PRAWO KARNE I WYKROCZEŃ
ZAGADNIENIA WSTĘPNE
Kara (prawo) jest to określona przepisami prawa dolegliwość dla podmiotu prawa będąca sankcją za niepodporządkowanie się normom prawnym. Kary mogą wymierzać jedynie podmioty uprawnione, zazwyczaj organy państwa, ale ustawa może upoważnić do tego inny podmiot. Najczęściej karę nakładają: organy administracji publicznej, sądy, organy dyscyplinarne.
„Nikt rozsądny nie karze tylko dlatego, że popełniono przestępstwo, ale także po to, aby ich nie popełniać” - Seneka
KARA W GAŁĘZIACH PRAWNYCH Prawo administracyjne - określona przepisami prawa dolegliwość dla podmiotu prawa będąca sankcją za niepodporządkowanie się normom prawa administracyjnego. Katalog kar jest bardzo rozbudowany: zazwyczaj utrata określonych uprawnień, możliwości ich zdobycia lub kara pieniężna. Kary administracyjne nakładają zazwyczaj organy administracji publicznej (czasami sądy), a kontrolę sprawują sądy. Prawo cywilne - kara w prawie cywilnym może być określoną w umowie konsekwencją niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania i nazywana jest wtedy karą umową. Prawo wykroczeń - karą za wykroczenie jest konsekwencja popełnienia wykroczenia, którą jest określona przez prawo wykroczeń dolegliwość i w której wyraża się dezaprobata czynu a czasami również osoby sprawcy. Karami za wykroczenia są: kara nagany (wykroczenie), kara grzywny (wykroczenie, kara ograniczenia wolności (wykroczenie), kara aresztu (wykroczenie) Prawo karne - kara kryminalna to osobista dolegliwość ponoszona przez sprawcę jako odpłata za popełnione przestępstwo, wyrażająca potępienie popełnionego przez niego czynu i wymierzana w imieniu państwa przez sąd . Katalog kar zawarty jest zazwyczaj w podstawowych ustawach karnych i bywa bardzo zróżnicowany. W Polsce ustawami karnymi o charakterze podstawowym (tj. będącymi podstawą danej dziedziny) są Kodeks karny oraz Kodeks karny skarbowy
Penologia jest nauką o karze, chodzi tu o karę kryminalną
TEORIE KARY Kara jest szczególnie ostrym środkiem przymusu państwowego, służącym do zwalczania przestępstw. Kara występuje już w najdawniejszych społeczeństwach, w różnych formach. Różne były również motywacje karania czyli tzw. racjonalizacje kary. Pojęcie to wprowadził do naszego prawa Bronisław Wróblewski (profesor prawa) m. In. W pracy Penologia z 1926 roku. Witold Świda (również profesor prawa) pisał, że w treści swej racjonalizacja jest odbiciem kultury duchowej i prądów intelektualnych danej społeczności. Wymienia się trzy racjonalizacje: - racjonalizacja religijna - karanie w celu przebłagania bóstwa, uniknięcia gniewu bogów - racjonalizacja sprawiedliwościowa - kara jest odpłaceniem złem za zło - racjonalizacja celowościowa - kara ma na celu zatrzymanie popełniania przestępstw.
Rozwiniętą postacią racjonalizacji kary są jej teorie. Funkcjonujący do dziś, zasadniczy podział na teorie absolutne (bezwzględne) i względne (relatywne) zaproponował w 1801 roku Karol Salomo Zachariae. Klasyfikacja Zachariae nawiązywała do koncepcji Grocjusza, który posługiwał się pojęciem meritum (słuszności) i utilitas (użyteczności) w stosunku do kary. Klasyfikacja ta została później uzupełniona o tzw. teorie mieszane (eklektyczne, synkretyczne, koalicyjne)
a) bezwzględne (absolutne, odwetowe) - według nich kara jest odpłatą za czyn przestępny Teoria odwetu moralnego (sprawiedliwościowego, Kant) - kara to akt sprawiedliwości wobec sprawcy za wyrządzone przez niego zło, niewymagający żadnego innego uzasadnienia, jak tylko konieczność wymierzenia sprawiedliwości Teoria odwetu dialektycznego (Hegel) - kara jest zwykłym nakazem logiki, negacją negacji. Hegel traktował kare jako odpłatę, uzasadniając jej konieczność potrzebą przywrócenia stanu naruszonego przestępstwem Teoria odwetu Bożego - państwo działa jako pełnomocnik Boga Teoria odwetu fizycznego - kara wynika z prawa natury Teorie absolutne zwrócone są w przeszłość , karzemy, ponieważ popełniono przestępstwo. Niektórzy nazywają te teorie retrospektywne
b) względne (celowościowe, ochronne, utylitarne) - w Oświeceniu. Kara nie może być odpłatą za przestępstwo, powinna przynosić korzyści: dla państwa, dla przestępcy, społeczeństwa. Kara jest surowa i nieunikniona. Kara ma służyć zapobieżeniu popełnianiu przestępstw przez ukaranego i inne osoby. Teorie względne zwrócone są w przyszłość, karzemy, aby nie popełniano przestępstw. Utylitarne teorie kary zwane są również prewencyjnymi bądź celowościowymi. Jak zauważył M. Cieślak, podstawowe założenia współczesnego prawa karnego „uzasadniać mogą tylko karę celową”. M. Cieślak wyróżnia cztery podstawowe cele, stawiane przed kara: - zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości - zapobieganie przestępstwom (prewencja generalna i specjalna) - wychowanie sprawcy - naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem Niektórzy nazywają te teorie prospektywne.
c) mieszane - których zwolennicy próbują pogodzić w jednej koncepcji ideę kary jako sprawiedliwej odpłaty z ideą kary celowej. Autorem pierwszej eklektycznej teorii kary był Grocjusz. Dokonał on rozróżnienia między karą idealną, której racją bytu było przestępstwo i wina sprawcy, a karą jako narzędziem sprawiedliwości społecznej, której uzasadnieniem jest pożyteczność. Współcześnie najczęściej reprezentowane są mieszane teorie kary, głownie w takiej postaci, że nie kwestionuje się charakteru kary jako sprawiedliwej odpłaty za czyn, ale tej sprawiedliwej odpłacie przypisuje się znaczenie ogólno prewencyjne (tj. powstrzymywanie innych niż sprawca osób od popełniania przestępstw) i indywidualno prewencyjne (zapobieganie popełnianiu przestępstw przez skazanego, a więc sprawiedliwa kara ma służyć osiąganiu pewnych celów, ma mieć charakter instrumentu ochrony społeczeństwa przed naruszeniem dla niego ważnych dóbr i interesów. Spory teoretyków dotyczą raczej spraw bardziej szczegółowych, a w szczególności tego, w jaki sposób cele te mają być realizowane, np. czy prewencja indywidualna (zwana też prewencja szczególną) polegać ma na oddziaływaniu wychowawczym na sprawcę (czyli na jego resocjalizacji) , czy też na odstraszaniu go od popełniania przestępstw.
Kara podobnie jak odpowiedzialność karna za przestępstwa powinna mieć charakter osobisty, tzn. że powinna ona dotykać tylko sprawcę, a nie np. osoby z nim mieszkające, rodzinę.
SYSTEM KAR
KATALOG KAR W KODEKSIE KARNYM W polskim prawie karnym katalog kar zawiera art. 32 Kodeksu Karnego. Są to: 1) Grzywna 2) Ograniczenie wolności 3) Pozbawienie wolności 4) 25 lat pozbawienia wolności 5) Dożywotnie pozbawienie wolności. Kolejność wyliczania kar w tym katalogu nie jest przypadkowa, lecz ma wyrażać preferencje ustawodawcy co do ich stosowania. Kodeks nie ma przewidzianego w poprzednio obowiązujących przepisów podziału na kary zasadnicze i dodatkowe. Miejsce tych ostatnich zajęły natomiast tzn. środki karne, wyliczone w art. 39 Kodeksu karnego.
1) KARA GRZYWNY występuje współcześnie w dwóch zasadniczych formach. Może Mianowice być: a) grzywną kwotową - polega ona na tym, że sąd wskazuje w wyroku wysokość kwoty pieniężnej, którą skazany ma obowiązek uiścić na rzecz Skarbu Państwa b) grzywną orzekana w stawkach dziennych - można wyróżnić dwa etapy jej orzekania. - sąd określa liczbę stawek dziennych np. 150, na którą skazuje oskarżonego - sąd określa w jednostkach pieniężnych wysokość stawki dziennej. By obliczyć wysokość wymierzonej w ten sposób grzywny, należy pomnożyć liczbę stawek dziennych przez jej wysokość. Kodeks karny z 1997 roku zrezygnował z tradycyjnej grzywny kwotowej na rzecz grzywny w stawkach dziennych. Według art. 33 pkt. 1, grzywnę wymierza się w granicach od 10 do 360 stawek dziennych. Natomiast wysokość pojedynczej stawki dziennej ustala się w granicach od 10,00 do 2000,00 zł., przy czym ustalając jej wysokość sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste i rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe. Podstawę do wymierzenia grzywny stanowi zagrożenie tą karą w sankcji ustawowej za dane przestępstwo. Jest to tzw. grzywna samoistna. Może ona być również wymierzona mimo, że nie jest przewidziana w sankcji, jeżeli sąd odstępuje od wymierzenia kary pozbawienia wolności na mocy art. 58 pkt.3 „Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 5 lat, sąd może orzec zamiast kary pozbawienia wolności grzywnę albo kare ograniczenia wolności, w szczególności jeżeli orzeka równocześnie środek karny” lub nadzwyczajnie łagodzi karę art. 60 pkt. 6 „Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju według następujących zasad: 1) Jeżeli czyn stanowi zbrodnię, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia 2) Jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicę ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku, sąd wymierza grzywnę albo kare ograniczenia wolności 3) Jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicę ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności niższa od roku, sąd wymierza grzywnę albo karę ograniczenia wolności”
Kumulatywna kara grzywny to taka, która może być również orzeczona obok kary pozbawienia wolności, ale wyłącznie tzw. terminowej tzn. kary od miesiąca do lat, a nie kary 25 lat ani kary dożywotniego pozbawienia wolności. Wymierzenie grzywny obok kary pozbawienia wolności możliwe jest wtedy, gdy sprawca dopuścił się przestępstwa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub korzyść taką osiągnął. Poza tym można orzec grzywnę obok kary pozbawienia wolności albo obok kary ograniczenia wolności, gdy zawiesza się warunkowo wykonanie kary, nawet jeżeli jej wymierzenie na innej podstawie nie jest możliwe art. 71 Kodeksu karnego pkt. 1 - „Zawieszając wykonanie kary pozbawienia wolności sąd może orzec grzywnę w wysokości do 180 stawek dziennych jeżeli jej wymierzenie na innej podstawie nie jest możliwe; zawieszając wykonanie kary ograniczenia wolności sąd może orzec grzywnę w wysokości do 90 stawek dziennych” pkt. 2 - „W razie zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności, grzywna orzeczona na podstawie pkt. 1 nie podlega wykonaniu, kara pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności ulega skróceniu o okres odpowiadający licznie uiszczonych stawek dziennych z zaokrągleniem do pełnego dnia” . W art. 33 pkt. 2 ukazane są przesłanki do orzeczenia kary kumulatywnej „Sąd może wymierzyć grzywnę także obok kary pozbawienia wolności wymienionej w art. 32 pkt. 3, jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść majątkową osiągnął”. Polski Kodeks karny rozróżnia korzyść majątkową oraz osobistą -art. 115 pkt.4 „Korzyść majątkową lub osobistą jest korzyść zarówno dla siebie, jak i kogo innego” Korzyść majątkowa według doktryny prawa polega bądź na powiększeniu aktywów albo na zmniejszeniu pasywów (długu) lub na uniknięciu strat w majątku. Korzyść majątkowa to korzyść bez podstawy prawnej.
Wymierzenie grzywny ma tu zapobiec powstaniu wrażenia bezkarności sprawcy. 30% kar to kary grzywny
Zalety grzywny: - skazany nie ulega demoralizacji, ponieważ pozostaje we własnym środowisku Wady grzywny: - nie zawsze ma ona charakter indywidualny, istnieje możliwość, że ktoś inny uiści grzywnę za sprawcę - uderza mniej lub bardziej w status materialny rodziny
Wyjątek wysokości jednej stawki - art. 309 Kodeksu karnego „W razie skazania za przestępstwo określone w art. 296 pkt.3, art. 297 pkt. 1 lub art. 299, grzywnę orzeczoną obok kary pozbawienia wolności można wymierzyć w wysokości do 2000 stawek dziennych”
Zniesienie kary grzywny - art. 69
2) KARA OGRANICZENIA WOLNOŚCI Kara ograniczenia wolności miała ograniczać stosowanie kary pozbawienia wolności i oddziaływać na skazanego wychowawczo, zwłaszcza przez egzekwowanie od niego obowiązku pracy. Znana w niektórych państwach zachodnioeuropejskich kara wolnościowa wykonywania bezpłatnej pracy dla społeczności jest zbliżona do jednego z wariantów kary ograniczenia wolności art. 35 pkt. 1 „Obowiązek określony w art. 34 pkt. 2 polega na wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne wskazanej przez sąd w odpowiednim zakładzie pracy, placówce służy zdrowia, opieki społecznej, organizacji lub instytucji niosącej pomoc charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej, w wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym”. W praktyce orzekana jest na niewielką skalę i orzekana za zgodą skazanego. Warunku zgody skazanego nie przewiduje uregulowanie kary ograniczenia wolności w polskim Kodeksie karnym. Art. 35 pkt. 3 mówi: „Miejsce, czas, rodzaj lub sposób wykonywania obowiązku pracy, o którym mowa w pkt. 1, sąd określa po wysłuchaniu skazanego”. Zapis ten powoduje, że uregulowanie to popada w sprzeczność z zakazami pracy przymusowej, przewidzianymi w międzynarodowych konwencjach odnoszących się do praw człowieka. Kara ograniczenia wolności trwa w zasadzie najkrócej 1 miesiąc, najdłużej 12 miesięcy (art. 34 pkt. 1). Ograniczenia wolności osoby skazanej na tę karę wylicza art. 34 pkt. 2. Skazany w czasie odbywania kary: - nie może bez zgody sądu zmienić miejsca stałego pobytu - jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd - ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu wykonywania kary. Zasadnicze znaczenie dla treści tej kary ma obowiązek wykonywania przez skazanego pracy wskazanej przez sąd. Drugim wariantem jest art. 35 pkt. 2 „W stosunku do osoby zatrudnionej, sąd zamiast obowiązku określonego w pkt. 1, może orzec potrącenie od 10 % do 25% wynagrodzenia za pracę na rzecz Skarbu Państwa albo na cel społeczny wskazany przez sąd; w okresie odbywania kary skazany nie może rozwiązać bez zgody sądu stosunku pracy”. Wymierzając karę ograniczenia wolności sąd może oddać skazanego pod dozór (art. 36 pkt. 1) kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym. Sąd może nałożyć na niego obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego, obowiązek wykonywania obowiązku alimentacyjnego, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających. Sąd może też zobowiązać skazanego do naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub w części albo do świadczenia pieniężnego, przewidzianego w art. 49 Kodeksu karnego.
Zalety grzywny: - skazany nie ulega demoralizacji, ponieważ pozostaje we własnym środowisku - statut materialny rodziny pozostaje bez zmian Wady grzywny: - ograniczenie sprawcy w swobodzie życia, pracy i działania
Kodeks karny - część wojskowa Żołnierz nie może być mianowany na wyższy stopień ani wyznaczony na wyższe stanowisko służbowe, a także nie może brać udziału w uroczystościach i paradach (art. 323 pkt. 2). Wobec żołnierzy zawodowych stosuje się potrącenie od 5% do 15% miesięcznego uposażenia. Żołnierze służby zawodowej odbywają karę ograniczenia wolności w wydzielonej jednostce wojskowej. Jeżeli skazany na krę ograniczenia wolności w chwili przystąpienia do jej wykonywania w całości lub w części przestał być żołnierzem - zamienia się ją na karę ograniczenia wolności według ogólnych zasad.
Zawieszenie kary pozbawienia wolności - art. 69 (wchodzi wtedy art. 71)
3) KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI Jest to kara współcześnie najczęściej stosowana za poważne przestępstwa, jednak historycznie jest karą stosunkowo młodą. W czasach starożytnych i średniowieczu więzienie traktowano nie jako samoistną karę, lecz głównie jako środek zapobiegający ucieczce przestępcy skazanego na karę śmierci lub jedną z kar cielesnych. Kara pozbawienia wolności w jej współczesnym kształcie pojawiła się dopiero w XVIII wieku. Jej pojawienie się i szerokie stosowanie związane jest m. In. z realizowanymi wówczas postulatami humanitaryzacji prawa karnego, gdyż uprzednio stosowano surowe kary (kara śmierci, kary mutylacyjne) musiały być bowiem czymś zastąpione. Zalążkami współczesnej instytucji więzienia były powstałe w XVI i XVII wieku w Anglii i Holandii domy pracy przymusowej dla włóczęgów, prostytutek i żebraków, które stopniowo przekształcały się w więzienia w obecnym rozumieniu. W XVIII wieku pojawiły się już w całej Europie. Od końca XVIII wieku znane są w historii prawa karnego systemy wykonywania kary: - system celkowy (system pensylwański albo filadelfijskim) - polegał na pełnej izolacji więźniów w pojedynczych celach z pozostawieniem im Biblii, w której lektura miała u nich powodować poprawę moralną - system milczenia (system auburnski) - więźniowie pracowali w ciągu dnia wspólnie, ale nie wolno im było rozmawiać między sobą, natomiast noc spędzali izolowani w pojedyńczych celach - system progresywny - polegał na podzieleniu odbywania kary pozbawienia wolności na klasy: od bardziej ograniczających prawa więźnia (pełna izolacja) poprzez odbywanie kary w złagodzonych warunkach aż do przedterminowego zwolnienia. Przechodzenie do wyższych klas uzależnione było od postępów więźnia. - system wolnej progresji - prze mianowany, mniej sformalizowany, bardziej elastyczny system progresywny. System ten jest praktykowany współcześnie w Polsce. Warunki do tego stwarza istniejący podział zakładów karnych na poszczególnych typy wymienione w art. 69 KKW : a) zakłady karne dla młodocianych tj. takich, które nie ukończyły 21 lat w chwili orzeczenia b) zakłady karne dla odbywających karę po raz pierwszy (art. 85 Kodeksu Karnego wykonawczego) c) zakłady karne dla recydywistów penitencjarnych d) zakłady karne dla odbywających karę aresztu wojskowego.
Zakłady karne wyżej wymienione mogą być organizowane jako: - zakłady karne typu zamkniętego (art. 90 KKW) - zakłady karne typu półotwartego (art. 91 KKW) - zakłady karne typu otwartego (art. 92 KKW)
Poczynając od Kodeksu karnego z 1969 roku prawo polskie przewiduje jednolitą karę pozbawienia wolności , przy czym zróżnicowanie jej treści następuje w toku wykonania i regulowania jej przez Kodeks karny oraz regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności. W katalogu kar w art. 32 Kodeksu karnego pozbawienie wolności wymienione jest na końcu, po karach grzywny i ograniczenia wolności, co „ma wskazywać sędziemu ustawowe priorytety w wyborze rodzaju kary” Nowa kodyfikacja traktuje zatem pozbawienie wolności jako środek ostateczny, przy czym, gdy chodzi o zbrodnie i ciężkie występki - kara pozbawienia wolności pozostaje nadal podstawowym niezbędnym środkiem reakcji prawno karnej. W porównaniu z Kodeksem karnym z 1969 roku, gdzie minimalny wymiar kary pozbawienia wolności wynosił 3 miesiące, nowy Kodeks karny z 1997 roku obniżył minimalny wymiar tej kary do 1 miesiąca
Karę pozbawienia wolności wykonuje się w systemie (art. 81 Kodeksu karnegio wykonawczego): a) programowanego oddziaływania b) terapeutycznym c) zwykłym
W celu stwarzania warunków sprzyjających indywidualnemu postępowaniu ze skazanymi, zapobieganiu szkodliwym wpływom skazanych zdemoralizowanych oraz zapewnieniu skazanym bezpieczeństwa osobistego, wyboru właściwego systemu wykonywania kary, rodzaju i typu zakładu karnego oraz rozmieszczania skazanych wewnątrz zakładu karnego - dokonuje się ich klasyfikacji. Klasyfikacji skazanych dokonuje się mając na względzie w szczególności (art. 82 KKW): -płeć i wiek - uprzednie odbywanie kary pozbawienia wolności - umyślność lub nieumyślność czynu - wysokość pozostałej do odbycia kary pozbawienia wolności - stan zdrowia fizycznego i psychicznego - stopień demoralizacji i zagrożenia społecznego Podstawą klasyfikacji są badania osobopoznawcze
Według art. 37 kodeksu karnego, kara pozbawienia wolności trwa najkrócej miesiąc, a najdłużej 15 lat. Wymierza się ją w latach i miesiącach.
