Życie to przebiega w spokoju, z dala od zgiełku miejskiego, niebezpieczeństw wojennych i kłopotów kupieckich. Ideał ziemianina jest pełen aspiracji duchowych. W jego kreację wpisuje poeta pochwałę takich wartości, jak niezależność, spokój wewnętrzny, wzajemna życzliwość członków rodziny i szacunek dla starszych. Poeta eksponuje to co dla motywu arkadyjskiego jest bardzo ważne, a minowicie brak trosk materialnych i dostatnie życie bohaterów, którzy nie znają znoju pracy.

U Reja motyw arkadii pojawia się w Żywocie człowieka poczciwego Rej kreśli ideał dostatniego, pozbawionego trosk życia ziemiańskiego. Życie na wsi toczy się zgodnie z rytmem zmieniających się pór roku, jest pełne radości i zabawy. Źródłem tej radości jest praca, jednak nie jest ona zbyt ciężka.

Azaż owo nie rozkosz z żonką, z czeladką po sadkoch, po ogródkach
sobie chodzić,
szczepków naszczepić, drobne drzewka rozsadzić [...] To sobie z
oną rozkoszą nasiejesz ziółek potrzebnych, rzodkiewek, sałatek,
rzeżuszek, nasadzisz maluneczków, ogóreczków

Wreszcie, życie człowieka jest podobne do zmieniających się pór roku; a więc wiosna symbolizuje dzieciństwo i młodość, czas kształtowania się człowieka poprzez wychowanie, naukę oraz zbieranie pierwszych doświadczeń. Lato to wiek dojrzały charakteryzujący się wyborem ról w życiu rodzinnym, społecznym i politycznym. Starość to czas na podsumowanie życia i refleksje natury religijnej i moralnej.

9. Jan Kochanowski renesansowym humanistą:

1.Co to jest humanizm-Humanizm to społeczno-kulturalny prąd epoki odrodzenia, który nawiązuje do kultury antycznej. Jego główną wartością był człowiek i wszystko co wokół niego się działo. Interesował się jego osobowością, naturą i zachowaniem. Głównym założeniem humanizmu był antropocentryzm. To pogląd, który uznawał człowieka za główny ośrodek i cel wszechświata. Humanista był człowiekiem wykształconym. Interesował się różnymi dziedzinami sztuk i nauk. Znał klasyczną łacinę, grekę, hebrajski.

2. Kochanowski był osobą wykształconą. Studiował W Akademii Krakowskiej, a następnie na uniwersytecie w Padwie. W międzyczasie przebywał w Królewcu, gdzie był słuchaczem tamtejszego uniwesytetu oraz odbył podróż do Francji. Ma przełomie lat 1563/1564 dostał się na dwór królewski gdzie pełnił funkcję sekretarza i dworzanina króla. Ostatecznie osiedlił się w Czarnolesie, gdzie na stałe zamieszkał i wydał szereg utworów.

3.W swoich problemach poruszał problemy życia związane z życiem człowieka-
Był autorem fraszek pieśni i trenów. Kochanowski w swoich utworach poruszał problemy związane z życiem człowieka. Porównuje je przyrody która ciągle się zmienia. Zostało to ukazane w Pieśni IX- nie porzucaj nadzieje. Ponadto Kochanowski pisał o zdrowiu, któremu przypisuje szczególne znaczenie. Poświęca mu jedną z fraszek „na zdrowie”, w której PL uznaje zdrowie za jedną z ważniejszych wartości, wobec której inne dobra tracą swe znaczenie. O miłości poeta pisze we fraszce „Do Hanny”. Autor o tym uczuciu pisze w sposób żartobliwy. Fraszka przywołuje atmosferę dworskiego flirtu, który oparty jest na porównaniu zimnego, nieczułego serca kobiety do twardego diamentu. Kochanowski jako typowy człowiek renesansu marzył o sławie. Chciał aby jego utwory w przyszłości zyskały popularność i nieśmiertelność. Zostało to ukazane w Pieśni-nie leda człowiek piórem opatrzony oraz we Fraszce „Ku Muzom”. Poeta pisał także utwory dot wsi. Przykładem tego może być „Pieśń świętojańska o sobótce” w której to poeta opowiada o obrzędzie kiedy w noc Świętojańską palono ogniska i topiono wianki. Ukazał pożytki i przyjemność płynące z pracy na roli.

