Istota demokratycznego państwa prawa
Obecnie obowiązująca Konstytucja RP w art. 2 ,,Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej” ustanawia zasadę demokratycznego państwa prawnego jako podstawową zasadę ustroju politycznego. Warto zatem przyjrzeć się bliżej samej instytucji tak państwa prawnego jak i demokratycznego państwa prawa. W odniesieniu do zasad ustrojowych są to bowiem pojęcia kluczowe, a niezbędna dla rozumienia samej idei takiego państwa, jest dokładna ich analiza.
Tytułem wstępu
Aby móc wyprowadzić poprawną definicję demokratycznego państwa prawa, wnioski takie należy poprzedzić stosunkowo dokładnym omówieniem pojęcia państwa prawa (zarówno w jego formalnym, jak i materialnym aspekcie) oraz lakonicznym przytoczeniem cech współczesnego państwa demokratycznego.
Koncepcja państwa prawa ukształtowała się w niemieckiej myśli ustrojowej. Pojęcie zostało wprowadzone w 1798 r. przez Placidusa, jakkolwiek jej idei przewodnich szukać należy jeszcze w koncepcjach demokracji antycznej. Według niektórych autorów ideę państwa prawnego łączyć należy z dziełami Platona i Arystotelesa1.
Państwo prawne
Pojęciu „państwo prawne” można przypisywać szereg różnych znaczeń. W najszerszym ujęciu jest ono właściwie równoznaczne z sumą cech ustrojowych współczesnego państwa demokratycznego. Jako elementy państwa prawnego traktuje się zasadę podziału władz, zwierzchnictwa konstytucji, niezależności sądów i niezawisłości sędziów, szczególnej roli ustawy jako podstawowego i powszechnego źródła prawa2. Ideę państwa prawnego w dużym uproszczeniu wyraża stwierdzenie, że „organy państwa mogą czynić tylko to, na co im prawo zezwala, zaś obywatele to wszystko, czego prawo nie zakazuje” - co jako pierwsza, w formie zasady ustrojowej, wyraziła Konstytucja stanu Massachusetts z 1790 r.3 Według innych źródeł koncepcja państwa prawa narodziła się z krytyki państwa absolutnego, do 1848 r. (Wiosna Ludów) rozumiano państwo prawne, jako państwo, które realizuje ideologię oświecenia czyli równość wobec prawa, nietykalność własności, wolność wyznania i sumienia, a także pełni funkcję służebną wobec jednostki4.
Współczesna doktryna prawa konstytucyjnego wykształciła dwa znaczenia pojęcia „państwo prawne” - formalne i materialne.
Formalne pojmowanie państwa prawa
Formalne pojmowanie państwa prawa zasadza się na preferowaniu instytucji i rozwiązań zapewniających praworządne funkcjonowanie organów państwowych (podział władzy, konstytucjonalizm, legalność, prymat ustawy w systemie źródeł prawa, zakaz retroakcji). Innymi słowy, w formalnym państwie prawnym chodzi głównie i przede wszystkim o związanie państwa prawem5. W doktrynie do wyżej wskazanych atrybutów formalnego państwa prawnego zalicza się ponadto dopuszczenie ingerencji w sferę wolności i własności jednostki wyłącznie na podstawie upoważnienia ustawowego, sądową kontrolę władzy wykonawczej oraz odpowiedzialność odszkodowawczą państwa6.
Aby urzeczywistnić ideę państwa prawa, muszą być spełniane wymogi formalne dotyczące procedur tworzenia prawa, jego publikacji, wykładni i stosowania, których celem jest jawność i dostępność prawa, jasność jego treści i sposobu stanowienia7. Podkreśla się również niekiedy swoistą dla definicji państwa prawnego redukcję do techniczno - formalnego zapewnienia legalizmu. Oznacza to, że państwo prawa nie przestaje być państwem prawa, nawet gdy uchwalane i wykonywane prawo jest niesprawiedliwe, a nawet nieludzkie - np. niemiecka III Rzesza8.
W takim znaczeniu, państwo prawne to państwo rządzone przez prawo, w którym prawo stoi ponad państwem, a podstawową metodą sprawowania władzy są „rządy prawa, a nie ludu”. Władza państwowa zobowiązana jest respektować prawo, które sama ustanowiła, zarówno w sferze stanowienia, jak też w sferze jego stosowania. Organy państwa stosujące prawo rozstrzygają każdą indywidualną sprawę wyłącznie na podstawie norm ogólnych i abstrakcyjnych9.