Resocjalizacyjno - zapobiegawczy cel wykonywania kary pozbawienia wolności wyraźnie akcentuje art. 67 pkt. 1 KKW. Środkami prowadzącymi do realizacji tego celu ma być oddziaływanie na skazanych poprzez pracę, kształcenie, zajęcia kulturowo-oświatowe i sportowe, stosowanie w razie potrzeby środków terapeutycznych i podtrzymywanie kontaktów skazanych z rodziną i światem zewnętrznym. Kładąc nacisk na indywidualizację oddziaływania na skazanych, kodeks karny wykonawczy przewiduje zróżnicowanie zakładów karnych oraz systemów oddziaływania penitencjarnego.
4) KARA DOŻYWOTNIEGO POZBAWIENIA WOLNOŚCI I KARA 25 LAT POZBAWIENIA WOLNOŚCI Kara dożywotniego więzienia istniała w polskim prawie karnym do 1970 roku, kiedy Kodeks karny z 1969 roku zastąpił ją karą 25 lat pozbawienia wolności, będącą odrębnym rodzajem kary tzw. terminowego pozbawienia wolności. Ponownie wprowadzono karę dożywotniego pozbawienia wolności w 1995, nie rezygnują jednak z kary 25 lat pozbawienia wolności. Obie te kary mają charakter izolacyjny, zabezpieczający społeczeństwo przed niebezpiecznymi sprawcami poważnych przestępstw, przewiduje również Kodeks karny z 1997 roku. Kara dożywotniego pozbawienia wolności może w praktyce trwać, zgodnie ze swoją nazwą, do końca życia skazanego. Skazanie na dożywotnie pozbawienie wolności nie wyklucza jednak starań o ułaskawienie, możliwe jest też przedterminowe warunkowe zwolnienie po odbyciu 25 lat kary art. 78 pkt. 3 „Skazanego na karę 25 lat pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 15 lat kary, natomiast skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności po odbyciu 25 lat kary”. Karę dożywotniego pozbawienia wolności nie stosuje się wobec sprawcy, który w czasie popełniania przestępstwa nie ukończył 18 lat.
KATALOG KAR W KODEKSIE WYKROCZEŃ Art. 18 Kodeksu wykroczeń wymienia następujące kary: 1) Areszt 2) Ograniczenie wolności 3) Grzywna 4) Nagana. Kary wymienione są od najsurowszej do najłagodniejszej, gdzie w Kodeksie karnym jest odwrotnie. |
Kara śmierci Kara śmierci stosowana była już w starożytności i czasach późniejszych aż do końca XVIII wieku. Od okresu Oświecenia datują się postulaty i pierwsze próby zniesienia kary śmierci. Ograniczenie stosowania i znoszenia w poszczególnych państwach kary śmierci to proces, który trwa do dziś. O ile w europie wyjątkiem są państwa, które zachowały w swoich ustawodawstwach karę śmierci, o tyle w skali całego świata przeważają państwa, w których kara śmierci jest stosowana. Przeciwko karze śmierci przytacza się m. in. : - państwo nie ma moralnego prawa do uśmiercania przestępców - kara ta nie jest skuteczna bo nie odstrasza innych od popełniania przestępstw - kara ta pobudza w ludziach złe instynkty, skłania ich do okrucieństw - nieodwracalność tej kary uniemożliwia naprawienie pomyłki sądowej -kara ta jest karą okrutną, zwłaszcza gdy skazany przez dłuższy czas oczekuje na jej wykonanie Za karą śmierci przytacza się m. In. następujące argumenty: - kara ta pozwala eliminować niepoprawnych sprawców zbrodni - kara śmierci odstrasza od popełniania przestępstw - kara ta zaspokaja społeczne poczucie sprawiedliwości. Kara śmierci jest przedmiotem regulacji międzynarodowych konwencji dotyczących praw człowieka. W art. 2 europejskiej Konwencji Praw Człowieka dopuszcza się stosowanie kary śmierci, ale protokół dodatkowy nr 6 z 1983 roku ogranicza dopuszczalność jej stosowania do przestępstw popełnionych w czasie wojny lub bezpośredniego zagrożenia wojną. Najdalej idący protokół dodatkowy nr 13 do europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 2002 roku przewiduje całkowite zniesienie kary śmierci. Protokół ten nie został dotychczas ratyfikowany przez Polskę. Od 1988 roku nie wykonano w Polsce ani jednego wyroku skazującego na karę śmierci. Kodeks karny z 1997 roku zniósł kare śmierci w polskim prawie karnym
ŚRODKI KARNE
KATALOG ŚRODKÓW KARNYCH Kodeks karny z 1997 roku zrezygnował z pojęcia kar dodatkowych, przemianowując je na środki karne, do których zaliczył też nawiązkę. Katalog środków karnych znajduje się w art. 39 kodeksu karnego. Są to: 1) Pozbawienie praw publicznych 2) Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej a) Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi b) Obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu 3) Zakaz prowadzenia pojazdów 4) Przepadek 5) Obowiązek naprawienia szkody 6) Nawiązka 7) Świadczenie pieniężne 8) Podanie wyroku do publicznej wiadomości oraz 2 dodatkowe wymienione w części wojskowej 9) wydalenie z zawodowej służby wojskowej 10) degradacja
Środki karne można podzielić na wymierne w czasie (od pkt. 1 do 3) i jednorazowe ( od pkt. 4 do 8). Środki karne wymierne orzeka się na okres od roku do lat 10, gdy są to środki wymienione w pkt. 1, 2 i 3 art. 39. Natomiast środki określone w pkt. 2a i 2b art. 39 orzeka się na okres od roku do 15 lat, a w określonych przypadkach na zawsze (art. 43 pkt. 1 Kodeksu karnego). Okres ten biegnie od momentu uprawomocnienia się wyroku.
Funkcje środków karnych - prewencyjna - represyjna, jako rzeczywista dolegliwość - kompensacyjna czyli funkcja naprawcza (naprawienie szkody)
Charakter środków karnych: - samoistny - wówczas gdy sąd w wyroku orzeka wyłącznie środek karny - niesamoistny - wówczas gdy sąd w wyroku orzeka środek karny połączony z karą - jednorazowy - terminowy i dożywotni - obligatoryjny - fakultatywny - kiedy sąd może, ale nie musi orzec środków karnych
1) POZBAWIENIE PRAW PUBLICZNYCH Środek karny polegający na pozbawieniu praw publicznych zawiera mocno zaakcentowany element moralnego potępienia sprawcy. Przez jego orzeczenie podkreśla się, że okazał się on niegodny sprawowania pewnych ról społecznych, a także niegodny pewnych wyróżnień honorowych. Ten charakter omawianego środka był wyraźniejszy w Kodeksie karnym z 1932 roku, gdzie nosił nazwę „pozbawienie praw publicznych i obywatelskich praw honorowych”. Również w obecnym uregulowaniu z 1997 roku zawarty jest w art. 40 pkt. 1 Kodeksu karnego „Pozbawieni praw publicznych obejmuje utratę czynnego i biernego prawa wyborczego do organu władzy publicznej, organu samorządu zawodowego lub gospodarczego, utratę prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości oraz do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego lub zawodowego, jak również utratę posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego; pozbawienie praw publicznych obejmuje ponadto utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz utratę zdolności do ich uzyskania w okresie trwania pozbawienia praw”. Pierwsza grupa dotyczy uprawnień związanych z działalnością w sferze publicznej, druga grupa dotyczy utraty orderów, odznaczeń i tytułów honorowych. Pojęcie tytułów honorowych odnosi się do takich tytułów, jak honorowy obywatel miasta, nie obejmuje natomiast tytułów stwierdzających pewne kwalifikacje zawodowe lub tytułów naukowych. Orzeczenie omawianego środka nie wpływa też na posiadanie orderów, odznaczeń i tytułów honorowych uzyskanych za granica, ponieważ orzeczenia polskich sądów nie mogą pozbawiać uprawnień i odznaczeń nadanych przez organy państwa obcego
Art. 40 pkt. 2 Kodeksu Karnego „Sąd może orzec pozbawienie praw publicznych w razie skazania na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie” np. nieusprawiedliwiona okolicznościami chęć zemsty, chęć poniżenia lub znęcania się nad inną osobą, a także nieusprawiedliwiona szczególną sytuacją chęć osiągnięcia korzyści majątkowej z przestępstwa.
2) Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej Według art. 41 Kodeksu karnego, sąd może orzec zakaz zajmowania określonego stanowiska np. dyrektora teatru, głównego księgowego albo ogólnie stanowisk kierowniczych lub wykonywania określonego zawodu np. nauczyciela, lekarza jeżeli: a) sprawca przy popełnieniu przestępstwa nadużył stanowiska lub zawodu, np. lekarz udostępnia narkotyki pod pozorem działalności leczniczej ślusarz podrabia klucze w celu umożliwienia włamania, dyrektor wykorzystuje stanowisko do wymuszania na podwładnych stosunków seksualnych art. 41 Kodeksu karnego pkt. 1a - „Sąd może orzec zakaz zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi, na zawsze w razie skazania na karę pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego” . pkt. 2a - „Sąd orzeka zakaz, o którym mowa w pkt. 1a, na zawsze w razie ponownego skazania sprawcy w warunkach określonych w tym przepisie” W razie ponownego popełnienia takiego przestępstwa orzeczenie tego środka jest obligatoryjne b) okazał, że dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom chronionym prawem np. gdy w sprawie o wypadek drogowy spowodowany przez kierowcę autobusu okaże się, że ma to związek z jego niedostatecznymi umiejętnościami jako kierowcy, albo w sprawie przeciwko chirurgowi o spowodowanie śmierci pacjenta przez nieprawidłowe wykonanie operacji okaże się, że miało to związek z objawami drżenia rąk, spowodowanymi nadużywaniem alkoholu. Zarówno w pierwszym jak i w drugim przypadku musi istnieć powiązanie między przestępstwem, za które następuje skazanie, a nadużyciem lub zagrożeniem.
2a) zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi Odrębnie uregulowana jest w Kodeksie karnym kwestia zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej, art. 41 pkt. 2 „Sąd może orzec zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z prowadzeniem takiej działalności, jeżeli jej dalsze prowadzenie zagraża istotnym dobrom chronionym prawem”
2b) obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu Na podstawie art. 41a pkt. 1 Kodeksu karnego sąd może orzec obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego oraz w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym przemocy przeciwko osobie najbliższej; obowiązek lub zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu. W pewnych przypadkach orzeczenie tego środka jest obligatoryjne (art. 41a pkt. 2), a przy swego rodzaju recydywie może być on orzeczony na zawsze (art. 41a pkt. 3)
3) ZAKAZ PROWADZENIA POJAZDÓW art. 42 Kodeksu karnego pkt. 1 - „Sąd morze orzec zakaz prowadzenia określonego rodzaju w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, a w szczególności jeżeli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez te osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji” pkt. 2 - „Sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych albo pojazdów mechanicznych określonego rodzaju, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa wymienionego w pkt. 1 był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia określonego w art. 173, 174 lub 177”
Stan nietrzeźwości wpływającego na poczytalność nie należy mylić ze zwykłym „stanem nietrzeźwości” i „stanem po użyciu alkoholu”, które należą do znamion przestępstw i wykroczeń np. art. 180 Kodeksu karnego „Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, pełni czynności związane bezpośrednio z zapewnieniem bezpieczeństwa ruchu pojazdów mechanicznych, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat” Pojęcia te zdefiniowane są w art. 46 pkt. 2 i 3 ustawy z 26.10.1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w art. 115 pkt. 16 Kodeksu karnego. Stan po użyciu alkoholu zachodzi, gdy zawartość alkoholu w organizmie wynosi lub prowadzi do stężenia we krwi od 0,2 promila do 0,5 promila alkoholu albo do obecności w wydychanym powietrzu od 0,1 mg do 0,25 mg alkoholu w 1 dm3 . Stan nietrzeźwości zachodzi, gdy zawartość alkoholu we krwi wynosi lub prowadzi do stężenia powyżej 0,5 promila alkoholu albo obecności w wydychanym powietrzu powyżej 0,25 mg alkoholu w 1 dm3.
Kodeks karny przewiduje orzeczenie zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze. Jest to fakultatywne, gdy sprawca w czasie popełnienia przestępstwa określonego w art. 173 lub 174, którego następstwem jest śmierć innej osoby lub ciężki uszczerbek na jej zdrowiu, albo w czasie popełniania przestępstwa z art. 177 pkt. 2 lub z art. 355 pkt. 2 był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia (art. 42 pkt. 2). Natomiast obligatoryjnie jest orzeczenie zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych za zawsze w razie ponownego skazania osoby prowadzącej pojazd mechaniczny w warunkach określonych w art. 42 pkt. 2.
Przepis używa pojęcia „pojazd” w szerokim znaczeniu. Pojazdem jest więc nie tylko samochód, traktor, rower, ale również statek, łódź motorowa, samolot. Omawiany środek dotyczy nie tylko skazanych, którzy mają już uprawnienia do prowadzenia pojazdów (prawo jazdy, licencja pilota), lecz także, tych którzy takich uprawnień nie maja i wobec tego nie będą mogli ich nabyć w okresie trwania kary. Według art. 63 pkt. 2 Kodeksu karnego, sąd zalicza na poczet tego środka okres zatrzymania prawa jazdy lub innego odpowiedniego dokumentu.
Zakaz prowadzenia pojazdów obowiązuje od uprawomocnienia się orzeczenia, ale nie biegnie w 2 wypadkach: - jeżeli sprawca odbywa kare pozbawienia wolności za to lub inne przestępstwo - jeśli nie oddał prawa jazdy to nie biegnie, art. 43 pkt. 3
4) PRZEPADEK a) przedmiotów Środek ten, uregulowany jest w art. 44 Kodeksu karnego, dotyczy: - przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa chodzi tu o specjalne narzędzia służące do włamań, które w zasadzie służą do celów legalnych (nóź kuchenny, łopata) ale w konkretnych przypadku służyły do popełnienia przestępstwa lub były do tego przeznaczone. Przepadek takich narzędzi i przedmiotów ma w zasadzie sens prewencyjny, a niekiedy porządkowo - symboliczny. Orzeczenie przepadku narzędzi ma charakter fakultatywny, chyba, że ustawa przewiduje obligatoryjny przepadek (art. 44 pkt. 2) Polegające przepadkowi przedmioty mogą być nawet bardzo dużej wartości np. samochód służący do przewozu łupu z kradzieży, ale jeżeli orzeczenie przepadku byłoby niewspółmierne do wagi popełnionego czynu, sąd zamiast przepadku może orzec nawiązkę na rzecz skarbu Państwa - przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa jeżeli nie podlegają jak np. w przypadku kradzieży zwrotowi na rzecz pokrzywdzonego, mogą być przedmiotem przepadku. Przedmioty takie, nazywane owocami przestępstwa , muszą pochodzić z niego bezpośrednio a nie pośrednio, np. rzecz kupiona za tę kwotę. Orzeczenie przepadku owoców przestępstwa podkreślać ma nieopłacalność popełniania przestępstwa dlatego jej orzeczenie jest obligatoryjne (art. 44 pkt. 1) - przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przesyłanie, przenoszenie lub przewóz jest zakazany np. przepadek broni palnej, która była nielegalnie posiadana Jeżeli orzeczenie przepadku przedmiotów będących narzędziami lub owocami przestępstwa jest niemożliwe, sąd może orzec przepadek równowartości tych przedmiotów (art. 44 pkt. 4). Jeżeli przedmioty będące narzędziami przestępstwa lub których wytwarzanie, obrót są zakazane, nie stanowią własności sprawcy, ich przepadek może nastąpić tylko w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 44 pkt. 7)
b) korzyści majątkowych Kodeks karny reguluje tą instytucję w art. 45 Kodeksu karnego Na gruncie pkt. 1 to sąd musi orzec i udowodnić, że dana rzecz (korzyść majątkowa) pochodziła z przestępstwa, żeby orzec jej przepadek. Natomiast w pkt. 2 ustawodawca mówi, że jeżeli sprawca osiągnął chociażby pośrednio korzyść majątkową i jest to korzyść znacznej wartości to wówczas jest domniemanie , że taka rzecz o ile została uzyskana w czasie popełnienia przestępstwa lub po jego popełnieniu ale przed wydaniem chociażby nieprawomocnego wyroku, to przyjmuje się wówczas, że rzecz taka pochodzi z przestępstwa. Wtedy to sprawca musi udowodnić, że rzecz ta nie pochodziła z przestępstwa. Jeśli chodzi o pkt. 3 czyli przenoszenie korzyści majątkowej na osobę trzecią - jeśli się tak dzieje, to przyjmuje się, że rzeczy przeniesione na inną osobę należą (są własnością) sprawcy. Przepadek takich pośrednio pochodzących z przestępstwa korzyści majątkowych najbardziej przypomina znaną polskiemu ustawodawstwu do 1990 roku karę dodatkową konfiskaty mienia. Podobieństwo to jest najbardziej widoczne wówczas, gdy chodzi o pochodzącą z przestępstwa korzyść majątkową znacznej wartości
5) OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY Środek ten przewidziany jest art. 46 Kodeksu karnego. Przesłanki : - sprawca popełnia jedno z przestępstw wymienionych w art. 46 pkt. 1 (katalog przestępstw zamknięty: spowodowanie śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przestępstwo przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu lub przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową) - przestępstwem tym musiała być wyrządzona szkoda zarówno majątkowa jak i niemajątkowa, która musi istnieć w chwili orzekania - musi być wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej o orzeczenie takiego środka karnego np. prokurator (art. 49a KPK) lub osoby najbliższe dla pokrzywdzonego. Wniosek taki może być złożony najpóźniej do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej. Jeżeli wniosek zostaje złożony to sąd ma obowiązek orzec tu środek karny (jeśli zachodzą wszystkie przesłanki) - sąd wydaje w stosunku do oskarżonego wyrok skazujący, nie może być to wyrok umarzający postępowanie, zawsze musi być to wyrok skazujący - do chwili wyroku szkoda nie została naprawiona w całości lub w części
Z punktu widzenia pokrzywdzonego bardzo istotne jest od ukarania sprawcy jest naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody. Dlatego też np. art. 53 pkt. 2 Kodeksu karnego do istotnych czynników wpływających na sądowy wymiar kary zalicza staranie sprawcy o naprawienie szkody. Podobnie art. 60 pkt. 2 Kodeksu karnego traktuje chęć naprawienia szkody jako przesłankę zwyczajnego złagodzenia kary. Sąd orzeka obowiązek naprawienia szkody w całości lub w części na wniosek pokrzywdzonego lun innej osoby uprawnionej , w razie skazania za pewne przestępstwa, mianowicie za: przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia itp.
W pewnych przypadkach sąd zamiast obowiązku naprawienia szkody może orzec nawiązkę tylko i wyłącznie na rzecz pokrzywdzonego (art. 46 pkt. 2)
Zwrot korzyści Specyficzne uregulowanie dotyczące zwrotu korzyści uzyskanej z przestępstwa przewiduje art. 52 kodeksu karnego. Jest to środek nie wymieniony w katalogu tych środków w art. 39 Kodeksu karnego. Jego specyfikacja polega na tym, że dotyczy innych podmiotów niż sprawca przestępstwa, w tym i podmiotów niebędących osobami fizycznymi. Co do swej istoty środek ten jest najbliższy przepadkowi przedmiotów pochodzących z przestępstwa „W wypadku skazania za przestępstwo przynoszące korzyść majątkową osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, a popełnione przez sprawcę działającego w jego imieniu lub interesie, sąd zobowiązuje podmiot, który uzyskał korzyść majątkową do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa; nie dotyczy to korzyści majątkowej podlegającej zwrotowi innemu podmiotowi”
6) NAWIĄZKA Klasyczna nawiązka orzekana jest jako obowiązek uiszczenia na rzecz pokrzywdzonego kwoty podwójnej wysokości w stosunku do wyrządzonej szkody. Nawiązka ma zawsze charakter fakultatywny, jest orzekana przez sąd z urzędu. W swej klasycznej postaci nawiązka występuje w polskim Kodeksie karnym w art. 290 pkt. 2 „W razie skazania za wyrąb drzewa albo za kradzież drzewa wyrąbanego lub powalonego, sąd orzeka na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę w wysokości podwójnej wartości drzewa” W innych przypadkach wysokość nawiązki nie może przekroczyć 100 000,00 złotych (art. 48 Kodeksu karnego) Nawiązka może być orzeczona (art. 47 pkt. 1) w razie skazania za umyślne przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu albo za inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia. W takim wypadku sąd może orzec nawiązkę na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji oraz organizacji społecznej wpisanej do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości, której podstawowym zadaniem lub statutowym celem jest spełnianie świadczeń na cele bezpośrednio związane z ochroną zdrowia, z przeznaczeniem na ten cel. Drugi przypadek (art. 47 pkt. 2) dotyczy przestępstw przeciwko środowisku. Nawiązka może być wówczas orzeczona na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji oraz organizacji społecznej wpisanej do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości, której podstawowym zadaniem lub statutowym celem jest spełniania świadczeń na cele bezpośrednio związane z ochroną środowiska, z przeznaczeniem na ten cel. Nawiązka może być również orzeczona wobec sprawcy występku o charakterze chuligańskim (art. 57a pkt. 2) Trzeci przypadek (art. 47 pkt. 3) dotyczy przestępstw związanych ze świadczeniem pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych Nawiązka na rzecz pokrzywdzonego może być również orzeczona zamiast obowiązku naprawienia szkody (art. 46 pkt. 2) w razie skazania za przestępstwo spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub innego rozstroju zdrowia.