4. Jego postawę wobec życia kształtują filozofie antyczne- stoicka i epikurejska. -filozofia jaką wyraża w utworach Kochanowski miała charakter horacjański. Podobnie jak Horacy odwoływał się do założeń 2 filozofii-stoickiej i epikurejskiej. Stoicyzm wyraża się w przekonaniu iż celem życia jest szczęście, rozumiane jako życie zgodne z zasadami cnoty, gwarantującej wew spokój, poczucie wolności. Pieśni XII-nie masz i po raz drugi nie masz wątpliwości. - przemijalność świat poeta przedstawia jako ponadczasowe wartości, które zapewniają człowiekowi prawdziwe szczęście. Wśród nich najwyżej ceniona przez stoików jest cnota. Kochanowski cnotę przedstawił jako nie podlegającą zmienności losu, trwałą i niezmienną, nie ulegającą pokusom doczesnego świata. Stanowi ona główny cel życia, dając człowiekowi szczęście.- nagrodę w niebie. Pieśń 9 ks 2 mówi, że życie z czasem się zmienia. Nie ma nic wiecznego, wszystko przemija. Powinniśmy zachować dystans do życia zachowac umiar i poprzestać na małym, a radości niepowodzenia znosić ze spokojem. zawsze po chwilach złch następują chwile dobre. Natomist epikureizm Kochanowskeigo charakteryzował się chcęcią zabawy i nawoływaniem do korzystania z przyjemności zycipwych. Poeta wobec przemijalności świata zachęca do korzystania z chwili. W ten sposób nawiązuje do carpe-diem=chwytaj dzień. Pojaiwa się to w pieśni 9 i 20 ks II.

5. posługiwanie się motywami ze świata antycznego.- Kochanowski w swoich utworach wykorzystał motyw ze świata antycznego. W „odprawie posłów greckich” wykorzystał mit o wojnie trojańskiej, co przedstawia wątek przybycia posłów greckich do Troi. Żądali oni wydania porwanej Heleny.

10. Rozwój i znaczenie publicystyki w epoce renesansu (Modrzewski, Skarga)/cechy języka publicystycznego/retoryczny charakter kazań/

Publicystyka to ten dział piśmiennictwa, który porusza tematy aktualne, bieżące, żywo interesujące społeczeństwo, dotyczące polityki, obyczajów, kultury itp. Twórcy publicystyki podejmują aktualności i opisują je w różnych formach: felietonach, szkicach lub np. recenzjach. Rozwój publicystyki jest charakterystyczny dla takich czasów, które są historycznie "ciekawe", obfitujące w polityczne posunięcia, walki stronnictw, grę polityków itp. Publicystyka łączy się nieodzownie z rozwojem prasy, czego dowodem są czasy oświeceniowe, lecz początku publicystyki polskiej upatrujemy w renesansie.

Jej przedstawiciele to: Andrzej Frycz Modrzewski (publ. społeczna), jego słynne dzieło O poprawie Rzeczypospolitej (traktat); ksiądz Piotr Skarga i jego słynne Kazania sejmowe (publicystyka religijna)
Znaczenie tych utworów było ogromne nie tylko w dobie renesansu, stało się źródłem praw, zasad, odwołań i inspiracji w wiekach późniejszych.
Jeśli chodzi o Andrzeja Frycza Modrzewskiego, możemy mówić, iż podjął jako temat i rozpropagował pojęcie "demokracji" - pierwszy w tej skali - w Europie. Stworzył on wizję sprawiedliwego, zreformowanego państwa, analizując ważne dziedziny życia społecznego - jego myśl stała się wzorem późniejszych reform i myślicieli.
Z kolei Piotr Skarga pozostał symbolem, nawet mitem polskiej kultury, gdyż jego kazania przepełnione emocją, wyrażające troskę o losy ojczyzny, głosiły także przestrogę, groźbę katastrofy, jeśli obywatele tego kraju nie przedłożą myśli o ojczyźnie nad egoizm i prywatę. W konfrontacji z późniejszymi wypadkami, zwłaszcza z haniebną utratą niepodległości w XVIII w. - głos Piotra Skargi wydał się następnym pokoleniom proroczym, a sam kapłan - natchnionym jasnowidzem, odczytującym przyszłość. Do takiej pomnikowo-romatnycznej wizji księdza Skargi przyczynił się też Jan Matejko, tworząc słynny, uduchowiony obraz Skargi głoszącego kazanie.