Od formalistycznego pojęcia państwa prawnego okazała się lepsza taka jego postać, która wiąże państwo prawne z demokracją polityczną, a więc z systemem, w którym wyłaniana w sposób demokratyczny władza ma społeczną legitymację, w którym sposób tworzenia prawa jest również demokratyczny, w którym prawa i obowiązki obywateli nie powinny być ustanawiane w szczególnej formie, ale ich konstytucyjny katalog powinien zawierać określone polityczne treści10.
Dla rozważania formalnego aspektu państwa prawa, w odniesieniu do Rzeczypospolitej Polskiej istotne znaczenie ma art. 7 Konstytucji RP z 2.4.1997 r. stanowiący, że organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa. W doktrynie zaznacza się, że takie sformułowanie tego przepisu z jednej strony oznacza, iż organy państwa mogą czynić tylko to, na co prawo wyraźnie im zezwala, co określa jako ich kompetencje; kompetencji organu nie można domniemywać, musi wynikać z wyraźnego przepisu (tzw. zasada dozwolenia mocnego dla organów państwa). Z drugiej strony natomiast oznacza to, że obywatele mogą czynić wszystko, czego prawo wyraźnie im nie zabrania (tzw. zasada dozwolenia słabego dla obywateli)11.
Materialny aspekt państwa prawa
Materialny aspekt państwa prawa to twierdzenie, że prawo powinno być sprawiedliwe, odpowiadać międzynarodowym standardom, których zręby odnajduje my m.in. w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych czy Międzynarodowym Pakcie Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych12. Istotne znaczenie ma tu zasada poszanowania praw i wolności człowieka i obywatela, zabezpieczonych instytucjonalnymi i formalnymi gwarancjami, w myśl której prawa te przenikają cały system prawny, stając się wyznacznikiem dopuszczalnej ingerencji organów w życie jednostki, jak również ważną dyrektywą wykładni prawa. Mogą być w sytuacjach szczególnych ograniczane na podstawie ustawowej, lecz ograniczenie takie nie może dotyczyć istoty prawa lub wolności13. W kontekście państwa prawa w znaczeniu materialnym duże znaczenie ma także zasada prymatu konstytucji i ustaw w systemie źródeł prawa, która ma zagwarantować, że najdonioślejsze materie porządku prawnego będą ustanawiane przez organy reprezentujące wolę narodu14.
Państwo demokratyczne
Państwo demokratyczne to takie, które spełnia następujące cechy15: |
Idea demokratycznego państwa prawa spełnia się przez połączenie elementów formalnych z elementami materialnymi. Jest to państwo, w którym prawo odzwierciedla akceptowany społecznie system wartości, oparty na prawie naturalnym i standardach prawa międzynarodowego16. Realizacja zasady demokratyzmu polega na kreowaniu organów przedstawicielskich w równych i wolnych wyborach oraz urzeczywistnianiu zasady pluralizmu politycznego17.
Zasada ta została wprowadzona do ustroju Polski w toku rewizji Konstytucji PRL dokonanej w dniu 29.12.1989 r. Przepis ustanawiający zasadę państwa prawnego został umieszczony w miejsce ówczesnego art. 1 Konstytucji („Polska jest państwem socjalistycznym”) i swoim brzmieniem nie różnił się w żaden sposób od treści art. 2 Konstytucji obowiązującej obecnie. Wprowadzenie go do porządku prawnego już w 1989 r. wskazuje na rolę, jaką ustrojodawca przypisywał zasadzie „demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej” dla charakterystyki ustroju18.
Zasada demokratycznego państwa prawa przypomina swoistą klauzulę generalną. W celu ustalenia, jakie procedury powinny być zachowane, aby ją realizować, należy odwołać się do określonych doktryn polityczno - prawnych19. Nie do przecenienia jest tu również rola orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, które precyzuje pojęcie demokratycznego państwa prawa. Z zasady tej Trybunał wyprowadził wiele szczegółowych reguł, takich jak zasada zakazu nadmiernej ingerencji ustawodawcy w prawa jednostki, zasada stabilnego i bezpiecznego prawa czy choćby zasada respektowania dobra ogółu.
Podsumowanie
Reasumując należy stwierdzić, że treść pojęcia demokratycznego państwa prawa nie jest zdefiniowana wyczerpująco. Jest to zbiorczy wyraz szeregu zasad i reguł o bardziej szczegółowym charakterze20. Definicję demokratycznego państwa prawa należy każdorazowo rozpatrywać w kontekście aktualnie panujących stosunków ustrojowych, gospodarczych, a przede wszystkim społecznych.