Nawiązki nie orzeka się wobec pokrzywdzonego (nigdy !!!) tylko wobec określonej instytucji. WYJĄTEK: (przestępstwo znieważenia) art. 216 pkt. 4 „W razie skazania za przestępstwo określone w pkt. 2, sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego” Ponieważ nawiązka ma charakter głównie odszkodowawczy, a w mniejszym stopniu represyjny, pokrzywdzony może dochodzić w postępowaniu cywilnym dodatkowego odszkodowania lub zadośćuczynienia tylko wówczas, gdy nie pokrywa ona całości szkody lub nie stanowi pełnego zadośćuczynienia (art. 415 pkt. 6 KPK)
7) ŚWIADCZENIE PIENIĘŻNE Świadczenie pieniężne jest nowym środkiem karnym, wprowadzonym do polskiego prawa karnego dopiero przez kodeks karny z 1997 roku (art. 49 Kodeksu karnego) i ma charakter fakultatywny. Polega ono na wpłaceniu określonej kwoty (nie wyższej jednak niż 20 000,00 złotych) na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji społecznej wpisanej do wykazu prowadzonego przez Ministra sprawiedliwości, której podstawowym zadaniem lub statutowym celem jest spełnianie świadczeń na określony cel społeczny, bezpośrednio związany z ochroną dobra naruszonego lub zagrożonego przestępstwem, za które skazano sprawcę, z przeznaczeniem na ten cel. Sąd może orzec świadczenie pieniężne przede wszystkim wtedy, gdy odstępuje od wymierzenia kary, a także w innych przypadkach w ustawie, np. przy warunkowym umorzeniu postępowania (art. 67 pkt. 3). W razie skazania sprawcy za przestępstwo określone w art. 178a (prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości) sąd może orzec świadczenie pieniężne (nie wyższe niż 60 000,00 złotych) na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji społecznej z przeznaczeniem na cel bezpośrednio związany z udzielaniem pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych.
8) PODANIE WYROKU DO PUBLICZNEJ WIADOMOŚCI Zgodnie z art. 50 Kodeksu karnego „Sąd może orzec podanie wyroku do publicznej wiadomości w określony sposób, jeżeli uzna to za celowe, w szczególności ze względu na społeczne oddziaływanie skazania, o ile nie narusza interesu pokrzywdzonego” Artykuł ten nie określa formy publikacji wyroku. Sąd może więc wybrać formę, która uzna za stosowną. Powyższy środek karny ma charakter fakultatywny (co do zasady) WYJĄTEK: W art. 215 Kodeksu karnego przewiduje się obligatoryjne podanie wyroku do publicznej wiadomości, jeżeli wnosi o to pokrzywdzony przestępstwem zniesławienia (znieważenia)
KATALOG SRODKÓW KARNYCH W KODEKSIE WYKROCZEŃ Kodeks karny wykroczeń wymienia następujące kary: 1) Zakaz prowadzenia pojazdów , art. 29 2) Przepadek przedmiotów, art. 30 3) Nawiązka (chuligaństwo-art.37 do 1000,00, na rzecz pokrzywdzonego, PCK lub innej instytucji) 4) Obowiązek naprawienia szkody 5) Podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób 6) Inne środki karne określone przez ustawy (najczęściej ustawy szczególne) |
ZANIECHANIE UKARANIA SPRAWCY
Prawo karne przewiduje szereg sytuacji, w których mimo popełnienia przestępstwa do ukarana sprawcy nie dochodzi. Sytuacje te mogą mieć charakter generalnych rozstrzygnięć dokonywanych przez ustawodawcę, który decyduje, że w pewnych sytuacjach sprawca z mocy ustawy nie zostaje ukarany a) niepodleganie karze b) abolicja c) przedawnienie lub też ustawodawca daje tylko uprawnienie innemu organowi do rezygnacji z ukarania a) odstąpienie od wymierzenia kary b) warunkowe umorzenie postępowania karnego
NIEPODLEGANIE KARZE instytucja niepodlegania karze przewidziana jest w Kodeksie karnym w sytuacjach takich jak np. 1) czynny żal art. 15 pkt. 1 „Nie podlega karze za usiłowanie, kto dobrowolnie odstąpił od dokonania lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego” art. 17 pkt. 1 „Nie podlega karze za przygotowanie, kto dobrowolnie od niego odstąpił, w szczególności zniszczył przygotowane środki lub zapobiegł skorzystaniu z inną osobą w celu popełnienia czynu zabronionego, nie podlega karze ten, kto nadto podjął istotne starania zmierzające do zapobieżenia dokonaniu” art. 23 pkt. 1 „Nie podlega karze współdziałający, który dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czyny zabronionego” 2) ukrywanie sprawcy przestępstwa, będącego osobą najbliższą art. 239 pkt. 2 „Nie podlega karze sprawca, który ukrywa osobą najbliższą”
3) złożenie fałszywego zeznania w obawie przed odpowiedzialnością karną przez osobę niewiedzącą o swoim prawie do odmowy zeznań art. 233 pkt. 3 „Nie podlega karze, kto, nie wiedząc o prawie odmowy zeznania lub odpowiedzi na pytania, składa fałszywe zeznanie z obawy przez odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym” Stwierdzenie, że sprawca nie podlega karze, pozostawia pewien element ujemny oceny czynu, nie oznacza całkowitego jego usprawiedliwienia. W sensie procesowym niepodleganie karze traktuje się jako okoliczność wyłączającą postępowanie karne, tzn., że w razie jej stwierdzenia nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza (art. 17 pkt. 1 podpunkt 4 KPK)
ABOLICJA oznacza ustawodawcze darowanie pewnych przestępstw określonych przez wskazanie ich typów lub zagrożeń karnych oraz daty, przed którą zostały popełnione. Klasyczna formuła abolicyjna deklaruje, że przestępstwa te „przebacza się i puszcza w niepamięć” - abolicja pełna, co oznacza, że nie można wszcząć postępowania parnego o takie przestępstwo, wszczęte należy umorzyć na każdym etapie jego postępowania, a jeżeli nastąpiło już skazanie, to ulega ono zatarciu. Węższy zakres ma abolicja, jeżeli ustawodawca używa zwrotu „nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza” - nie obejmuje ono zatarcia skazania. Abolicja jest z reguły łączona z amnestią tzw. postanowienia o charakterze abolicyjnym zamieszczane są w jednej ustawie, przeważnie noszącej tytuł „O amnestii”. Formalnie rzecz biorąc ustawodawca nie jest związany żadnymi ograniczeniami w stosowaniu abolicji i ustalaniu jej zakresu. Powinien jednak wykazywać powściągliwość w korzystaniu z tej instytucji w odniesieniu do przestępstw, przy których występuje indywidualny pokrzywdzony, gdyż może on bowiem odczuwać jako niesprawiedliwe przebaczenie w jego imieniu czynów, które łączyły się z wyrządzeniem mu krzywdy
PRZEDAWNIENIE omówienie jako osoby temat, ćwiczenia str. 27-28
ODSTĄPIENIE OD WYMIERZENIA KARY ujęte jest w art. 61 pkt. 1 „Sąd może odstąpić od wymierzenia kary w wypadkach przewidzianych w ustawę oraz w wypadku określonym w art. 60 pkt. 3, zwłaszcza gdy rola sprawcy w popełnieniu przestępstwa była podrzędna, a przekazane informacje przyczyniły się do zapobieżenia popełnieniu innego przestępstwa” Odstąpienie od wymierzenia kary ma zawsze charakter fakultatywny. Jedyny wyjątek przewiduje art. 25 pkt. 3 „Sąd odstępuje od wymierzenia kary, jeżeli przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okoliczności zamachu” odstąpienie to jest wówczas obligatoryjne. W przeciwieństwie do niepodlegania karze, sprawca nie jest tu automatycznie na mocy ustawy zwolniony z poniesienia kary, lecz może to tylko nastąpić mocą decyzji sądu wydającego wyrok skazujący sprawcę i stwierdzający jego winę w znaczeniu procesowym. Decyzja taka oznacza, że sąd nie zmieniając negatywnej oceny czynu, uważa za niecelowe ukaranie sprawcy.
Ogólna podstawa odstąpienia od wymierzenia kary zamieszczona jest w art. 61 Kodeksu karnego. Sąd może odstąpić od wymierzenia kary w wypadkach przewidzianych w ustawie np. art. 26 pkt. 3 „W razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia” art. 217 pkt.2 „Jeżeli naruszenie nietykalności wywołało wyzywające zachowanie się pokrzywdzonego albo jeżeli pokrzywdzony odpowiedział naruszeniem nietykalności, sąd może odstąpić od wymierzenia kary”. Odstąpienie może również wystąpić w sytuacji opisanej w art. 60 pkt. 3, tj. kiedy sprawca współdziałał z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni wobec organu ścigania informacje dotyczące współuczestników przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia. Art. 61 pkt. 1 stanowi, że w takim wypadku odstąpienie jest możliwe „ zwłaszcza gdy rola sprawcy w popełnieniu przestępstwa była podrzędna, a przekazane informacje przyczyniły się do zapobieżenia popełnieniu innego przestępstwa” Sąd odstępując od wymierzenia kary, może również odstąpić od wymierzenia środka karnego, chociażby jego orzeczenie było obowiązkowe art. 61 pkt.2
Odrębną podstawę odstąpienia od wymierzenia kary zawiera art. 59 pkt. 1 „Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lat albo alternatywnie karami wymienionymi w art. 32 pkt. 1-3 i społeczna szkodliwość czynu nie jest znaczna, sąd może odstąpić od wymierzenia kary, jeżeli orzeka się równocześnie środek karny, a cele kary zostaną przez ten środek spełnione”. Przepis ten jednak nie dotyczy sprawcy występku o charakterze chuligańskim art. 59 pkt.
Odstąpienie od wymierzenia kary z jednoczesnym wymierzeniem środka karnego (innego niż pozbawienie praw publicznych) może być też, według art. 60 pkt. 7 jednym ze sposobów nadzwyczajnego złagodzenia kary
WARUNKOWE UMORZENIE POSTĘPOWANIA KARNEGO instytucja ta istnieje w polskim prawie karnym od 1970 roku. Jest to jedna z trzech obok warunkowego zawieszenia kary i warunkowego przedterminowego zwolnienia istniejących w polskim prawie karnym instytucji poddania sprawcy próbie. Uregulowanie warunkowego umorzenia postępowania w polskim Kodeksie karnym z 1997 roku jest najbardziej zbliżone do modelu norwesko-duńskiego, gdzie postępowanie wobec sprawcy wstrzymuje się już na etapie postępowania przygotowawczego zanim dojdzie do publicznej rozprawy i skazania. Warunkowe umorzenie stosuje sąd, następuje na okres próby, który może wynosić od 1 roku do 2 lat. Przesłanki zastosowania tej instytucji wymienione są w art. 66 Kodeksu karnego. Są one następujące - popełnione przestępstwo jest zagrożone kara nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności - sprawca nie był dotychczas karany za przestępstwo umyślne (nie bierze się pod uwagę skazań, które uległy zatarciu) - okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości - wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne - istnieje pozytywna prognoza co do tego, że sprawca pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni nowego przestępstwa. Oznacza to, że warunkowe umorzenie jest dla sprawców przestępstw o niewielkiej wadze. Wynika to zarówno z określenia maksymalnej górnej granicy zagrożenia na 3 lata jak również wskazania, że czyn przestępny nie może być społecznie szkodliwy w stopniu znacznym. Warunkowe umorzenie może być zastosowane do sprawcy przestępstwa zagrożonego kara nieprzekraczająca 5 lat w wypadku gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody, art. 66 pkt. 3.
Umarzając warunkowo postępowanie, stwierdza się jednocześnie, że sprawca ponosi winę. Nie oznacza to, że stosuje się tę instytucję tylko wtedy, gdy podejrzany przyznał się do winy. Brak wątpliwości co do winy może bowiem wynikać z innych dowodów. Oskarżony może jednak sprzeciwić się warunkowemu umorzeniu, co powoduje skierowanie sprawy na rozprawę , art. 341 pkt.2 KPK
Warunkowe umorzenie może być połączone z dozorem kuratora lub osoby godnej zaufania albo stowarzyszenia, instytucji lub odpowiedniej organizacji społecznej. Umarzając warunkowo postępowanie, można nałożyć na sprawcę pewne obowiązki: - obowiązku informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby - obowiązku przeproszenia pokrzywdzonego - wykonywania obowiązku alimentacyjnego - powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających - powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób. Obligatoryjne jest zobowiązanie sprawcy do naprawienia szkody w całości lub w części, można też orzec świadczenie pieniężne przewidziane w art. 39 pkt. 7 oraz zakaz prowadzenia pojazdów na okres do 2 lat.
Umorzenie warunkowe staje się definitywne, jeżeli sprawca w okresie próby potwierdzi swoim zachowaniem słuszność pozytywnej prognozy, która była przesłanką podjęcia decyzji o umorzeniu. Natomiast jeżeli sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został skazany, sąd podejmuje postępowanie karne, art. 68 pkt. 1
SĄDOWY WYMIAR KARY
ZASADY SĄDOWEGO WYMIARU KARY I ŚRODKÓW KARNYCH Sądowy wymiar kary (sędziowski wymiar kary) to orzeczenie kary przez sąd konkretnemu sprawcy w konkretnej sprawie karnej. Ustawowy wymiar kary to granice kary, które ustawa zakreśla dla danego sprawcy za popełnienie zarzucanego mu przestępstwa.
Sądowym wymiarem kary rządzą pewne zasady. Dotyczą one zarówno kary w sensie ścisłym jak i środków karnych, art. 56 Kodeksu karnego.
Do zasad sądowego wymiaru kary możemy zaliczyć: 1) zasadę swobodnego uznania sędziowskiego w ramach ustawy wynika z treści początkowego fragmentu art. 53 pkt. 1 „Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę….” Nie oznacza ona dowolności w zakresie wymierzenia kary, ponieważ sąd związany jest zarówno ustawowym Wymiarek kary, jak i przewidzianymi w ustawie wskazówkami (dyrektywami), którymi powinien się kierować, określając konkretną karę w wyroku skazującym. Sąd ma pewien margines oceny w kwestii znaczenia i stopnia wpływu konkretnych okoliczności danego przypadku na wymiar kary, np. że sprawca działał w sposób brutalny, albo, że motywy jego działania były szlachetne
2) zasadę indywidualizacji kary zasada ta ujęta jest w art. 55 Kodeksu karnego „Okoliczności wpływające na wymiar kary uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą” Oznacza to, że w razie wymierzania kary więcej niż jednemu sprawcy okoliczności zarówno obciążające, jak i łagodzące nie wywierają skutku wobec sprawców, do których się nie odnoszą, są „nieprzenoszalne” na inne osoby. Zasadę indywidualizacji kary można też rozumieć szerzej, nadając jej sens wykraczający poza art. 55 Kodeksu karnego i akcentuje się potrzebę dostosowania wymierzonej kary do cech osobowości konkretnego sprawcy, charakteru jego motywów, sposobu działa, podatności na oddziaływanie prewencyjne kary. W szerszym zatem rozumieniu zasada indywidualizacji kary oznacza więc zwracanie głównej uwagi na tzw. prewencję indywidualną.
3) zasadę oznaczoności kary kara wymierzona przez sąd w wyroku skazującym musi być oznaczona co do rodzaju i wysokości
DYREKTYWY SĄDOWEGO WYMIARU KARY sędzia wymierzający karę powinien nie tylko kierować się zasadami, ale również wskazówkami bardziej sprecyzowanymi, określonymi jako dyrektywy sądowego wymiaru kary. Dyrektywy możemy podzielić na: 1) dyrektywy ogólne 2) dyrektywy szczególne
1) Dyrektywy ogólne możemy znaleźć w art. 53 pkt. 1 oraz pkt. 3 Kodeksu karnego. Są one następujące: a) stopień winy sprawcy z praktycznego punktu widzenia ta dyrektywa ta wysuwa się na czoło. Według tej dyrektywy dolegliwość kary nie może przekraczać stopnia winy. Stopień winy wyznacza więc górny pułap kary. Wymierzana kara nie może go przekroczyć, ale inne dyrektywy mogą spowodować wymierzenie kary łagodniejszej
b) humanitaryzm kary jest to najważniejsza dyrektywa, dlatego też została umieszczona na czołowym miejscu w Kodeksie karnym, art. 3 „Kary oraz inne środki przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka” Wymierzenie wiec kary przewidzianej w kodeksie karnym nawet w maksymalnej wysokości ustawowej jest zgodne z tą dyrektywą
c) stopień szkodliwości społecznej czynu w przeciwieństwie do kryterium stopnia winy kryterium społecznej szkodliwości działać ma w dwie strony, tzn. przeciwdziałać również wymierzeniu kary zbyt łagodnej mino znacznej szkodliwości przestępstwa. W sumie kryterium stopnia szkodliwości czynu oraz kryterium stopnia winy sprawcy można nazwać sprawiedliwościowe, w tym sensie, że ich zastosowanie ma sprzyjać wymierzeniu kary sprawiedliwej. Ustalenie stopnia społecznej szkodliwości czynu następuje w oparciu o przedmiotowe i podmiotowe kryteria wymienione art. 115 pkt. 2 Kodeksu karnego (wykłady strona 15), natomiast Kodeks karny nie podaje kryteriów ustalania stopnia winy. Wina w rozumieniu art. 53 pkt. 1 Kodeksu karnego „Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa” nie pokrywa się z pojęciem winy jako podstawy odpowiedzialności karnej, wymienionej w art. 1 pkt. 3 „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeśli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”
d) cele zapobiegawcze i wychowawcze w stosunku do skazanego (prewencja indywidualna) chodzi tu o prewencyjne oddziaływanie wymierzonej kary na jednostkę, której się tę karę wymierza. Kara ma zapobiec popełnianiu w przyszłości przestępstw przez samego skazanego. Efekt taki może być osiągnięty przez odstraszenie sprawcy od popełniania przestępstw przez uniemożliwienie mu ich popełniania lub jego wychowanie (resocjalizację). Odstraszenie może oznaczać nie tylko odstraszenie w sensie dosłownym, ale także uświadomienie skazanemu nieopłacalności popełniania przestępstw, wynikającej z faktu orzeczenia grzywny lub kary dodatkowej pozbawiającej pewnych uprawnień. Uniemożliwienie popełniania przestępstw wiąże się głównie z karą pozbawienia wolności oraz z niektórymi karami dodatkowymi, np. karą zakazu prowadzenia pojazdów albo karą zakazu wykonywania zawodu. Najbardziej ambitnym celem kary jest wychowanie (resocjalizacja) skazanego. Resocjalizacja oznacza takie ukształtowanie świadomości sprawcy, jego poglądów i postawy wobec porządku prawnego, by po odbyciu kary nie popełniał on przestępstw. Jednakże nawet doświadczenia zdobyte w krajach, które w realizację programów resocjalizacyjnych zaangażowały znaczne środki okazały się zniechęcające. Stąd już w latach 70 XX wieku możemy zaobserwować rozczarowanie ideą resocjalizacji skazanych i generalny odwrót od niej.
e) potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa (prewencja ogólna) pojęcie to zwane jest pod nazwą prewencji generalnej (ogólnej), polega ona w najprostszej postaci na odstraszeniu od popełniania przestępstw tych osób, których nie powstrzymują od tego inne czynniki tj. np. zasady moralne. W przypadku wielu typów przestępstwo takie odstraszanie nie jest konieczne w stosunku do większości obywateli. Nie popełniają oni zabójstw, kradzieży, zgwałceń - nie ze strachu przed karą, lecz dlatego, że takie czyny sprzeczne są z wyznawanym przez nich systemem wartości. Społeczne oddziaływanie kary polegać ma w takim przypadku nie na odstraszaniu, lecz na utwierdzeniu prawidłowych postaw wobec prawa. To utwierdzanie prawidłowych postaw jest niewątpliwie uwarunkowane akceptacją wyroku, uznaniem go za sprawiedliwy. Istnieje więc związek między prewencją generalną a funkcją sprawiedliwościową kary.