W słynnym traktacie pt. O poprawie Rzeczypospolitej Andrzej Frycz Modrzewski tworzy wizję prawidłowego we własnym mniemaniu, sprawiedliwego, prawego państwa. Poglądy autora dotyczą konkretnie Rzeczypospolitej, a nie są rozważaniami abstrakcyjnymi. Jakie tematy podejmuje autor - widać wyraźnie po tytułach pięciu ksiąg: I O obyczajach, II O prawach, III O wojnie, IV O kościele, V O szkole. Jak widać - nie pomija Modrzewski żadnej z ważnych dziedzin państwa, którego uniwersalną konstrukcję tworzą: Sąd, Wojsko, Kościół, Oświata i ... Obyczaj. W księdze I pisze, że "człowiek nie urodził się sobie" - w ten sposób nawołuje do przyjęcia postawy obywatelskiej i wykazania się patriotyzmem. Od sprawujących władzę wymaga kierowania się wyłącznie dobrem narodu i interesem państwa. W księdze O prawach domaga się utworzenia kodeksu prawnego przez przedstawicieli różnych stanów. Żąda równości wszystkich wobec prawa. W księdze O wojnie wysuwa projekt rozstrzygania konfliktów drogą pokojową. Potępia wojny zaborcze jednocześnie doceniając obronne. Proponuje utworzenie stałej armii, która czuwałaby nad bezpieczeństwem kraju W księdze O kościele głosi tolerancję religijną, domaga się uregulowania wzajemnego stosunku państwa i kościoła, uniezależnienia władzy państwowej od papieża i jego legatów. W księdze O szkole domaga się opieki państwa nad szkolnictwem, kładzie nacisk na wychowanie patriotyczne młodzieży i laicyzację nauczania, pisze o konieczności podniesienia poziomu nauczania w szkołach i efektywności stosowanych metod.

Kazania sejmowe zawierają wiele przestróg, nawoływanie o miłość do kraju, o rozsądek, o obawę przed anarchią i rozpadem Rzeczypospolitej! W tym traktacie Skarga oskarżył szlachtę o warcholstwo i egoizm stanowy. Postulował wzmocnienie władzy królewskiej, sprzymierzonej z władzą kościoła.
Wady społeczeństwa nazwał chorobami, które trzeba leczyć. Pierwsza jest nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa, druga - kłótnie i niezgody, trzecia - herezja i niereligijność, czwarta - osłabienie władzy królewskiej, piąta - niesprawiedliwe prawo i szósta - grzechy i złości jawne.
Słynne jest "kazanie wtóre", które te choroby wylicza, a Rzeczpospolitą porównuje do matki rodzonej (motyw ten później podejmie Mickiewicz). W tym samym kazaniu porównuje kraj do tonącego okrętu - a gdy okręt tonie :głupi tłomoczki swoje i skrzynie swoje opatruje i na nich leży. Jest to słynne w późniejszej literaturze porównanie, motyw tonącego okrętu przywoła Juliusz Słowacki, Henryk Sienkiewicz, I. Krasicki. W sumie Kazań sejmowych powstało osiem, a w ósmym pada na Polskę wyrok upadku, który spotka kraj, jeśli się nie opamięta i nie poprawi.

11. Rozwój teatru elżbietańskiego w Anglii, cechy dramatu Szekspirowskiego ( na przykładzie „Makbeta”). Wpływ na rozwój polskiego dramatu romantycznego:

Teatr szekspirowski sięga swymi korzeniami do czasów antycznych, kiedy to w starożytnej Grecji narodziły się tragedia i komedia. Wyrosły one z kultu boga wina, płodności i wegetacji - Dionizosa. Pieśni śpiewane ku jego czci doprowadziły do powstania tragedii. Utwory dramatyczne prezentowano publiczności w czasie świąt zwanych Wielkimi Dionizjami. Sztuki wystawiono pod gołym niebem w amfiteatralnych budowlach. Wznoszono je w naturalnym otoczeniu, a ich widownia mogła pomieścić kilkadziesiąt tysięcy osób. Dla wszystkich wstęp był bezpłatny.
Największy rozkwit tragedii antycznej przypadł na V wiek p.n.e., a jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli m.in. Ajschylos, Sofokles i Eurypides.

Okresem teatru elżbietańskiego były lata między 1576 rokiem, a 1642 (od otwarcia w Anglii pierwszego publicznego teatru, do zamknięcia wszystkich). Nazwa „Elżbietański” pochodzi od imienia królowej Elżbiety I (1553 - 1608). Za jej czasów nastąpił duży rozwój teatru, sztuki i literatury., dzięki czemu świat usłyszał o licznych angielskich twórcach jak: Christopher Marlowe, Thomas Kid, Benjamin Jonson oraz najwybitniejszy dramatopisarz William Shakespeare (który stworzył własny dramat szekspirowski).

Celem obydwu dramatów jest wywołanie wstrząsu uczuciowego, spowodowanego przez uczucia litości, trwogi, które mają towarzyszyć widzowi w czasie obcowania ze sztuką. Inną ich funkcją jest także odzwierciedlenie rzeczywistości - wyniesienie ze spektaklu jakiegoś wniosku, morału.