W art. 58 pkt. 1 zawarta jest również dyrektywa wymiaru kary o charakterze ogólnym. Można ją określić jako dyrektywę pierwszeństwa kar wolnościowych „ Jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary” Najważniejsze znaczenie dyrektywy pierwszeństwa kar wolnościowych polega na tym, że dokonany przez sąd wybór kary pozbawienia wolności wymaga uzasadnienia.
Wydaje się jednak, że sens wszystkich dyrektyw ogólnych sądowego wymiaru kary polega na tym, że ich stosowanie służy osiągnięciu pewnych celów, takich jak zaspokojenie poczucia sprawiedliwości (stopień winy i szkodliwości społecznej), zapobieganiu popełniania przestępstw przez skazanego (cele wychowawcze i poprawcze), a także zapobieganie popełnianiu przestępstw przez innych (potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa)
Odmienną w porównaniu z zawartą w art. 53 pkt. 1 Kodeksu karnego, hierarchię dyrektyw ogólnych zawiera art. 54 pkt. 1 „Wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować”. Pierwszeństwo tutaj ma dyrektywa prewencji indywidualnej, rozumianej jako wychowanie skazanego.
Pewną specyfikę wykazują dyrektywy wymiaru kary grzywny. Już w art. 33 pkt. 3 wskazuje się na konieczność wzięcia przez sąd pod uwagę przy ustalaniu wysokości stawki dziennej dochodów sprawcy, jego warunków osobistych, rodzinnych, stosunków majątkowych i możliwości zarobkowych. Ponadto art. 58 pkt. 2 zakazuje orzekania grzywny, jeżeli dochody sprawcy, jego stosunki majątkowe lub możliwości zarobkowe uzasadniają przekonanie, że sprawca grzywny nie uiści i nie będzie jej można ściągnąć w drodze egzekucji.
2) Dyrektywy szczególne wymienione są w art. 53 pkt. 2 i 3 Kodeksu karnego pkt. 2 - „Wymierzając karę, sąd uwzględnia w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego” pkt. 3 - „Wymierzając karę, sąd bierze także pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem” Art. 54 przewiduje szczególne dyrektywy dla nieletnich i młodocianych pkt. 1 - „Wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować” pkt. 2 - „Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności” Ten element wychowawczy ma dominować jako dyrektywa wymiaru kary. Wcale to nie musi oznaczać łagodniejszej kary chociaż najczęściej tak bywa. Jeżeli celem ma być wychowanie sprawcy to ma to być cel główny i to oznacza, że kara nie może być surowa (aczkolwiek, nie koniecznie tak musi być). Przepis ten również oznacza, że karę dożywotniego pozbawienia wolności nie wymierza się jeżeli sprawca nie miał skończonych 18 lat w chwili popełnienia przestępstwa, czyli ta najsurowsza kara zarezerwowana jest tylko dla dorosłych
ZAOSTRZENIA USTAWOWEGO WYMIARU KARY zaostrzenie ustawowego wymiaru kary polega na stworzeniu w pewnych sytuacjach możliwości orzeczenia kary w granicach szerszych niż w przewidziane w sankcji przepisu określającego dane przestępstwo albo ograniczenie możliwości wymierzenia kary łagodniejszej. Uregulowanie takie nazywa się niekiedy nadzwyczajnym zaostrzeniem kary. Art. 91 pkt. 1 „Jeżeli sprawca popełnia w podobny sposób, w krótkich odstępach czasu, dwa lub więcej przestępstw zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek w tych przestępstw, sąd orzeka jedną karę na podstawie przepisu, którego znamiona każde z tych przestępstw wyczerpuje, w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę”
Zaostrzenie ma również miejsce w przypadku recydywy specjalnej. Recydywa - tego określenia używamy w sytuacji, kiedy sprawca przestępstwa jest skazany w warunkach recydywy czyli po pełnieniu przesłanek z art. 64 Kodeksu karnego. Wprawdzie artykuł ten znajduje się w rozdziale „Powrót do przestępstwa”, chodzi tu o recydywę czyli powrót do przestępstwa w sensie prawnym, bo przecież możemy sobie wyobrazić osobę, która popełnia wiele przestępstw ale nie zostaje złapana. Taka osoba jest recydywistą ale nie w sensie prawnym, bo nie spełnia wymogów, które prawo nakłada.
Art. 64 pkt. 1 przewiduje recydywę specjalną zwykła „Jeżeli sprawca skazany za przestępstwo umyślne na kare pozbawienia wolności popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa, za które był już skazany, sąd może wymierzyć karę przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę” WAŻNE!!! O recydywie szczególnej możemy mówić tylko wtedy, kiedy zarówno pierwsze i drugie przestępstwo były przestępstwami umyślnymi
Art. 64 pkt. 2 przewiduje tzw. recydywę specjalną wielokrotną (multirecydywa) „Jeżeli sprawa uprzednio skazany w warunkach określonych w pkt. 1, który odbył się co najmniej rok kary pozbawienia wolności i w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub części ostatniej kary popełnia ponownie, umyślnie przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, sąd wymierza karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę”
Przewidziane w art. 64 w pkt. 1 i 2 podwyższenie górnego ustawowego zagrożenia nie dotyczy zbrodni. Przepisy dotyczące wymiaru kary multirecydywistom, środków karnych oraz środków probacyjnych stosuje się także do sprawcy, który z popełniania przestępstw uczynił sobie stałe źródło dochodu lub popełnił przestępstwo, działając z zorganizowanej grupie przestępczej albo związku mającym na celu popełniania przestępstw, albo też przestępstwo o charakterze terrorystycznym - art. 65 Kodeksu karnego. Przestępstwa o charakterze terrorystycznym zdefiniowane jest w art. 115 pkt. 20
Nową podstawę nadzwyczajnego zaostrzenia kary wprowadzono w 2006 roku, art. 57a pkt. 1 Kodeksu karnego, skazując za występek o charakterze chuligańskim, sąd wymierza karę przewidzianą za przypisanie sprawcy przestępstwo w wysokości nie niższej od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Definicję występku o charakterze chuligańskim zawiera art. 115 pkt. 21 Kodeksu karnego
NADZWYCZAJNE ZŁAGODZENIE KARY Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo wymierzeniu kary łagodniejszego rodzaju. Szczegółowe zasady wymierzenia kary złagodzonej zawiera art. 60 pkt. 6-7 Kodeksu karnego. Nie zawsze tak jest, że obie te możliwości wchodzą w grę. Wystarczy, że wchodzi jedna albo druga. Art. 60 Kodeksu karnego pkt. 6 - „Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju według następujących zasad: a) jeżeli czyn stanowi zbrodnię, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, b) jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolna granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku, sąd wymierza grzywnę, kare ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności, c) jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granica ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności niższa od roku, sąd wymierza grzywnę albo karę ograniczenia wolności” pkt. 7 - „Jeżeli czyn zagrożony jest alternatywnie karami wymienionymi w art. 32 pkt. 1-3, nadzwyczajne złagodzenie kary polega na odstąpieniu od wymierzenia kary i orzeczeniu środka karnego wymienionego w art. 39 pkt. 2-8, przepisu art. 61 pkt. 2 nie stosuje się”
Tutaj możemy posłużyć się przykładem do art. 60 pkt. 6 podpunkt a): zabójstwo w typie podstawowym, art. 148 Kodeksu karnego, kara za zabójstwo w typie podstawowym ustalona została w następujący sposób. Jest to kara pozbawienia wolności od lat 8 do 15, kara 25 lat pozbawienia wolności albo kara dożywotniego pozbawienia wolności . I teraz jak będzie wyglądało złagodzenie kary, np. zabójstwo w obronie koniecznej z przekroczeniem granic. Tutaj mamy uwagę wskazaną w ustawie kiedy sąd może złagodzić karę, co mówi art. 60 pkt. 1 podpunkt a. Musimy zatem wskazać w jakich granicach sąd będzie mógł poruszać się wymierzając karę nadzwyczajnie złagodzoną. Jedno już wiemy na pewno, że w przypadku zbrodni nadzwyczajne złagodzenie kary nie może polegać na wymierzeniu kary łagodniejszego rodzaju czyli odpada nam możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary w przypadku zbrodni polegającej np. na wymierzeniu grzywny czy ograniczeniu wolności. I teraz w jakich granicach? mamy dolną granicę 8 lat i 1/3 to będzie 2 lata i 6 miesięcy (bo 3x8 = 24 czyli 2 lata i 3x2 = 6) A jak z górną granica?? np. granice są pokazane od 2,6 do 8 lat. Sąd mógłby w ostateczności wymierzyć karę 8 lat pozbawienia wolności, bo sąd przecież nie potrzebuje złagodzić kary, bo on 8 lat może zastosować bez stosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary. Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej granicy ustawowego zagrożenia albo karę łagodniejszego rodzaju. Ustaliliśmy, że kara łagodniejszego rodzaju nie wchodzi tutaj w grę. Zostaje nam możliwość wymierzenia kary poniżej dolnej granicy według zasady, że ta kara ma być nie mniejsza niż 1/3 tej granicy. Powstaje więc pytanie, jaka jest najwyższa kara poniżej 8 lat? Ponieważ karę wymierzamy w latach i miesiącach, wobec tego będzie to 7 lat i 11 miesięcy
Przykład do art. 60 pkt. 6 podpunkt b): przykład występku art. 156 pkt. 1 tj. przestępstwo spowodowania ciężkiego uszczerbku ciała lub rozstroju zdrowia. Tam przewidziana jest kara od 1 roku do 10 lat pozbawienia wolności (tutaj wchodzą w grę występki zagrożone karą 1-10 lat oraz jeśli następstwem czynu była śmierć , wtedy sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12). Podpunkt b) mówi, że jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku itd. Musimy sobie zatem ustalić co to w praktyce oznacza?? Jeżeli mamy przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności a nadzwyczajne złagodzenie kary może polegać na wymierzeniu kary ograniczenia wolności lub grzywny (ale również pozbawienia wolności) tzn., że w tym przypadku wchodzą w grę obie możliwości (pierwsza - wymierzenie kary poniżej dolnej granicy, druga żeby w ogóle nie orzekać kary pozbawienia wolności tylko karę łagodniejszego rodzaju) Jeżeli sąd np. ktoś przekracza granice obrony koniecznej spowodował u napastnika ciężki uszczerbek, jakieś trwałe kalectwo, bronił się wprawdzie, ale sąd doszedł do wniosku, że ta obrona przekraczała granice. Na podstawie złagodzenia kary musi zdecydować się co wybrać - pierwszą czy drugą możliwość tj. albo pozostaje przy karze pozbawienia wolności ale schodzi poniżej dolnej granicy czyli od 1 miesiąca do 11 miesięcy, albo na ogólnych zasadach pod warunkiem, że górna granica jest nie więcej niż 5 lat (czyli w ogóle nie wymienia kary pozbawienia wolności tylko karę ograniczenia wolności lub grzywnę). Wybór należy do sądu.
Przykład do art. 60 pkt. 6 podpunkt c). Tutaj wchodzą w grę bardzo ważne zagrożenia karą (może być 6 miesięcy, 3 miesiące, 1 miesiąc) - jeżeli to jest 6 miesięcy to zazwyczaj górna granica jest 8 lat - jeżeli to jest 3 miesiące to zazwyczaj górna granica jest 5 lat - jeżeli to jest 1 miesiąc to zazwyczaj górna granica jest 5 lat i 3 lata. Weźmy takie przestępstwo posługiwania się niebezpieczną bronią czy narzędziem. To jest występek zagrożony karą od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności. W jaki sposób sąd dochodzi do tego, że temu akurat sprawcy należy się złagodzenie kary? np. był nieletni, młodociany lub inne powody. Wtedy dolna granica poniżej roku może być 6 miesięcy, 3 miesiące, 1 miesiąc lub ta druga możliwość, gdy sąd w ogóle nie może wymierzyć kary pozbawienia wolności nadzwyczajnie łagodząc karę. W przypadku tego podpunktu, nadzwyczajne złagodzenie kary polega na zamianie kary pozbawienia wolności na karę łagodniejszego rodzaju.
Czyli można powiedzieć tak: - w pierwszym przypadku zbrodni wchodzi w grę tylko wymierzenie kary poniżej dolnej granicy - w drugim przypadku występku gdzie dolna granica jest rok lub więcej wchodzą w grę dwie możliwości (albo łagodzenie będzie polegać na zejściu poniżej dolnej granicy ale wymierzeniem kary pozbawienia wolności, albo będzie polegało na wymierzeniu kary łagodniejszego rodzaju) - w trzecim przypadku w grę wchodzi tylko druga możliwość tj. zamianie kary pozbawienia wolności na karę łagodniejszego rodzaju.
Jeżeli np. w grę będzie wchodziła kradzież z art. 270 pkt. 1, sprawca będzie podlegał karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. To tutaj sąd albo się będzie powoływał na art. 60, ale wtedy musi powiedzieć dlaczego łagodzi karę za kradzież, czyli która z tych przesłanek złagodzenia wystąpiła, albo jak mu się nie będzie chciało to sięgnie po ogólny art. 58 pkt. 3 i skorzysta z tej możliwości bez najmniejszego problemu „Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat, sąd może orzec zamiast kary pozbawienia wolności grzywnę albo karę ograniczenia wolności, w szczególności jeżeli orzeka równocześnie środek karny”
Podstawy zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary wymienione są w art. 60 pkt. 1-5 Kodeksu karnego. Tak więc może ono być zastosowane: 1) w wypadkach przewidzianych w ustawie (np. przekroczenie granic obrony koniecznej - art. 25 pkt. 2, popełnienie czynu w stanie poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej - art. 31 pkt.2) 2) w stosunku do młodocianego, jeżeli przemawiają na tym względy wychowawczego oddziaływania kary 3) w szczególnie uzasadnionych wypadkach, kiedy nawet najniższa kara przewidziana za dane przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa, a w szczególności: a) jeżeli pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona albo sprawca i pokrzywdzony uzgodnili sposób naprawienia szkody b) ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił starania o naprawienie szkody lub jej zapobieżenie c) jeżeli sprawca przestępstwa nieumyślnego lub jego najbliższy poniósł poważny uszczerbek w związku z popełnionym przestępstwem
Szczególne podstawy i sposób łagodzenia kary, ukierunkowane na zwiększenie skuteczności ścigania przestępczości przez skłonienie niektórych sprawców do współpracy z organami ścigania i sądem, przewiduje Kodeks karny w art. 60 pkt. 3-5 (tzw. instytucja małego świadka koronnego). Mianowicie: a) sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu ścigania informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa praz istotne okoliczności jego popełnienia b) na wniosek prokuratora sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy przestępstwa, który niezależnie od wyjaśnień złożonych w sprawie ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności, nieznane dotąd temu organowi, przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności. W sytuacjach wskazanych wyżej, sąd wymierzając karę pozbawienia wolności do lat 5, może warunkowo zawiesić jej wykonanie na okres próby, wynoszący do 10 lat, jeżeli uzna, że pomimo niewykonania kary sprawca nie popełni ponownie przestępstwa.
Kodeks karny reguluje w art. 57 szczególne sytuacje zbiegu podstaw nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia kary. Jeżeli „Jeżeli zachodzi kilka niezależnych od siebie podstaw do nadzwyczajnego złagodzenia albo obostrzenia kary, sąd może tylko jeden raz karę nadzwyczajnie złagodzić albo obostrzyć, biorąc pod uwagę łącznie zbiegające się podstawy złagodzenia albo obostrzenia” Wymaga to oceny przez sąd czy w danej sytuacji w sumie większą wagę ma podstawa do złagodzenia czy obostrzenia
ZMIANA RODZAJU KARY NA ŁAGODNIEJSZY Sens instytucji zmiany rodzaju kary na łagodniejszy polega na umożliwieniu zmniejszenia liczby spraw, w których stosuje się karę pozbawienia wolności, zgodnie z zasadą, że kara ta powinna stanowić ultima ratio (ostateczny środek) przy orzekaniu w sprawach karnych.
Według art. 58 pkt. 3 Kodeksu karnego, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczająca 5 lat, sąd może orzec zamiast kary pozbawienia wolności grzywnę albo karę ograniczenia wolności, w szczególności jeżeli orzeka równocześnie środek karny. Przepisu tego nie stosuje się wobec sprawcy występku umyślnego, który był uprzednio WYJĄTKI: - skazany na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 6 miesięcy bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. - nie stosuje się go w przypadku skazań, które uległy zatarciu - nie stosuje się go w przypadku sprawcy występku o charakterze chuligańskim
ŚRODKI PROBACYJNE KODEKSU KARNEGO
Środki związane z poddaniem sprawcy próbie przewidziane są w rozdziale 8 Kodeksu karnego. Probacja = poddanie sprawcy próbie. Instytucja probacji związana jest z dozorem kuratorskim. Rozróżniamy 2 formy dozoru kuratorskiego: - kuratorzy zawodowi - kuratorzy społeczni
Zadania kuratora: - kontrola przy realizacji nałożonych na skazanego obowiązków - udzielanie pomocy skazanemu w wykonywaniu tych obowiązków - oddziaływanie wychowawcze na podopiecznego
Są trzy rodzaje środków probacyjnych w polskim prawie karnym: 1) warunkowe zawieszenie wykonania kary 2) warunkowe umorzenie postępowania karnego (omawiane wcześniej, ćwiczenia str. 15) 3) warunkowe przedterminowe zwolnienie
WARUNKOWE ZAWIESZENIE WYKONANIA KARY Warunkowe zawieszenie wykonania kary jest jedną z odmian warunkowego skazania. Warunkowe skazanie polega na stwierdzeniu winy sprawcy w wyroku skazującym z jednoczesnym poddaniem sprawcy próbie, od której wyniku zależy, jaką definitywnie dolegliwość poniesie ona za popełnione przestępstwo. Jest to więc odroczenie ostatecznego rozstrzygnięcia w postaci powstrzymania się od orzeczenia kary (system anglo - amerykańskiej probacji) lub od wykonania orzeczonej kary (system warunkowego zawieszenia wykonania kary)
Warunkowe zawieszenie należy do tzw. środków probacyjnych tzw. związanych z poddaniem sprawcy próbie. Genezy warunkowego skazania należy upatrywać w praktyce sądów angielskich i amerykańskich, sięgającej I połowy XIX wieku. Praktyka ta oparta była na tworzonym przez sędziów „common low” i wyprzedzała późniejsze uregulowania ustawowe omawianej instytucji. Dopiero w 1888 roku w Belgii i w 1891 roku we Francji uchwalono ustawy umożliwiające tzw. proste warunkowe zawieszenie wykonania kary, czyli bez nakładania obowiązków i bez nadzoru kuratora, a więc odmianę warunkowego skazania, nazywaną w literaturze systemem francusko - belgijskim. Współcześnie funkcjonują te dwa systemy mieszane, jak np. model warunkowego zawieszenia w polskim prawie karnym, który oparty jest w zasadzie na systemie belgijsko - francuskim, ale zawiera też elementy przyjęte w Europie z systemu anglo - amerykańskiego w postaci możliwości nakładania na skazanego obowiązków i poddania go dozorowi.
Warunkowe zawieszenie wykonania kary (czy też szerzej warunkowe skazanie) jest instytucją opartą na indywidualno - prewencyjnym rozumieniu celu kary oraz na poglądzie, że kara pozbawienia wolności w wielu sytuacjach nie jest konieczna dla zapobieżenia popełnieniu przez sprawcę nowego przestępstwa. Pojawienie się tej instytucji było ważnym przełomem w prawie karnym i słusznie szwajcarski teoretyk prawa karnego D. Noll nazwał ją „jednym z największych osiągnięć prawa karnego”
Przesłanki zastosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary w polskim prawie karnym ujęte są w art. 69 Kodeksu karnego: 1) orzeczono karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat, karę ograniczenia wolności albo grzywnę samoistną (tj. grzywnę wymierzoną nie obok kary pozbawienia wolności) 2) wymierzenie kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania jest wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa (jest to więc warunek tzw. pozytywnej prognozy do sprawcy) Według art. 69 pkt. 2 Kodeksu karnego, zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa.
Warunkowe zawieszenie wykonania kary ma zawsze charakter fakultatywny WYJĄTKI: - nie stosuje się warunkowego zawieszenia kary do sprawcy, który dopuścił się przestępstwa w warunkach recydywy specjalnej wielokrotnej, art. 64 pkt. 2 - chyba, że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami - do recydywisty wielokrotnego nie stosuje się też szczególnej odmiany warunkowego zawieszenia wykonania kary, przewidzianej w ramach nadzwyczajnego złagodzenia kary, art. 60 pkt. 3-5 - nie stosuje się zawieszenia kary ograniczenia wolności lub grzywny wobec sprawców występków o charakterze chuligańskim
Istotą warunkowego zawieszenia jest poddanie sprawcy próbie. Okres próby warunkowego zawieszenia wykonania kary wynika z art. 70 Kodeksu karnego a) w przypadku zawieszenia kary pozbawienia wolności - okres próby trwa od 2 do 5 lat b) w przypadku zawieszenia kary grzywny lub kary ograniczenia wolności - okres próby trwa od 1 roku do 3 lat c) w przypadku zawieszenia kary młodocianemu lub wielokrotnemu recydywiście - okres próby trwa od 3 do 5 lat
Skutki przebiegi okresu próby mogą być pozytywne bądź negatywne. Pomyślny przebieg okresu próby powoduje, że po 6 miesiącach od jego zakończenia skazanie ulega z mocy prawa zatarciu, art. 76 pkt. 1 Kodeksu karnego, jeżeli jednak warunkowe zawieszenie połączone było z orzeczeniem grzywny lub środka karnego, zatarcie skazania nie może nastąpić przed ich wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem ich wykonania. Warunek ten nie dotyczy środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem.
Przy zawieszaniu kary pozbawienia wolności sąd może orzec grzywnę w wysokości do 180 stawek dziennych. Przy zawieszeniu kary ograniczenia wolności sąd może orzec grzywnę w wysokości do 90 stawek dziennych. Stworzenie możliwości orzekania grzywny w takich wypadkach ma na celu zapobieżenie stworzenia w opinii publicznej wrażenia bezkarności sprawcy przestępstwa.
W art. 72 Kodeksu karnego zamieszczony jest katalog obowiązków, które w wypadku warunkowego zawieszenia sąd może nałożyć na skazanego. Ich funkcją jest stworzenie instrumentów oddziaływania na sprawcę w okresie próby w kierunku zapobiegania powrotowi do przestępstwa. Katalog ten zawiera: a) informowanie sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby b) przeproszenie pokrzywdzonego c) wykonanie ciążącego na sprawcy obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby d) wykonywanie pracy zarobkowej, przygotowanie się do zawodu e) powstrzymywanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających f) poddanie się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu g) powstrzymywanie się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach h) powstrzymywanie się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lun innymi osobami w określony sposób i) opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym Czas i sposób wykonania nałożonych obowiązków sąd określa po wysłuchaniu skazanego, przy czym obowiązek w postaci poddaniu się leczeniu, w szczególności odwykowemu, nie może być nałożony bez zgody skazanego. Zawieszenie wykonania kary może być też połączone z dozorem osoby lub instytucji, art. 73 Kodeksu karnego, przy czym dozór obowiązkowy jest wobec młodocianego sprawcy przestępstwa umyślnego, art. 73 pkt. 2 Kodeksu karnego
Niepomyślny przebieg okresu próby powoduje, że sąd zarządza lub może zarządzić wykonanie kary uprzedni warunkowo zawieszonej. Obligatoryjne jest zarządzenie wykonania kary, jeżeli skazany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności. Natomiast sąd może zarządzić wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie próby rażąco narusza porządek prawny albo jeżeli uiszcza się od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków. Podstawą do zarządzenia wykonania kary muszą być zawsze fakty, które nastąpiły w okresie próby lub między wydaniem a uprawomocnieniem się wyroku. Natomiast sama decyzja o zarządzeniu wykonania kary może być podjęta jeszcze w ciągu 6 miesięcy od upływu okresu próby, art. 75 pkt. 4 Kodeksu karnego,
WARUNKOWE PRZEDTERMINOWE ZWOLNIENIE sens tej instytucji polega na skróceniu okresu pobytu skazanego w zakładzie karnym, gdy taki dalszy pobyt nie jest już konieczny. Perspektywa warunkowego przedterminowego zwolnienia wywiera też dyscyplinujący wpływ na zachowanie się skazanych w czasie odbywania kary, jak również ma sens humanitarny. Podstawową przesłanką warunkowego zwolnienia jest odbycie przez skazanego pewnej części kary, na którą został skazany. W art. 77 Kodeksu karnego zawarte są przesłanki materialno - prawne inaczej zwane merytoryczne (przesłanka w postaci pozytywnej prognozy kryminologicznej w stosunku do skazanego) „Skazanego na karę pozbawienia wolności sąd może warunkowo zwolnić z odbycia reszty kary, tylko wówczas, gdy jego postawa, właściwości i warunki osobiste, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa, okoliczności jego popełnienia oraz zachowanie po popełnieniu przestępstwa i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, iż skazany po zwolnieniu będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa” Ta pozytywna prognoza oznacza więc przekonanie, że kara osiągnęła swe cele indywidualno - prewencyjne
W art. 78 Kodeksu karnego zawarte są natomiast przesłanki formalne „Skazanego można warunkowo zwolnić po odbyciu przez niego co najmniej połowy kary, jednak nie wcześniej niż po 6 miesiącach” WYJĄTKI: - skazanego w warunkach recydywy specjalnej (art. 64 pkt. 1) można zwolnić po upływie dwóch trzecich kary, ale nie wcześniej niż po roku - skazanego w warunkach recydywy wielokrotnej (art. 64 pkt. 2) można zwolnić po odbyciu trzech czwartych kary, ale nie wcześniej niż po roku - skazanego na karę 25 lat pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 15 lat kary (art. 78 pkt.3) - skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 25 lat kary (art. 78 pkt. 3)
Zgodnie z art. 77 pkt. 2 Kodeksu karnego w szczególnie uzasadnionych przypadkach, sąd wymierzając karę pozbawienia wolności może wyznaczyć surowsze ograniczenia do skorzystania przez skazanego z warunkowego zwolnienia, niż przewidziane w art. 78. Sąd może np. zadecydować w wyroku, że przedterminowe uwolnienie skazanego będzie możliwe po odbyciu większego ułamka kary niż ½ albo, że skazany na dożywotnie pozbawienie wolności nie będzie mógł być zwolniony przed odbyciem 30 lat kary.
Warunkowe zwolnienie następuje na okres próby, który w zasadzie równy jest części kary pozostałej do odbycia, ale nie może on być krótszy niż 2 lata i dłuższy niż 5 lat (art. 80 pkt. 1) WYJĄTKI: - nie stosuje się do skazanego w warunkach recydywy wielokrotnej (art. 64 pkt. 2) okres próby nie może być krótszy niż 3 lata (art. 80 pkt. 2) - nie stosuje się do skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności okres próby wynosi 10 lat (art. 80 pkt. 3). Warunkowo zwolniony może być poddany w zasadzie takim samym obowiązkom jak przy warunkowym zawieszeniu wykonywania kary. Można go tez poddać dozorowi (art. 159 KKW) kuratora sądowego, osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, organizacji lub odpowiedniej instytucji.
Skutki przebiegi okresu próby mogą być pozytywne bądź negatywne. Pomyślny przebieg okresu próby powoduje, że w ciągu dalszych 6 miesięcy nie odwołuje się warunkowego zwolnienia a karę uważa się za odbyta z chwilą warunkowego zwolnienia, art. 82 Kodeks karny. Natomiast niepomyślny przebieg okresu próby powoduje odwołanie warunkowego zwolnienia, art. 81 Kodeksu karnego „W razie odwołania warunkowego zwolnienia ponowne warunkowe zwolnienie nie może nastąpić przed upływem roku od osadzenia skazanego w zakładzie karnym, a w wypadku kary dożywotniego pozbawienia wolności przed upływem 5 lat” Kodeks karny wykonawczy przewiduje obligatoryjne i fakultatywne odwołanie warunkowego przeterminowanego zwolnienia. Sąd odwołuje warunkowe zwolnienie, jeżeli zwolniony w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne (art. 160 pkt. 1 KKW), za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Sąd może też odwołać warunkowe zwolnienie, jeżeli zwolniony w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy dopuścił się innego przestępstwa lub została orzeczona inna kara niż pozbawienie wolności bez warunkowego zawieszenia, albo gdy uchyla się od dozoru, wykonywania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych (art. 160 pkt. 2 KKW)
Przepisy o przedterminowym warunkowym zwolnieniu stosuje się odpowiednio do tzw. zbiegu kar, tj. do dwóch lub więcej kar niepodlegających łączeniu, które ma odbyć kolejno. Właśnie w takim przypadku praktyczne znaczenie ma przepis art. 79 pkt. 2 Kodeksu karnego, stanowiący, że skazanego można zwolnić warunkowo po odbyciu 15 lat pozbawienia wolności, nawet jeżeli nie odbył się ułamka kary określonego w art. 78 pkt. 1 i 2 Kodeksu karnego, np. Pan X został skazany na niepodlegające przepisom o karze łącznej kary 12 lat, 14 lat i 8 lat pozbawienia wolności. W sumie ma więc odbyć 34 lata pozbawienia wolności. Połowa kary, której odbycie wymaga art. 78 pkt. 1, wynosi 17 lat. Mimo to na zasadzie art. 79 pkt. 2 może on być zwolniony już po 15 latach.
Środki probacyjne w kodeksie wykroczeń: a) zawieszenie warunkowe wykonania kary aresztu zgodnie z art. 42 KKW wykonanie kary aresztu można zawiesić warunkowo jeśli ze względu na okoliczności popełnienia wykroczenia, właściwości i warunki osobiste sprawcy oraz jego zachowanie się po popełnieniu wykroczenia należy przypuszczać, że pomimo niewykonania kary nie popełni on nowego podobnego przestępstwa lub wykroczenia. Gdyby wykroczeniem została wyrządzona szkoda w mieniu, to warunkowe zawieszenie wykonania kary aresztu może być orzeczone tylko wtedy, gdy szkoda ta została już w całości naprawiona. Warunkowe zawieszenie wykonania kary następuje na okres próby, który nie może być krótszy niż 6 miesięcy i nie może przekroczyć roku. Okres próby biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia, art. 42 pkt. 2 KKW WYJĄTKI: - nie stosuje się do skazanego, który w ciągu 2 lat przed popełnieniem wykroczenia był już karany za podobne przestępstwo lub wykroczenie - nie stosuje się do skazanego, który popełnił wykroczenie o charakterze chuligańskim
Skutki przebiegi okresu próby mogą być pozytywne bądź negatywne. Negatywny o charakterze obligatoryjnym - sąd obligatoryjnie zarządza karę, jeżeli ukarany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo do poprzedniego przestępstwa lub wykroczenia. Definicja podobnego przestępstwa lub wykroczenia jest w art. 47 KKW. Negatywny o charakterze fakultatywnym - sąd może zarządzić wykonanie kary, jeżeli ukarany w okresie próby popełnił inne niż podobne przestępstwo lub wykroczenie. Pozytywny - jeżeli w okresie próby i w ciągu dalszych 2 miesięcy nie zarządzono wykonania kary, to takie ukaranie uważa się za niebyłe.
KARY ZASTĘPCZE I ZMIANA KAR W TOKU ICH WYKONYWANIA nieuiszczona w terminie 30 dni od daty wezwania przez sąd uiszczenia grzywna podlega ściągnięciu w drodze egzekucji, art. 44 KKW. W razie bezskuteczności egzekucji sąd może zamienić grzywnę nieprzekraczającą 120 stawek dziennych, po uprzednim wyrażeniu zgody przez skazanego, na pracę społecznie użyteczną. Jeżeli natomiast skazany, mimo możliwości, nie wykona ww. czynności sąd orzeka wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności według zasad przewidzianych w art. 46 KKW. Wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności może być warunkowo zawieszone na okres od roku do 2 lat. Szczegółowe zasady dotyczące wykonania kary zastępczej, odraczania ściągnięcia grzywny, rozkładania jej na raty i umarzania określają art. 47-52 KKW.
Skazanego na karę ograniczenia wolności, który odbył co najmniej połowę orzeczonej kary, przy czym przestrzegał porządku prawnego i sumiennie wykonywał pracę wskazaną przez sąd jak również spełnił nałożone na niego obowiązki i oznaczone środki karne, sąd może zwolnić od reszty kary, uznając ją za wykonaną, art. 83 Kodeksu karnego. Zwolnienie takie można określić jako zwolnienie przedterminowe, które ma charakter bezwarunkowy
UŁASKAWIENIE ułaskawienie jest tradycyjną prerogatywą głowy państwa. W Polsce obecnie prawem łaski dysponuje na podstawie 139 art. Konstytucji Prezydenta RP, nie stosuje się go jednak do osób skazanych przez Trybunał Stanu. W ramach stosowania prawa łaski można zmniejszyć orzeczoną karę, darować ją w całości, a także uchylić wszelkie skutki skazania o charakterze publicznym, np. zadecydować o zatarciu skazania. Ułaskawienie jest (w przeciwieństwie do abolicji i amnestii) aktem o charakterze indywidualnym, dotyczącym konkretnej, oznaczonej co do tożsamości, osoby, np. ze względu na stan zdrowia, zaawansowany wiek lub sytuację rodzinną. Sens tej instytucji jest przede wszystkim humanitarny.
AMNESTIA w odróżnieniu od ułaskawienia, amnestia jest aktem generalnym, przewidującym złagodzenie lub darowanie kar za popełnione przestępstwa w określonych kategoriach spraw wyodrębnionych w oparciu o kryteria typów przestępstw, kategorii sprawców, rodzaju i wysokości orzeczonych kar lub tez o kryteria stosowane łącznie. Amnestia ma charakter zbiorowy, co wynika z istoty ustawy jako aktu generalnego i abstrakcyjnego (o wydaniu decyduje władza ustawodawcza, amnestia nie jest adresowana do osób oznaczonych co do tożsamości)
Od abolicji amnestię różni natomiast to, że amnestia polega na złagodzeniu lub darowaniu kar, a nie na darowaniu i puszczeniu w niepamięć jak to wygląda w przypadku abolicji. Amnestia dotyczy kary orzeczonej, a abolicja stanowi przeszkodę do jej orzeczenia.
Amnestie najczęściej ogłasza się z powodu przepełnienia aresztów śledczych i jednostek penitencjarnych, zwłaszcza więzień, na skutek dużej represyjności polityki kryminalnej państwa, rzadziej wzrostu przestępczości. Innymi powszechnymi powodami wydawania aktów amnestyjnych są obchody świąt państwowych lub innych ważnych wydarzeń, np. objecie władzy przez następcę tronu albo jego urodziny. Ostatnie dwie amnestie przyjęto w 1989 roku. Po podpisaniu 5 kwietnia 1989 roku porozumień Okrągłego Stołu umorzono postępowania sądowe i darowano wyroki wszystkim osobom, które pomiędzy 31 sierpnia 1980 a 23 maja 1989 zostały uznane winnymi przestępstw politycznych. Celem tego posunięcia było dopuszczenie byłych więźniów politycznych do demokratyzacji życia politycznego w Polsce. 7 grudnia 1989 roku Sejm PRL ogłosił amnestię, która m. In. Osobom skazanym na karę śmierci zamieniła wyroki na 25 lat pozbawienia wolności
ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE
Środek zabezpieczający stosuje się zamiast kary wobec sprawcy czynu zabronionego, który nie podlega odpowiedzialności karnej z powodu niepoczytalności lub znikomej przestępczości czynu, albo jeśli orzeczenie kary byłoby oczywiście niecelowe z uwagi na zaburzenia psychiczne, które wpłynęły na popełnienie przez niego przestępstwa. Celem środków zabezpieczających jest ochrona społeczeństwa przed zachowaniami osób, które w sposób niezawiniony zagrażają porządkowi prawnemu. Współczesne kodeksy karne mają charakter „dwutorowy”, tzn. operują zarówno karami jak i środkami zabezpieczającymi, jednak środki zabezpieczające odgrywają w nich jednak rolę nieproporcjonalnie małą w porównaniu z rolą odgrywaną przez kary. W Kodeksie karnym z 1932 roku były rozbudowane przepisy o środkach zabezpieczających. W Kodeksie karnym z 1969 roku zrezygnowano z tych środków zabezpieczających, natomiast aż do nowelizacji Kodeksu karnego w 1990 roku przewidywano stosowanie wobec recydywistów, po dobyciu przez nich kary, umieszczania w tzw. ośrodkach przystosowania społecznego. Obecnie Kodeks karny przewiduje dwa rodzaje: 1) środki izolacyjno lecznicze (art. 93-98 Kodeksu karnego) a) umieszczenie w zakładzie zamkniętym psychiatrycznym, art. 94 Kodeksu karnego środek ten stosuje się, jeżeli sprawca w stanie niepoczytalności popełni czyn zabroniony o znacznym stopniu społecznej szkodliwości i zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełni taki czyn ponownie b) umieszczenie w zakładzie karnym, w którym stosuje się środki lecznicze lub rehabilitacyjne, art. 95 pkt. 1 Kodeksu karnego środek ten stosuje się, jeżeli sprawca popełnił przestępstwo w stanie poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej i został za nie skazany na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Takie umie szczenienie jest w zasadzie stosowaniem środka zabezpieczającego, lecz szczególnym sposobem wykonywania kary. Z drugiej jednak strony art. 95 pkt. 2 stanowi, że taki skazany, jeśli wymierzono mu karę nieprzekraczająca 3 lat pozbawienia wolności- może być przedterminowo warunkowo zwolniony, nawet jeżeli nie odbył wymaganego w art. 78 pkt. 1 i 2 Kodeksu karnego ułamka kary. Uregulowanie to przez swoją elastyczność nadaje karze pewną domieszkę cech środka zabezpieczającego c) umieszczenie w zakładzie zamkniętym lub skierowanie na leczenie ambulatoryjne po odbyciu kary d) umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego , art. 96 Kodeksu karnego środek ten stosuje się wobec skazanych na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo związane z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego, jeżeli zachodzi wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przestępstwa związanego z tym uzależnieniem. Środka tego nie orzeka się, jeżeli orzeczona kara przekracza 2 lata pozbawienia wolności. Czasu pobytu w zakładzie odwykowym nie określa się z góry, nie może być on jednak krótszy niż 3 miesiące ani dłuższy niż 2 lata. O zwolnieniu z zakładu rozstrzyga sąd na podstawie wyników leczenia. Środek ten może być zastąpiony swego rodzaju „przedterminowym zwolnieniem”, polegającym na skierowaniu na okres próby na leczenie w warunkach wolnościowych, art. 97 pkt. 1-3 Kodeksu karnego e) skierowanie na leczenie ambulatoryjne lub na rehabilitację do odpowiedniej placówki połączone z oddaniem pod dozór kuratora
Ogólną zasadą stosowania środków zabezpieczających związanych z umieszczeniem w zakładzie zamkniętym jest to, że mogą być one orzeczone tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawę czynu zabronionego związanego z jego chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego, art. 93 Kodeksu karnego. Przed orzeczeniem takiego środka sąd wysłuchuje psychiatrów oraz psychologa,
2) środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym (art. 99 Kodeksu karnego) a) zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej (omawiane wcześniej, ćwiczenia str. 9) b) zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacja małoletnich lub opieką nad nimi (omawiane wcześniej, ćwiczenia str. 9) c) obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach (omawiane wcześniej, ćwiczenia str. 9) d) zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (omawiane wcześniej, ćwiczenia str. 9) e) zakaz prowadzenia pojazdów (omawiane wcześniej, ćwiczenia str.10) f) przepadek (omawiane wcześniej, ćwiczenia str. 10-11)
Wymienione zakazy orzeka się bez określenia terminu, sąd uchyla zakaz, jeżeli ustały przyczyny jego orzeczenia. Treść tego środka zabezpieczającego pokrywa się z treścią wymienionych w art. 39 pkt. 2-4 środków karnych, nadaje się mu jednak nazwę środka zabezpieczającego, ponieważ chodzi o sprawców, którzy nie są skazywani.
Podobny charakter ma środek zabezpieczający zamieszczony w art. 100 Kodeksu karnego „Jeżeli społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, a także w razie warunkowego umorzenia postępowania albo stwierdzenia, że zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego, sąd może orzec przepadek wymieniony w art. 39 pkt. 4” Okoliczność , o której mowa w wyżej wymienionym art. 100 Kodeksu karnego to np. przedawnienie.