W dramacie antycznym występuje trój jedność czasu, miejsca i akcji. Jednakże dramat szekspirowski nie posiada jedności czasu (wszystko może się toczyć przez kilka lat), akcja dzieje się w wielu miejscach, a wątków jest nawet parę. W tragedii antycznej występuje 3 aktorów i chór, natomiast u Szekspira jest dowolna ilość aktorów, sceny zbiorowe i nie ma chóru. Zarówno w teatrze antycznym, jak i szekspirowskim jest podział na akty i sceny, ale w dramacie antycznym pojawiają się stasimony (w tragedii greckiej pieśń śpiewana przez chór znajdujący się na orchestrze), które rozdzielały epejsodia (część przedstawienia wypełniana dialogami lub monologiem aktorów, odpowiednik dzisiejszego aktu). W teatrze szekspirowskim i antycznym była akcja przyczynowo skutkowa. Język jakiego używało się w sztukach antycznych był bardzo wyniosły, zaś w sztukach szekspirowskich nie zawsze. Dramat antyczny i szekspirowski zaczyna się prologiem i kończy katastrofą. W antycznym przedstawieniu jedynym wierszem jakim się mówiło to iloczas (prozodyjny sposób różnicowania głosek i sylab ze względu na długość ich trwania), a w szekspirowskim były różne style, od wiersza białego do prozy. Postacie występujące w teatrze antycznym są jedynie z wyższych sfer, a Szekspir przedstawia nam różne poziomy społeczeństwa. Dramat antyczny czerpie tematy z dorobku Homera lub z mitologii. Szekspir natomiast pisze na podstawie starych legend, kronik. W twórczości tego pisarza jest dużo wprowadzania przyrody (aby spotęgować nastrój grozy), czego nie ma w dziełach antycznych. Starożytni bohaterowie byli źli bądź dobrzy z woli bogów, a średniowieczni byli „kowalami swojego losu”. Fantazja i realia w dramacie antycznym są bardzo rozróżnione - oddzielamy świat bogów od świata ludzi. Tymczasem sztuka elżbietańska posiada wątki fantastyczne i realistyczne, przeplatające się między sobą oraz nakładające się na siebie. Antyczne sceny gwałtów, zabójstw są relacjonowane przez jednego z aktorów, a w teatrze szekspirowskim zabójstwo dokonuje się na oczach widzów. Starożytna dekoracja była bardzo uboga. Inaczej było w teatrze elżbietańskim gdzie była zmienna dekoracja , różne ubrania i przedmioty. Wszystkie role antyczne były odgrywane przez mężczyzn w maskach (nawet kobiece), zaś w teatrze szekspirowskim nie grano w maskach, a role kobiece grali młodzi chłopcy.

WYZNACZNIKI DRAMATU SZEKSPIROWSKIEGO :
- załamanie zasady decorum - wprowadzenie śmiesznych, rubasznych scen
- załamanie zasady mimesis na rzecz kreacji poprzez tworzenie fantastycznych rzeczywistości oraz dbałość o język wypowiedzi
- załamanie zasady trzech jedności. Struktura tragedii szekspirowskiej:
. podział akcji na: ekspozycje, powstanie, rozwój konfliktu, kryzys, rozwiązanie
. czas: rządy Makbeta trwają 17 lat.
. miejsce: rozprzestrzenienie dramatu
- Paralelizm świata przedstawionego, na który składa się świat ziemski i pozaziemski - wzajemnie się przenikają
- Kreacja bohatera pogłębionego psychologicznie - zerwanie z monolityczną postacią starożytnego bohatera.
- Wprowadzenie scen zbiorowych, służących ocenie i charakterystyce społeczeństwa
- Ograniczenie roli fatum na rzecz kreacji człowieka- kowala swojego losu
- Rezygnacja z antycznego podziału na : prologos, parodos, epizodion, stasimon, eksodos
- Pisany prozą

Dramaty Szekspira zwane są inaczej dramatami elżbietańskimi - od imienia angielskiej królowej, Elżbiety I, za panowania której pisał genialny dramaturg, a która była między innymi protektorką jednej z profesjonalnych trup aktorskich. Typ dramatu, jaki tworzy Szekspir, jest zupełnie nowatorski jak na ówczesne czasy, co tłumaczy zarówno entuzjastyczne recenzje jego zwolenników, jak i nieubłaganą krytykę ze strony przeciwników - do których zaliczali się przede wszystkim artyści hołdujący klasycznej koncepcji tragedii. Właśnie fakt odejścia Szekspira od obowiązującego do tamtej pory antycznego ideału stanowi o zupełnie nowym obliczu, jakie zyskują dzięki Anglikowi teatr i sztuka dramaturgiczna. Widać to dobrze na przykładzie "Makbeta", którym można się posłużyć do zobrazowania najważniejszych wyznaczników nowego typu dramatu.


Wyszukiwarka