PRZEDAWNIENIE
Przedawnienie jest to pojęcie odnoszące się do odpowiedzialności karnej w dwóch aspektach: karalności przestępstwa oraz wykonania orzeczonej kary. Kompletna regulacja przedawnienia w zakresie przestępstw zawarta jest w rozdziale IX Kodeksu karnego. Przedawnienie w prawie karnym polega na tym, że po upływie określonego czasu nie można zrealizować odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo tzn. w zależności od rodzaju przedawnienia nie można wszcząć postępowania, wydać wyroku skazującego lub wykonać orzeczonej kary. Uzasadnienie tej instytucji opiera się na tym, że po upływie pewnego czasu czyn zaciera się w pamięci ludzi, toteż ukaranie nie jest konieczne ani dla zaspokojenia poczucia sprawiedliwości, ani celów ogólno prewencyjnych. Ważnym powodem funkcjonowania instytucji przedawnienia są trudności dowodowe i zwiększona możliwość błędnego rozstrzygnięcia w sprawie o czyn popełniony przed wieloma laty.
Przedawnienie jako instytucję odnoszącą się do wszystkich przestępstw wprowadził w Europie dopiero francuski Code penal (Kodeks karny napoleona) z 12 lutego 1810 roku i jego śladem inne kodeksy europejskie. Nie zna instytucji przedawnienia anglosaskie „common low”. W związku z tym w prawie karnym USA, Kandy i prawie karnym angielskim przedawnienie jest wyjątkiem wprowadzanym w odniesieniu do niektórych przestępstw.
W polskim prawie karnym możemy wyróżnić (chociaż Kodeks karny takich nazw nie używa) 3 rodzaje przedawnień: 1) przedawnienie ścigania 2) przedawnienie wyrokowania 3) przedawnienie wykonania kary
1) przedawnienie ścigania według art. 101 Kodeksu karnego „Karalność przestępstwa ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło: 1) 30 lat, gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa 2) 20 lat, gdy czyn stanowi inną zbrodnię 2a) 15 lat, gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat 3) 10 lat, gdy czyn stanowi stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lata 4) 5 lat, gdy chodzi o pozostałe występki”
Upływ wskazanych wyżej terminów oznacza, że nie można już wszcząć postępowania karnego w sprawie o takie przestępstwo. Mamy więc tu do czynienia z przedawnieniem ścigania. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego oprócz ogólnego trzyletniego terminu przedawnienia ścigania przepis art. 101 pkt. 2 Kodeksu karnego przewiduje dalsze ograniczenia ścigania, które nie może nastąpić po upływie roku od czasu dowiedzenia się przez pokrzywdzonego o osobie sprawcy przestępstwa. Okresy przedawnienia ścigania biegną od momentu popełnienia przestępstwa, tzn. od czasu działania lub zaniechania (art. 6 pkt. 1 Kodeksu karnego), chyba, że chodzi o przestępstwo skutkowe, gdyż wtedy przedawnienie liczyć należy od czasu nastąpienia skutku, art. 101 pkt. 3 Kodeksu karnego. W odniesieniu do niektórych przestępstw przeciwko obronności (art. 144, 145 pkt. 2 i 2 Kodeksu karnego) oraz przeciwko obowiązkowi pełnienia służby wojskowej (art. 338 pkt. 1 i 2 oraz art. 339 Kodeksu karnego) przedawnienie biegnie dopiero od chwili uczynienia przez sprawce zadość obowiązkowi, który naruszył, albo od chwili, w której na sprawcy taki obowiązek przestał ciążyć.
2) przedawnienie wyrokowania jeżeli w czasie przewidzianym w art. 101 Kodeksu karnego wszczęto postępowanie przeciwko osobie, to karalność przestępstwa ustaje, art. 102 pkt. 1 Kodeksu karnego - z upływem 10 lat od tego upływu tego okresu, jeśli chodzi o zbrodnie lub występki określone w art. 101 pkt. 1-3 - z upływem 5 lat, jeśli chodzi o pozostałe występki. Tak więc podane wyżej terminy przedawnienia poszczególnych kategorii przestępstw ulegają przedłużeniu o 5 lub 10 lat. Wszczęcie postępowania powoduje więc, że wchodzi w grę przedawnienie wyrokowania, w tym sensie, że w tych przedłużonych o 5 lub 10 lat terminach można doprowadzić do wydania prawomocnego wyroku skazującego. Jeżeli to nie nastąpi, to ze względu na ustanie karalności danego przestępstwa wydanie wyroku skazującego będzie niemożliwe.
3) przedawnienie kary jeśli natomiast dojdzie do wydania prawomocnego wyroku skazującego w podanych terminach, to wchodzi w grę już tyki trzeci rodzaj przedawnienia tj. przedawnienie wykonania kary. Terminy przedawnienia wykonania kary określone są w art. 103 Kodeksu karnego i liczy się je od uprawomocnienia się wyroku skazującego „Nie można wykonać kary, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku skazującego upłynęło: 1) 30 - w razie skazania na karę pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat albo karę surowszą 2) 15 - w razie skazania na karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat 3) 10 - w razie skazania na inną karę”
Kodeks karny w art. 104 przewiduje tzw. spoczywanie biegu przedawnienia „Przedawnienie nie biegnie, jeśli przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego” Przeszkoda we wszczęciu lub prowadzeniu postępowania musi mieć więc charakter przeszkody prawnej (np. immunitet poselski, brak wniosku albo oskarżenia prywatnego), a nie przeszkody faktycznej (np. nieujęcie sprawcy)
Bieg przedawnienia wykonania kary ulega też wstrzymaniu w razie zawieszenia postępowania wykonawczego wobec niemożliwości ujęcia skazanego, który uchyla się od wykonania kary. Okres wstrzymania biegu przedawnienia nie może jednak przekroczyć 10 lat, art. 15 pkt. 3 KKW
Przepisów o przedawnieniu nie stosuje się: - do zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstw wojennych, art. 105 pkt. 1 Kodeksu karnego. Zasada ta opiera się na Konwencji z 26.11.1968 o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości oraz z art. 43 Konstytucji RP. - so umyślnego przestępstwa: zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnionego przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, art. 105 pkt. 2 Kodeksu karnego
Pewne przepisy dotyczące przedawnienia zawierają tez Przepisy wprowadzające Kodeks karny: - przede wszystkim art. 15 tych przepisów ustanawia zasadę, że do czynów popełnionych przed wejściem w życie Kodeksu karnego stosuje się przepisy tego kodeksu o przedawnieniu, chyba, że termin przedawnienia już upłynął. - ustawa z 18.12.1998 o Instytucie Pamięci narodowej regulująca zasady przedawnienia do tzw. zbrodni komunistycznych
ZATARCIE SKAZANIA
Kara, a w konsekwencji wyrok skazujący określający jej rodzaj i wysokość zawierają element potępienia sprawcy z powodu popełnienia przez niego czynu przestępnego. Dla realizacji funkcji sprawiedliwościowej kary, a zwłaszcza prewencji ogólnej (społecznego oddziaływania kary), upowszechnia się informacje o skazaniu wśród możliwie szerokiego kręgu osób, dlatego wyroki rejestruje się w Krajowym Rejestrze Karnym. Jednakże po upływie pewnego czasu od wykonania kary znajomość faktu skazania przez inne osoby i zachowywanie oficjalnej informacji o skazaniu w rejestrze przestaje być potrzebne. Również względy humanitarne nakazują, by nie wypominać skazanemu faktu popełnienia przestępstwa w nieskończoność i by po pewnym czasie nie musiał on przy różnych okazjach przyznawać się do tego, że był karany, co może mieć dla niego, poza dolegliwości psychiczną, negatywnie konsekwencje w różnych sferach życia np. przy staraniu się o pracę. Dlatego też prawo przewiduje instytucję zatarcia skazania. Instytucja zatarcia skazania powoduje uznanie skazania za niebyłe. Oznacza to, że osoba, co do której nastąpiło skazanie jest uważana za niekaraną, a z zatartego skazania nie można wyciągnąć żadnych skutków prawnych (jest to przykład fikcji prawnej). Z Krajowego Rejestru Karnego jest usuwana karta karna. Tak więc osoba, wobec której zastosowano zatarcie skazania może w stosunkach prawnych występować jako niekarana. Z socjologicznego punktu widzenia zatarcie skazania ma pełnić funkcję ułatwiającą integrację skazanego ze społeczeństwem. Zatarcie skazania w polskim kodeksie karnym z 1997 ujęte jest w art. 106 roku następuje z 1) mocy prawa (automatycznie) zatarcie skazania następuje w niektórych sytuacjach z mocy prawa bez potrzeby starań ze strony zainteresowanego i decyzji określonego organu. Jest tak w przypadku, gdy: - czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary (art. 4 pkt. 4 Kodeksu karnego), - gdy upłynęło 6 miesięcy od pomyślnego upływu okresu próby przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary (art. 76 pkt. 1 Kodeksu karnego) - w razie skazania na karę pozbawienia wolności lub karę 25 lat pozbawienia wolności, gdy upływa 10 lat od jej wykonania, darowania lub przedawnienie jej wykonania, art. 107 pkt. 1 Kodeksu karnego. - w razie skazania na karę dożywotnego pozbawienia wolności, gdy upływa 10 lat od uznania jej za wykonaną, od darowania albo od przedawnienia jej wykonania, art. 107 pkt. 3 - w razie skazania na grzywnę albo karę ograniczenia wolności, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 5 lat od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania - jeżeli zapadł wyrok skazujący, ale sąd odstąpił od wymierzenia kary, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem roku od prawomocnego orzeczenia
2) na wniosek skazanego na wniosek skazanego sąd może zarządzić zatarcie skazanego na karę pozbawienia wolności już po upływie 5 lat, jeżeli w tym czasie przestrzegał on porządku prawnego, zaś wymierzona kara nie przekraczała 3 lat. Po skazaniu na karę dożywotniego pozbawienia wolności zatarcie skazania występuje z mocy prawa z upływem 10 lat od uznania jej za wykonaną, od darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania, art. 107 pkt. 3 Kodeksu karnego. W razie skazania na grzywnę albo na karę ograniczenia wolności zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 5 lat od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania. Jednak na wniosek skazanego sąd może zarządzić zatarcie skazania już po upływie 3 lat.
WYJĄTEK: art. 106a Kodeksu karnego - nie podlega zatarciu skazanie na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, jeżeli pokrzywdzony był małoletnim poniżej 15 lat
Zasada zatarcia w razie zbiegu skazań - art. 108 Kodeksu karnego „Jeżeli sprawcę skazano za dwa lub więcej nie pozostających w zbiegu przestępstw, jak również jeżeli skazany po rozpoczęciu, lecz przed upływem, okresu wymaganego do zatarcia skazania ponownie popełnił przestępstwo, dopuszczalne jest tylko jednoczesne zatarcie wszystkich skazań”
Semestr III - ćwiczenia dr. Rafał Kubiak
WYŁĄCZENIE ODPOWIEDZIALNOŚCI KARNEJ
Sytuacje, w których odpowiedzialność karna nie następuje mimo że mamy do czynienia z czynem naruszającym prawo karne, mogą być różnego rodzaju. Okoliczności te można podzielić na trzy grupy: 1) okoliczności wyłączające bezprawność czynu czyli takie, przy których czyn wypełniający znamiona przestępstwa nie jest jednak w rzeczywistości przestępstwem ponieważ na mocy przepisu prawnego lub utartej praktyki działania takie uważane są za zgodne z prawem. W literaturze prawno karnej używana jest często w stosunku do tych okoliczności nazwa „kontratypy”. Zaliczamy do nich: obronę konieczną, stan wyższej konieczności, zgoda pokrzywdzonego, czynności lecznice, karcenie małoletnich, ryzyko sportowe, zwyczaj.
2) okoliczności wyłączające winę są następujące: niepoczytalność, błąd co do faktu, nieświadomość bezprawności czynu, rozkaz przełożonego. W przypadku okoliczności wyłączających winę czyn pozostanie wprawdzie bezprawny ale nie jest przestępstwem ze względu na brak elementu zawinienia.
3) okoliczności wyłączające społeczną szkodliwość czynu do tej kategorii możemy tylko zaliczyć znikomą społeczną szkodliwość czynu (art. 1 pkt. 2 Kodeksu karnego)
OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE BEZPRAWNOŚC CZYNU
Bezprawność zawsze podawana jest jako kolejny warunek odpowiedzialności, czyn zawsze musi wypełniać znamiona, musi odpowiadać opisowi i musi być bezprawny. Bezprawność jest w pewnym sensie związana z wypełnieniem znamion tzn. jeśli dochodzi do zachowania, które odpowiada opisowi zachowania zabronionego pod groźba kary to w 99% jest to zachowanie, które określamy jako bezprawne. Może się wyjątkowo zdarzyć, że ustawodawca przyjmuje, iż spełnia wszystkie znamiona przestępstwa, to bezprawne nie jest. Takie okoliczności, które wyłączają bezprawność nazywamy w prawie karnym kontratypami
Przestępstwo = czyn zabroniony + wina
Kontratypy
ustawowe pozaustawowe
kodeksowe
Kontratypy ustawowe niektóre kontratypy znajdują się też w innych ustawach niż kodeks karny, np.: - ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży z 07.01.1993 roku - ustawa o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów z 01.07.2005 roku (jeśli patrzymy z punktu widzenia dawcy) - ustawa o policji z 06.04.1990 roku
Kontratypy kodeksowe czyli takie, które wymienione są w ustawie karnej czyli w Kodeksie karnym: - obrona konieczna, art. 25 Kodeksu karnego - stan wyższej konieczności, art. 26 Kodeksu karnego - ryzyko związane z eksperymentem, art. 27 Kodeksu karnego
Kontratypy pozaustawowe czyli takie, które nie mają swojego uregulowania ustawowego, np. - ryzyko sportowe. Niektóre dyscypliny sportu wiążą się z możliwością powodowania różnego rodzaju uszkodzeń na ciele innych osób, np. boks, zapasy. Powstaje tu pytanie na jakiej zasadzie to jest legalne, z czego wynika legalność bicia kogoś na ringu podczas gdy poza ringiem już legalne nie jest. Nie ma żadnej ustawy, która wskazywałaby granice legalności w boksie. To typowy przykład kontratypu pozaustawowego - czynności lecznicze, np. różnego rodzaju operacje - czynności kosmetyczne, np. operacje plastyczne - karcenie małoletnich - zgoda pokrzywdzonego, np. całowanie na przywitanie, gdzie mimo wszystko całowanie jest naruszeniem nietykalności cielesnej - ryzyko nowatorstwa - zwyczaj np. śmingus dyngus
KONTRATYP USTAWOWY - OBRONA KONIECZNA
kontratyp kodeksowy, art. 25 pkt. 1 - „ Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem” pkt. 2 - „W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sad może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia” pkt. 3 - „Sąd odstępuje od wymierzenia kary, jeżeli przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzonego usprawiedliwionych okolicznościami zamachu”
Przede wszystkim obrona musi być konieczna, jeżeli osoba przez zaniechanie narusza nasze dobro, to należy ustalić czy nasze dobro nie może być spełnione przez inną osobę. Obrona konieczna polega na odpieraniu bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem, przy użyciu środków koniecznych do odparcia tego zamachu i w sposób współmierny do niebezpieczeństwa zamachu. Działanie w obronie koniecznej jest działaniem prawnym, jest nie tylko legalne, ale również społecznie korzystne i pożądane. Dlatego też uprawnienie do obrony koniecznej nie ma charakteru subsydiarnego (jak jest w przypadku stanu wyższej konieczności) czyli jego istnienie nie zależy od tego, czy istniało inne (niż obrona) wyjście z sytuacji zagrożenia dobra. Tak więc zaatakowany ma prawo się bronić również wtedy, gdy może z łatwością uniknąć zamachu przez ucieczkę przed napastnikiem lub wezwanie policji.
Przesłanki obrony koniecznej dla stwierdzenia, że oceniane działanie miało miejsce w obronie koniecznej, muszą być spełnione następujące warunki odnoszące się do zamachu i obrony: 1) zamach musi być bezpośredni zamach polega na działaniu lub zaniechaniu zagrażającym naruszeniem dobra prawnego, zamach jest bezpośredni, jeżeli zagrożone dobro może być naruszone w najbliższym czasie, tzn. dla zapobieżenia jego naruszenia konieczne jest podjęcie działania (obronnego lub innego), gdyż w przeciwnym razie zamach może okazać się skuteczny. Nie jest działaniem w obronie koniecznej stosowanie pewnych stałych zabezpieczeń przed ewentualnymi zamachami, np. ogrodzenia zakończonego od góry drutem kolczastym, trzymanie w domu złego psa. W takich wypadkach skutki istnienia lub uruchomienia zabezpieczeń następują bowiem automatycznie, a nie jako działanie obronne, podjęte w reakcji na konkretny zamach
Zamach |
Przekroczenie granic obrony koniecznej |
Zemsta |
Obrona |
obrona |
Obrona |
Osoba nie popełnia przestępstwa - nie odpowiada według kodeksu karnego |
Osoba odpowiada według kodeksu karnego, ale sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary |
Osoba odpowiada według kodeksu karnego na zasadach ogólnych |
Wytyczenie tych granic pomiędzy obroną konieczną a jej przekroczeniem jest bardzo trudne i należy odnieść się za każdym razem do danej, zaistniałej sytuacji.
Według art. 25 pkt. w razie przekroczenia granic obrony koniecznej sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Przekroczenie granic obrony koniecznej może przybrać dwie postacie: eksces intensywny i eksces ekstensywny. W tym przypadku mam do czynienia z ekscesem ekstensywnym, który polega na spóźnionym działaniu obronnym (gdy zamach już ustał) albo na działaniu przedwczesnym (gdy zamach nie miał jeszcze charakteru bezpośredniego). Osoba taka odpowiada wtedy według art. 25 pkt. 2 „W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sad może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia”
2) zamach musi być rzeczywisty zamach musi faktycznie zaistnieć, a nie może być urojony, np. mężczyzna oskarżony jest za bicie żony, ale w uzasadnieniu słyszymy, że on to robił, ponieważ jego matka i babka też były bite, więc myślał, że tak trzeba, należy, że taka jest tradycja. Pojawia się tutaj błąd co do kontratypu jako całości, mężczyzna wymyśla sobie, że taki kontratyp w całości istnieje. Wtedy stosujemy wobec tej osoby art. 30 Kodeksu karnego zatytułowany „Błąd co do prawa” „Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego bezprawności, jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary” Innym przykładem jest błąd co do znamion kontratypu. Mamy z nim do czynienia wtedy, gdy cały kontratyp istnieje w kodeksie, ale nie spełnione są znamiona, np. około godziny 23.00 w parku idzie samotnie kobieta, podchodzi do niej mężczyzna w kominiarce i pyta się o godzinę. Kobieta znając sztuki walki bije mężczyznę, który ląduje w szpitalu. Czy możemy uznać, że była to obrona konieczna?? Przede wszystkim błąd musi być usprawiedliwiony, jeśli będzie usprawiedliwiony to wtedy osoba nie odpowiada, natomiast jeśli błąd nie był usprawiedliwiony to sąd może, ale nie musi złagodzić kary.
3) zamach musi być bezprawny ale nie musi to być zamach naruszający prawo karne, chociaż tak się dzieje najczęściej. Zamach naruszający prawo karne nie musi mieć charakteru przestępstwa, można się więc również bronić przed napastnikiem niepoczytalnym lub działającym w błędzie wyłączającym przestępność. Nie ma obrony koniecznej przed prawnym „zamachem” na określone dobro, np. działanie komornika, który wykonując wyrok sądu, odbiera dłużnikowi samochód, nie może być odpierane w ramach obrony koniecznej, ponieważ jego działanie jest prawne. Tego rodzaju prawne zamachy na określone dobra są, jak w tym przykładzie powyżej dokonywane przez osoby urzędowe. Nie oznacza to, że obywatelowi nie służy prawo do obrony koniecznej przed działaniami funkcjonariuszy państwowych, jeżeli są to działania bezprawne. Należy odróżnić działania bezprawne od działań formalnie prawnych, ale merytorycznie niesłusznych
4) obrona musi być konieczna
5) sposób obrony musi być współmierny do niebezpieczeństwa zamachu tj. broniący się stosuje środki i metody technicznie i społecznie konieczne dla odparcia zamachu. chodzi o obronę konieczną skuteczną sytuacją w danej chwili, tzn. brać pod uwagę konkretny układ sytuacyjny i istniejące w nim realne możliwości obrony. Nawet gdyby, abstrakcyjnie rzecz oceniając, wystarczającym środkiem obrony przed zamachem było uderzenie napastnika kijem, ale napadnięty nie miał możliwości wyboru środka , ani czasu na subtelne rozważania, co jest w tej sytuacji koniecznym środkiem obrony, nie można mu robić zarzutu z tego, że uderzył napastnika leżącą w pobliżu płytą chodnikową. Jego działanie nie jest więc w tej sytuacji przekroczeniem granic dopuszczalnej obrony koniecznej. W doktrynie prawa karnego zwraca się uwagę na to, że dysproporcja między dobrem zaatakowanym przez napastnika a dobrem naruszonym przez broniącego nie może być nadmierna, ponieważ obrona przestanie wówczas być obroną konieczną w sensie społecznym, chociaż będzie konieczna w sensie technicznym, np. staruszek siedzący na wózku inwalidzkim na tarasie zauważa, że dzieci kradną jabłka w jego sadzie. Interwencja słowna i strzał dla postrachu okazują się nieskuteczne. Aby odeprzeć zamach na swoje mienie, staruszek strzela więc i rani jedno z dzieci w nogę, powodując jego kalectwo. Obrona taka, chociaż konieczna w sensie technicznym, nie jest jednak konieczna w sensie społecznym z powodu ogromnej dysproporcji dóbr. Jest więc to przekroczenie granic obrony koniecznej.
W tym przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej mamy do czynienia z drugim rodzajem ekscesu jakim jest eksces intensywny, który zachodzi wtedy gdy użyte środki przewyższają niezbędne do odparcia zamachu, zachodzi do sytuacji rażącej dysproporcji dóbr. Osoba taka odpowiada według art. 25 pkt. 2 „W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sad może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia”
Kodeks karny z 1997 roku wprowadził nowe uregulowania dotyczące szczególnej odmiany przekroczenia obrony koniecznej. Są one zawarte w art. 25 pkt. 3. Obligatoryjne odstąpienie od wymierzenia kary ma tu, zdaniem ustawodawcy, uzasadnienie w szczególnej sytuacji psychologicznej broniącego się (strach, wzburzenie). Jednakże te przeżycia psychiczne tylko wtedy powodują niekaralność czynu, jeżeli są „usprawiedliwione okolicznościami zamachu”, a nie np. bo szef zdenerwował daną osobę. Można to określić, że w danych okolicznościach strach lub wzburzenie są reakcją typową, wobec czego osoba przekraczająca granice obrony koniecznej znajduje zrozumienie w opinii społecznej do tego stopnia, że możliwe jest niekaranie jej mimo popełnienia przestępstwa. Przy interpretacji pojęcia „wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami” pomocne może być orzecznictwo dotyczące zabójstwa w afekcie, art. 148 pkt. 4 Kodeksu karnego, gdzie używa się bardzo podobnego pojęcia: „silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami”. W naszym obowiązującym kodeksie z 1997 roku sąd obligatoryjnie odstępuje od wymierzenia kary, natomiast w przyjętej ustawie z 05.11.2009 o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego artykuł ten ma następujące brzmienie „Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu”. Oznacza to chociażby tyle, że sąd nie będzie musiał prowadzić całego postępowania karnego. Już na samym początku będzie wiadome, że osoba taka nie podlega karze.
Specyficznym problemem jest obrona przed zamachem sprowokowanym przez broniącego się, np. X będąc pod wpływem alkoholu, późnym wieczorem odwiedza znajomego Y i rozpoczyna zaskakującą dla Y rozmowę na temat intymnych stosunków łączących do z żoną Y. Y reaguje na to wyznanie agresywnie. X broniąc się prze zamachem, powoduje śmierć Y. Powyższy przykład został rozstrzygnięty przez Sąd Najwyższy w sposób niekorzystny dla broniącego się X ze względu na jego uprzednie sprowokowanie zamachu. Wyrok ten został jednak jednomyślnie skrytykowany w doktrynie jako nieuzasadnione ograniczenie prawa do obrony koniecznej.
Koncepcja obrony koniecznej przed konkretnymi zamachami uczestników bójki jest przyjęta w zawężonej wersji zaproponowanej przez Śliwińskiego. Jego zdaniem sprawca konkretnego urazu lub śmierci człowieka w bójce nie może tłumaczyć się obroną konieczną, natomiast może się powoływać na stan wyższej konieczności. Takie stanowisko daje prawną możliwość działania obronnego przed konkretnym zamachem. Nie wykluczałoby to natomiast odpowiedzialności za sam udział w bójce.
KONTRATYP USTAWOWY - STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI
Kontratyp kodeksowy. Drugim wyróżnionym w Kodeksie karnym czynie, który wyłącza bezprawność czynu jest stan wyższej konieczności. Uregulowany jest w art. 26 Kodeksu karnego: pkt. 1 - „Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przestawia wartość niższą od dobra ratowanego” pkt. 2 - „Nie popełnia przestępstwa także ten, kto ratując dobro chronione prawem w warunkach określonych w pkt.1, poświęca dobro, które nie przedstawia wartości oczywiście wyższej od dobra ratowanego” pkt.3 - „W razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia” pkt. 4 - „Przepisu pkt. 2 nie stosuje się, jeżeli sprawca poświęca dobro, które ma szczególny obowiązek chronić nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste” pkt. 5 - „Przepisy pkt. 1-3 stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy z ciążących na sprawcy obowiązków tylko jeden może być spełniony”
np. w czasie nieobecności lokatora w jego mieszkaniu n skutek zwarcia instalacji elektrycznej wybucha pożar. Sąsiedzi, nie mając innego wyjścia, wyłamują okno i gaszą pożar, uszkadzając przy tym dywan i meble. Ich czyn byłby naruszeniem miru domowego (art. 193 Kodeksu karnego) i uszkodzeniem mienia (art. 288 Kodeksu karnego), gdyby nie to, że działali w stanie wyższej konieczności.
Stan wyższej konieczności polega na poświęceniu jednego dobra w celu ratowania drugiego dobra w momencie bezpośredniego niebezpieczeństwa, a dobro ratowane przedstawia wartość wyższą niż dobro poświęcone. Ujęcie stanu wyższej konieczności w polskim prawie karnym jest szerokie, można ratować wszelkie dobra, ale np. Kodeks szwajcarski z 1937 roku preferuje węższe ujęcie stanu wyższej konieczności, który ogranicza krąg ratowanych dóbr (art. 34) do życia, wolności, czci i mienia. Podobnie, a nawet węziej, ujmuje to Kodeks karny RFN z 1975 roku.
|
OBRONA KONIECZNA |
STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI |
punkt wyjścia |
- bezprawny zamach (każdy zamach na jakieś dobro jest niebezpieczeństwem dla tego dobra, ale nie odwrotnie |
- niebezpieczeństwo |
zachowanie się osoby |
- polega na odpieraniu zamachu |
- polega na poświęceniu jakiegoś dobra |
charakter |
- nie ma charakteru subsydiarnego |
- ma charakter subsydiarny (w ostateczności) |
np. kasjer napadnięty przez uzbrojonego bandytę obezwładnia go, powodując u niego uszkodzenie ciała. Zakwalifikujemy jego czyn jako działanie w obronie koniecznej. Jeżeli natomiast, broniąc własnego życia, wyda bandycie pieniądze, będzie to - przy spełnieniu innych warunków - stan wyższej konieczności.
Przesłanki stanu wyższej konieczności: 1) musi istnieć niebezpieczeństwo (zagrożenie)
2) niebezpieczeństwo musi być rzeczywiste musi zachodzić w faktycznie obiektywnej rzeczywistości
3) niebezpieczeństwo musi być bezpośrednie Podstawowym elementem sytuacji stanu wyższej konieczności jest bezpośrednie niebezpieczeństwo grożące jakiemuś dobru. Zachodzi ono wtedy, gdy istnieje zagrożenie naruszenia dobra w najbliższej przyszłości, np. jeżeli w związku z pożarem, który wybuchł na jednym końcu wsi, właściciel gospodarstwa położonego na drugim jej krańcu rozbiera stodołę sąsiada, aby uchronić swoje budynki od ognia - nie działa w stanie wyższej konieczności, ponieważ niebezpieczeństwo nie jest bezpośrednie. Niebezpieczeństwo nie jest bezpośrednie, jeżeli zagrożone dobro może być naruszone w przyszłości na tyle odległej, że nie ma konieczności natychmiastowego podejmowania decyzji ratowania jakiegoś dobra kosztem drugiego.
4) niebezpieczeństwo musi być skierowane przeciwko dobru prawnie chronionemu ratowanie dobra, które prawo pozwala lub nakazuje naruszyć, nie uzasadnia przyjęcia stanu wyższej konieczności, np. osoba pozbawiona wolności na mocy wyroku sądowego nie może tłumaczyć się stanem wyższej konieczności, jeżeli dla odzyskania wolności uszkadza miejsce zamknięcia lub obezwładnia strażnika
5) niebezpieczeństwo może pochodzić od człowieka, od zachowania się zwierzęcia, lub poprzez działanie sił naturalnych (powódź, pożar od uderzenia pioruna)
6) działanie nie musi być bezprawne
7) działania podjęte w celu ratowania dobra muszą być zgodne z zasadami
Zasada subsydiarności, art. 26 pkt. 1 poświęcenie jednego dobra w celu ratowania dobra drugiego musi być jedynym wyjściem. Dla ratującej osoby nie może być innego alternatywnego rozwiązania „Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przestawia wartość niższą od dobra ratowanego” W tym sensie stan wyższej konieczności jest instytucją subsydiarną, pomocniczą, zapewniającą sprawcy bezkarność tylko wtedy, jeżeli działał w ostateczności, gdy niemożliwe było inne skuteczne działanie dla uratowania zagrożonego dobra, np. kapitan uszkodzonego statku, który dla ratowania życia pasażerów wyrzuca ich bagaże i ładunek do morza, działa w stanie wyższej konieczności, jeżeli nie mógł inaczej uniknąć niebezpieczeństwa. Nie ma natomiast stanu wyższej konieczności, jeżeli mógł wybrać inny wariant postępowania, np. zawinąć do pobliskiego portu. Zasady subsydiarności nie należy rozumieć w taki sposób, że pozbawia on działającego wyboru wariantu postępowania, zwłaszcza wyboru konkretnego dobra poświęconego, np. jeżeli świadek wypadku drogowego zabiera siłą samochód osobie X, by przewieźć ciężko rannego do szpitala, di zła w sumie w stanie wyższej konieczności i nie popełnia przestępstwa rozboju, nawet jeżeli mógł odebrać samochód osobie Y. Nie działa jednak w stanie wyższej konieczności, jeżeli robi to, mimo, że mógłby przewieźć rannego własnym samochodem, ale nie chce go pobrudzić krwią.
Zasada celowości , również art. 26 pkt. 1 „Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przestawia wartość niższą od dobra ratowanego” nie można np. przypisać stanu wyższej konieczności złodziejowi, który chcąc okraść dom, wybija szybę i zauważa w środku leżącą osobę, ponieważ złodziej nie działał w celu uchylenia niebezpieczeństwa grożącemu osobie leżącej, lecz znalazł tę osobę przez przypadek
Zasadą proporcjonalności, art. 26 pkt. 2 dobro ratowane musi przedstawiać wartość wyższą niż dobro poświęcone „Nie popełnia przestępstwa także ten, kto ratując dobro chronione prawem w warunkach określonych w pkt.1, poświęca dobro, które nie przedstawia wartości oczywiście wyższej od dobra ratowanego” Przy działaniu w stanie wyższej konieczności zachowana musi być proporcja między dobrem ratowanym i poświęconym. W ramach stanu wyższej konieczności opisanego w art. 26 Kodeksu karnego w tym przepisie mieszczą się trzy rodzaje sytuacji: - dobro poświęcone jest wartości mniejszej niż ratowane - dobra te są równej wartości - dobro poświęcone jest wartości wyższej (ale nie wartości oczywiście wyższej) niż dobro ratowane. Ustalenie wartości dóbr dla celów stanu wyższej konieczności opierać się musi na kryteriach obiektywnych, akceptowanych społecznie
Normatywna czysta teoria winy polega na tym, że sprawca stawia się osobisty zarzut, że zachował się niezgodnie z prawem w okolicznościach (warunkach), w których mógł zachować się w sposób zgodny z prawem.
Zasada wyłączenia, art. 26 pkt. 4 „Przepisu pkt. 2 nie stosuje się, jeżeli sprawca poświęca dobro, które ma szczególny obowiązek chronić nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste” nie działa w stanie wyższej konieczności wyłączającym winę ten, kto poświęca dobro, które ma szczególny obowiązek chronić, nawet narażając się na niebezpieczeństwo osobiste. Przepis ten wyłącza powoływanie się na stan wyższej konieczności wyłączający winę przez osoby wykonujące pewne niebezpieczne zawody lub funkcje co do tych dóbr, które mają obowiązek chronić np. strażak, ochroniarz, lekarz.
W przepisu tego wynika to, że może się powoływać na stan wyższej konieczności osoba, która zobowiązała się np. chronić, nawet z narażeniem na niebezpieczeństwo osobiste, ważny obiekt państwowy albo przewożone między bankami pieniądze lub cenne dzieło sztuki - jeżeli poświęca wymienione dobra dla ratowania własnego życia.
Odmianą stanu wyższej konieczności jest kolizja obowiązków, z których tylko jeden może być wymieniony, art. 26 pkt. 5, np. w tym samym czasie toną dwie osoby. Osoba, która ratuje jedną z nich, nie odpowiada z art. 162 Kodeksu karnego za nieudzielenie pomocy drugiej, ponieważ zachodzi tu szczególna odmiana stanu wyższej konieczności, przy której poświęcenie jednego z dóbr (tu życia drugiego tonącemu) nie jest przez osobę ratującą pierwszego tonącego zawinione. Jeśli natomiast lekarz podejmie złą decyzję, którą osobę ma uratować (z 10 ciężko rannych) to wtedy będzie to błąd co do znamion kontratypu
Konsekwencje stanu wyższej konieczności Artykuł 26 Kodeksu karnego dzieli stan wyższej konieczności na dwie odmiany, odrębnie je opisując, należy przyjąć, że pkt. 1 zdefiniowany jest jako stan wyższej konieczności wyłączający bezprawność czynu zachodzi wtedy gdy dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego. Wyłączenie bezprawności uzasadnia się wówczas tym, że działanie poświęcającego dobro niższej wartości jest społecznie opłacalne. pkt. 2 zdefiniowany jest jako stan wyższej konieczności wyłączający winę zachodzi wtedy gdy dobro poświęcone przedstawia wartość równą dobru ratowanemu albo wartość wprawdzie wyższą, ale nie „… oczywiście wyższą… ”. Podział ten ma znaczenie nie tylko teoretyczne, ponieważ konsekwencją ustalenia, że zachodzi stan wyższej konieczności wyłączający bezprawność czynu jest to, że działanie ma charakter prawny inne osoby mają obowiązek je znosić. Natomiast jeżeli mamy do czynienia z wyłączeniem tylko winy, a sam czyn pozostaje bezprawny, to może on być odpierany w ramach obrony koniecznej
Przekroczenie stanu wyższej konieczności o przekroczeniu stanu wyższej konieczności mówi art. 26 pkt. 3, upoważniając sąd do zastosowania w tych sytuacjach nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet uwolnienia od kary. Według szerokiego rozumienia, przekroczenie granic stanu wyższej konieczności zachodzi gdy: 1) niebezpieczeństwo nie było bezpośrednie 2) przełamana została zasada subsydiarności, niebezpieczeństwa można było inaczej niknąc 3) nie zachowano zasady proporcjonalności. Według węższego rozumienia pojęcia przekroczenia granic stanu wyższej konieczności, zalicza się do niego tylko sytuacje 2 i 3, ponieważ tylko przy nich rzeczywiste istnienie bezpośredniego niebezpieczeństwa może w pewnym stopniu tłumaczyć naruszenie innych przesłanek stanu wyższej konieczności
KONTRATYP USTAWOWY - DZIAŁANIE W GRANICACH DOZWOLONEGO RYZYKA - EKSPERYMENT
Kontratyp kodeksowy, uregulowany jest w art. 27 Kodeksu karnego: pkt. 1 - „Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze, a oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy” pkt. 2 - „Eksperyment jest niedopuszczalny bez zgody uczestnika, na którym jest przeprowadzany, należycie poinformowanego o spodziewanych korzyściach i grożących mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich powstania, jak również o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie” pkt. 3 - „Zasady i warunki dopuszczalności eksperymentu medycznego określa ustawa
Znamię podmiotowe Eksperyment polega na tym, że stosujemy jakąś nową, jeszcze nie znaną metodę czy nowy, nieznany środek po to aby sprawdzić jego działanie. Osoba ma działać w celu przeprowadzenia eksperymentu, czyli to co robi ma być dla tej osoby nowatorstwem, badaniem. Badacz musi być ukierunkowany, nastawiony na poszerzanie swojej wiedzy, ma dążyć do odkrycia.
W art. 27 pkt. 1 wymienione są rodzaje eksperymentów: - poznawcze - medyczne - techniczne - ekonomiczne Eksperymenty te pozostają wobec siebie w stosunku krzyżowania, mogą się łączyć. Przepis wymienia jak napisała wymienia również eksperyment medyczny, ale nie stosuje się go - jest odwołanie do ustawy. Chodzi o ustawę z 5 grudnia 1996 roku o zawodzie lekarza i lekarza dentysty. W powyższej ustawie w rozdziale 4 zostały uregulowane eksperymenty medyczne w sposób szczegółowy: a) eksperymenty o charakterze czysto naukowym, czyli nie leczenie ludzi, ale testowanie środków b) eksperymenty o charakterze naukowym c) eksperymenty na kobietach w ciąży.
Zasada ostrożnego eksperymentowania należy zachować zasadę ostrożnego eksperymentowania, czyli że badacz nie działa w próżni naukowej, musi zachować maksymalną ostrożność. Zasady te wytyczone są w tym wypadku przez tzw. aktualny stan wiedzy. Aktualność oznacza, że badacz na bieżąco musi poszerzać swoją wiedzę, a w szczególności zapoznawać się z wynikami analogicznych badań. Stan wiedzy natomiast to zbiór twierdzeń naukowych, które zostały napisane przez ośrodki naukowe lub inne autorytety w danej dziedzinie.
Przesłanki eksperymentu 1) spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze lub gospodarcze
2) celowość i sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy
3) podjęte działania nie mają żadnego innego celu, czyli celem jest tylko cel poznawczy, badawczy a nie jakikolwiek inny
4) musi być zgoda uczestnika eksperymentu: Nie ma przestępstwa, jeżeli naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego nastąpiło za zgodą „pokrzywdzonego”. Zgoda jest prawnie skuteczna, jeśli spełnia określone warunki: a) dotyczy dobra, którym osoba udzielająca zgody może swobodnie dysponować większość dóbr prawnych nie może być bezkarnie naruszana nawet za zgodą pokrzywdzonego. Katalog dóbr, którymi jednostka może dysponować swobodnie, nie jest wyraźnie określony przez prawo, lecz wynika z jego interpretacji, np. wolność, nietykalność cielesna, mienie. Zabójstwo lub ciężkie uszkodzenie ciała pozostaje przestępstwem, nawet jeżeli ofiara uprzednio wyraziła na to zgodę, a nawet żądała tego, np. art. 150 Kodeksu karnego „Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5” Ciężkie uszkodzenie ciała może być jednak usprawiedliwione, jeżeli nie opiera się wyłącznie na zgodzie osoby, której to dotyczy, lecz jest ponadto dokonywane w ważnym społecznie celu. Nie jest więc przestępstwem art. 156 Kodeksu karnego pobranie nerki do przeszczepu od dorosłego dawcy, który wyraził na przeszczep wyraźną zgodę, a ponadto zachodzą pozostałe przesłanki wymagane dla legalności takiego zabiegu b) wyrażenie zgody jest możliwe tylko wtedy, kiedy został on należycie poinformowany o wszystkim warunkiem legalności jest zgoda udzielona po należytym poinformowaniu człowieka o spodziewanych korzyściach i grożących mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich powstania, jak również o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie c) zgoda musi być wyrażona przed eksperymentem, a nie po tzn. zgoda istnieje w chwili czynu d) osoba, na której prowadzone są eksperymenty musi być świadoma e)zgoda jest dobrowolna warunek dobrowolności jest oczywisty i wynika z pojęcia zgody, której jeśli nie ma, oświadczenie dysponenta jest wymuszone. Dobrowolności nie ma, jeżeli dysponuje dobrem osoba niepoczytalna albo dziecko niemogące rozpoznać znaczenia zgody.
KONTRATYP POZAUSTAWOWY - CZYNNOŚCI LECZNICE I CZYNNOŚCI KOSMETYCZNE
Czynności lecznicze często łączą się z ryzykiem spowodowania niezmierzonych negatywnych skutków w postaci pogorszenia się stanu zdrowia, uszkodzenia ciała lub śmierci pacjenta. Spowodowanie takich skutków nie ma jednak charakteru przestępnego, jeżeli spełnione są pewne poniższe warunki
Przesłanki czynności leczniczych i czynności kosmetycznych 1) działanie musi być podjęte w celu leczniczym działanie musi być w celu diagnostycznym lub terapeutycznym. Zabieg podjęty w innym celu np. eksperymentu podlega innym zasadom
2) leczące działał zgodnie z zasadami sztuki medycznej (lege artis) leczenie nie może się odbywać bez zgody chorego (art. 33 - 34 ustawy z 05.12.1996 roku o zawodach lekarza i lekarza dentysty). Zabieg leczniczy bez zgody pacjenta jest przestępstwem z art. 192 Kodeksu karnego „Kto wykonuje zabieg leczniczy bez zgody pacjenta, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2” Zasady odnoszące się do zabiegów leczniczych odnoszą się również do zabiegów kosmetycznych. Celem jest tu jednak nie wyleczenie, lecz poprawienia wad urody.
KONTRATYP POZAUSTAWOWY - KARCENIE MAŁOLETNICH
Wyłączenie przestępności czynu dotyczy również pewnych czynności wychowawczych. Nie stanowi przestępstwa czyn wypełniający znamiona naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 Kodeksu karnego) jeżeli mieści się w ramach tzw. dozwolonego karcenia małoletnich. Karcenie małoletnich jest w prawie polskim pozaustawową okolicznością wyłączającą odpowiedzialność karną. Współcześnie prawo karne toleruje karcenie jako uprawnienie wychowawcze rodziców.
Przesłanki karcenia małoletnich 1) karcenie musi mieć cel wychowawczy nie jest dozwolone bez celu wychowawczego, np. karcenie dzieci bez związku z konkretnym przewinieniem, lecz tylko dla rozładowania złego humoru rodziców, czy też karcenie na zapas”
2) karcenie musi być wykonywane przez rodziców lub prawnych opiekunów dziecka tylko rodzice i prawni opiekunowie mogą karcić, nie mogą nauczyciele, wychowawcy czy sąsiedzi
3) karcenie nie może przekroczyć pewnego stopnia intensywności karcenie musi przybierać akceptowaną społecznie formę, nie może więc polegać na znęcaniu się (art. 207 Kodeksu karnego) ani na powodowaniu uszkodzeń ciała dziecka lub wywoływać zagrożenia dla jego zdrowia
KONTRATYP POZAUSTAWOWY - RYZYKO SPORTOWE
Uprawianie niektórych sportów łączy się z natury rzeczy dla uprawiających daną dyscyplinę z naruszeniem nietykalności cielesnej zawodnika, np. boks, zapasy. Zachowania takie nie są oczywiście przestępne, ponieważ następują za zgoda osób uprawiających daną dyscyplinę. Problem powstaje, gdy w czasie uprawiania sportu następują nieszczęśliwe wypadki w postaci uszkodzeń ciała lub śmierci zawodników. W takich wypadkach wyłączenie przestępności czynu ma miejsce tylko wtedy gdy skutki te zostały spowodowane w ramach tzw. ryzyka sportowego
Przesłanki działania w ramach ryzyka sportowego 1) uprawianie danej dyscypliny sportu jest dozwolone czyli takie, które w drodze odpowiednich przepisów nie zostało zabronione
2) działanie musi być podjęte w celu sportowym czyli takie, które musi być podjęte dla osiągnięcia celów wynikających z reguł dyscypliny sportu, np. strzelanie bramki, zadanie ciosu a nie w celu np. „odegrania się” na przeciwniku pod pozorem działania o charakterze sportowym
3) działanie musi być zgodne z regułami danej dyscypliny sportowej czyli chodzi o tę grupę reguł, która ma na celu bezpieczeństwo współuczestników zawodów, np. spowodowanie śmierci bramkarza w czasie meczu piłki nożnej przez usiłowanie kopnięcia piłki w sytuacji, gdy reguły gry nakazują już powstrzymanie się od tego działania, będzie wykluczało powołanie się sprawcy na ryzyko sportowe. Natomiast spowodowanie takiego samego skutku bez naruszenia reguł bezpieczeństwa będzie się mieściło w ramach ryzyka sportowego, nawet jeśli sprawca naruszył reguły mające charakter umowny, np. uderzając piłkę ręką w czasie meczu piłki nożnej.
KONTRATYP POZAUSTAWOWY - RYZYKO NOWATORSTWA
Osiąganie nowych wartości społecznych jest często związane z ryzykiem wywoływania niekorzystnych rezultatów. Uważa się jednak, że w ostatecznym bilansie działania o pewnym stopniu ryzyka są społecznie pożyteczne. Gdyby podejmowanie ryzykownych działań, zwłaszcza eksperymentów, było zabronione lub związanych z ryzykiem poniesienia odpowiedzialności karnej - niemożliwe byłoby np. wypróbowanie nowych urządzeń technicznych czy nowym metod leczenia. Kwestia dozwolonego ryzyka uregulowana jest w art. 27 Kodeksu karnego. Przepis ten wymaga spełnienia warunków, by ryzyko było dopuszczalne. Jest to artykuł odnoszący się do eksperymentu - kontratypu kodeksowego (str. 36 - 37 ćwiczenia)
KONTRATYP POZAUSTAWOWY - ZWYCZAJ
Przestępność czynu może być wyłączona przez fakt, że mieści się on w ramach pewnego, społecznie akceptowanego zwyczaju.
OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE WINĘ
Przestępstwem jest tylko czyn zawioniony, jak stwierdza art. 1 pkt. 3 Kodeksu karnego „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”. Wynika z tego, że oprócz stwierdzenia, że mamy do czynienia z bezprawnym czynem człowieka, wypełniającym znamiona określonego typu przestępstwa, konieczne jest stwierdzenie winy sprawcy. Wina zachodzi wtedy, gdy możemy sprawcy postawić zarzut z popełnienia danego czynu zabronionego. Przede wszystkim przesłanką winy jest tzw. strona podmiotowa przestępstwa, określona w art. 9 Kodeksu karnego tzn. zamiar popełnienia przestępstwa (przy przestępstwach umyślnych) albo lekkomyślność lub niedbalstwo (przy przestępstwach nieumyślnych). Wskazane w art. 9 Kodeksu karnego postacie strony podmiotowej przestępstwa nazywa się często „formami winy”.
Konieczne jest też ustalenie, że chodzi o osobę zdolną do ponoszenia winy, tzn. osobę, która osiągnęła określony wiek. Są to przesłanki, które muszą być ustalane w każdym przypadku rozstrzygania o odpowiedzialności karnej po to, by przypisać sprawcy winę. Istnieje wiele przesłanek negatywnych, czyli okoliczności wyłączających winę. Są to: - niepoczytalność sprawcy (art. 31 pkt. 1 Kodeksu karnego) - ogólna klauzula zawinienia (art. 1 pkt. 3 Kodeksu karnego) - nieletniość sprawcy (art. 10 Kodeksu karnego) - przekroczenie granic obrony koniecznej (art. 25 pkt. 2 i art. 25 pkt.3 Kodeksu karnego) - stan wyższej konieczności (art. 26 pkt. 2 Kodeksu karnego) - usprawiedliwiony błąd co do okoliczności wyłączających bezprawność albo winę (art. 29 Kodeksu karnego) - nierozpoznawalność bezprawności czynu (art. 30 Kodeksu karnego)
Kwestią sporną w nauce prawa karnego są tzw. teorie winy, zajmujące się rozważaniami na temat istoty winy. Teorie te można podzielić ogólnie na psychologiczne i normatywne. Psychologiczna teoria winy utożsamia winę ze stroną podmiotową (umyślnością lub nieumyślnością) przestępstwa. Wina jest więc, według tej teorii określonym w ustawie stosunkiem psychicznym sprawcy do czynu zabronionego. Takie podejście jest jednak znacznym uproszczeniem problematyki winy, która nie wyczerpuje się w określonych procesach psychicznych towarzyszących popełnieniu czynu zabronionego. Dlatego też teoria psychologiczna winy jest obecnie rzadko reprezentowana i ma głównie znaczenie historyczne. Normatywna czysta teoria winy wypracowana w niemieckiej nauce prawa karnego. Polega na tym, że sprawca stawia się osobisty zarzut, że zachował się niezgodnie z prawem w okolicznościach (warunkach), w których mógł zachować się w sposób zgodny z prawem. Teoria kompleksowa winy polega na tym, że bierze pod uwagę zarówno stosunek psychiczny jak i element zarzucalności naruszenia przepisów karnych, jest powszechnie przyjmowana przez aktualną doktrynę prawa karnego.
NIEPOCZYTALNOŚĆ I POCZYTALNOŚC OGRNICZONA
Osoba niepoczytalna to taka, która dokonała czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary, ale w czasie czynu nie mogła rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych. Niepoczytalność ujęta jest w art. 31 Kodeksu karnego pkt. 1 - „Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem” pkt. 2 - „Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność poznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary” pkt. 3 - „Przepisów pkt. 1 i pkt. 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał albo mógł przewidzieć” Przyjęto tutaj mieszaną metodę określania pojęcia niepoczytalności. Konsekwencją tego jest to, że w konkretnym przypadku stwierdzenie niepoczytalności wymaga wskazania łącznie jednej z wymienionych w art. 31 pkt. 1 przyczyn i co najmniej jednego z następstw wywołanych w psychice sprawcy. Niepoczytalność jest stwierdzana orzeczeniem sądowym na podstawie opinii biegłych lekarzy psychiatrów oraz psychologa.
Upośledzenie umysłowe oznacza istotne obniżenie sprawności umysłowej powstałe z różnych przyczyn, np. zaburzeń genetycznych, chorób matki w okresie ciąży lub urazów dziecka w okresie rozwojowym jednostki (tzw. niedorozwój umysłowy) Choroby psychiczne (psychozy) oznaczają zaburzenia psychiczne, których cechą charakterystyczną są patologiczne zmiany funkcji psychicznych, charakteryzujące się różnymi objawami np. zaburzeniami świadomości, urojeniami, zaburzeniami nastroju. Inne zakłócenia czynności psychicznych mogą wziąć się z pewnymi procesami biologicznymi zachodzącymi w organizmie jednostki, takimi jak: dojrzewania płciowe, menstruacja, klimakterium. Mogą też być spowodowane wysoką gorączką, skrajnym wyczerpaniem, zatruciem organizmu, a także wynikać z nadużycia alkoholu lun narkotyków.
Wymieniona w definicji niepoczytalności niemożność rozpoznania znaczenia swego czynu oznacza zarówno niemożność uświadomienia sobie możliwych skutków swego działania, jak również niemożność oceny społecznej i moralnej czynu.
Nie wyłącza winy stan poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej. Sprawca działający w takim stanie popełnia więc przestępstwo i ponosi odpowiedzialność karną. Ograniczenie poczytalności wpływa jednak na stopień winy, powodując jego obniżenie. Kodeks karny art. 31 pkt. 2 określa tylko konsekwencje popełnienia czynu w stanie poczytalności ograniczonej w znacznym stopniu, stwierdzając, że sąd może w takim przypadku zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
W szczególny sposób uregulowane zostały sytuacje (art. 31 pkt. 3 Kodeksu karnego), w których mamy wprawdzie do czynienia z niepoczytalnością sprawcy w chwili czynu lub znacznym ograniczeniem poczytalności, ale wynikają one z wprawienia się sprawcy w stan nietrzeźwości lub odurzenia innym środkiem. W takim przypadku sprawca ponosi odpowiedzialność według ogólnych zasad, tak jakby był w pełni poczytalny w chwili czynu. Muszą być jednak spełnione łącznie dwa warunki: 1) sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia oznacza to, że sprawca dobrowolnie i świadomie pije alkohol lub zażywa narkotyk
2) sprawca przewidywał lub mógł przewidzieć, że wprawiając się w taki stan, wywoła u siebie niepoczytalność lub znaczne ograniczenie poczytalności chodzi tu o przewidywanie lub możliwość przewidywania, że skutkiem wprawienia się w stan odurzenia będzie wyłączenie poczytalności lub jej ograniczenie.
Stosowanie w sytuacjach wymienionych w art. 31 pkt. 3 Kodeksu karnego normalnej odpowiedzialności karnej jest niewątpliwie odstępstwem od zasady winy. Takie uregulowanie prawne wynika głównie z uwzględnienia poczucia sprawiedliwości społeczeństwa, które nie jest skłonne zaakceptować bezkarności niepoczytalnego sprawcy, jeżeli ta niepoczytalność na swe źródło w nadużyciu alkoholu lub zażyciu narkotyku.
Stanu nietrzeźwości wpływającego na poczytalność nie należy mylić ze zwykłym stanem nietrzeźwości i stanem po użyciu alkoholu, które należą do znamion niektórych przestępstw i wykroczeń. Pojęcia te zdefiniowane są w art. 46 pkt. 2 i 3 ustawy z 26.10.1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w art. 115 pkt. 16 Kodeksu karnego. Stan po użyciu alkoholu zachodzi, gdy zawartość alkoholu w organizmie wynosi lub prowadzi do stężenia we krwi od 0,2 promila do 0,5 promila alkoholu albo do obecności w wydychanym powietrzu od 0,1 mg do 0,25 mg alkoholu w 1 dm3 . Stan nietrzeźwości zachodzi, gdy zawartość alkoholu we krwi wynosi lub prowadzi do stężenia powyżej 0,5 promila alkoholu albo obecności w wydychanym powietrzu powyżej 0,25 mg alkoholu w 1 dm3.
WIEK A ODPOWIEDZIALNOŚC KARNA
Problem odpowiedzialności osób, które popełniają czyn zabroniony pod groźbą kary w zależności od tego w jakim te osoby są wieku jest uregulowany nie tylko w Kodeksie karnym, ale także uzupełnienie tej regulacji znajdują się w ustawie z 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich. Te regulacje prawne nakładają się na siebie. W związku z tym, mówiąc o problemie odpowiedzialności karnej ze względu na wiek sprawcy musimy mieć na względzie oba te akty normatywne. Sprawa odpowiedzialności karnej i wieku, który trzeba mieć aby tą odpowiedzialność ponosi na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym uregulowana jest w art. 10 pkt. 1 - „Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat” pkt. 2 - „Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 pkt. 1, 2 lub 3, art. 156 pkt. 1 lub 3, art. 163 pkt. 1 lub 3, art. 166, art. 173 pkt. 1 lub 3, art. 197 pkt. 3, art. 252 pkt. 1 lub 2 oraz art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne” pkt. 3 - „W wypadku określonym w pkt. 2, orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary” pkt. 4 - „W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.”
We wstępie ustawy z 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich zawarto sposób postępowania wobec nieletnich, a mianowicie: „W dążeniu do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich i stwarzania warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego, oraz w dążeniu do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa stanowi się, co następuje…:” Nasz ustawodawca wybrał metodę wychowawczą z elementami jurydycznymi, czyli pośrednią gdyż według metody jurydycznej za czyn zabroniony należy się kara, natomiast według metody wychowawczej należy reagować gdy osoba przejawia demoralizację (nie karzemy, ale wychowujemy)
W ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich przesuwa się granica odpowiedzialności karnej za czyn zabroniony. Ustawa ta obowiązywał podczas obowiązywania kodeksu z 1969 oraz 1997 roku. Zmienia się ona w jednym kierunku - zawiera więcej elementów jurydycznych a mniej wychowawczych w związku z przyszłym elektoratem, przypodobaniem się ludziom.
W art. 10 pkt. 1 Kodeksu cywilnego odpowiedzialność karną stosuje się do osób, które w chwili czynu miały ukończone 17 lat. Granica wieku 17 lat to jedynie wskazówka wieku, a nie granica wskazująca na pełnoletniość. W prawie karnym ta granica wieku sprawia, że osoba już w pełni może odpowiadać karnie za swoje czyny. W prawie wobec tego używa się innego określenia tych osób, które nie mogą odpowiadać karnie. Dlatego też nie jest to osoba małoletnia (w prawie cywilnym osoba, która nie ukończyła 18 lat) tylko osoba nieletnia.
Ta granica 17 lat to zasada, od której przewidziane są w kodeksie karnym wyjątki.
0 13 15 17 18
I okres (przedział 0 -13 lat) nieletni dojrzewa do 13 roku życia. Przewidziane w działania w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich podejmuje się w wypadkach, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karalnego. Demoralizacja to świadome i celowe odrzucenie oraz negowanie wszelkich przyjętych wartości , norm, zasad etyki, praw życia zbiorowego i indywidualnego. Ofiarami demoralizacji są niestety również dzieci i młodzież. Przejawem tej postawy wśród nieletnich jest uzależnienie od alkoholu, narkotyków, nikotyny, leków oraz również prostytucja. Duży wpływ na demoralizację nieletnich ma otoczenie w którym się znajdują. Pod namowami rówieśników również młodzież ulega ich wpływowi i przyjmuje ich negatywną postawę do społeczeństwa. Zdemoralizowanie to objawia się narastającą agresją, która ma na celu wyrządzenie szkody przedmiotowi tej agresji. Sąd rodzinny może wszcząć postępowanie wyjaśniające, jeśli powziął informację o przejawach demoralizacji nieletniego (art. 33 upn). Wówczas wysłuchuje: nieletniego, jego rodziców lub opiekunów oraz w miarę potrzeby inne osoby. W postępowaniu wyjaśniającym nieletni może mieć obrońcę. Przesłuchanie przez policję odbywa się w obecności rodziców lub opiekunów albo obrońcy lub też nauczyciela, wychowawcy, pedagoga szkolnego (art. 39 upn). Zasadą jest stosowanie wobec nieletnich środków wychowawczych i wychowawczo - leczniczych. Do środków wychowawczych nalezą m. in. : - upomnienie , nagana - zobowiązanie do określonego postępowania, np. do podjęcia nauki - nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna - nadzór kuratora - umieszczenie w rodzinie zastępczej, młodzieżowym ośrodku wychowawczym, w młodzieżowym ośrodku socjoterapii albo ośrodku szkolno - wychowawczym . W takim ośrodku przebywa się do 18 roku życia
II okres (przedział 13 - 15 lat) sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 pkt. 2 podpunkt 2a), jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego
Wykonanie środków wychowawczych i poprawczych na celu wychowanie nieletniego na uczciwego obywatela. Wykonywane środki powinny doprowadzić także do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekunów ich obowiązków wobec nieletniego (art. 65 pkt. 1 i 3). Nieletni jest zobowiązany podporządkować się wydanemu w stosunku do niego orzeczeniu (art. 65a upn). Jeśli dobro nieletniego wymaga, sąd może umieścić go w placówce leczniczo - terapeutycznej)
III okres (przedział 15 - 17 lat) w tym przypadku nie sięgamy już do ustawy z postępowaniu w sprawach nieletnich ale do kodeksu karnego art. 10 pkt. 2 „Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 pkt. 1, 2 lub 3, art. 156 pkt. 1 lub 3, art. 163 pkt. 1 lub 3, art. 166, art. 173 pkt. 1 lub 3, art. 197 pkt. 3, art. 252 pkt. 1 lub 2 oraz art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne” Nieletni , który po ukończeniu 15 lat popełnił jedno z wymienionych przestępstw, może odpowiadać według przepisów Kodeksu karnego, jeżeli przemawiają za tym : - okoliczności sprawcy - właściwości (np. charakter, cechy umysłu) i warunki osobiste sprawcy (np. otoczenie, rodzina w jakiej jest wychowywany), a zwłaszcza jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne - rozwój intelektualny i moralny sprawcy. Nieskuteczność dotąd stosowanych dotąd wobec nieletniego środków wychowawczych lub poprawczych została szczególnie podkreślona jako przesłanka pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej. Jest to bowiem dowód na to, że kolejne stosowanie takich środków nie byłoby celowe. Wymierzając karę nieletniemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować (art. 54 pkt. 1 Kodeksu karnego), natomiast jeśli będą spełnione te powyższe czynniki są może zastosować środki karne a nie wychowawcze. Te środki karne stosuje się z pewnymi odmiennościami art. 10 pkt. 3 „W wypadku określonym w pkt. 2, orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary”. Przepis ten oznacza, że obligatoryjne jest to, że kara nie może przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo, natomiast fakultatywne jest zastosowanie przez sąd nadzwyczajnego złagodzenia kary. O nadzwyczajnym złagodzeniu kary mówi nam art. 60 Kodeksu karnego.
Sformułowanie w art. 10 pkt. 2 „ …. może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne” mówi nam, że można karać od razu bez stosowania środków wychowawczych i poprawczych. Nie jest to warunek konieczny, aby osoba odpowiadała jak dorosła.
IV okres IV (przedział 17 - 18 lat) w tym przypadku również nie sięgamy do ustawy z postępowaniu w sprawach nieletnich ale do kodeksu karnego. Tym razem do art. 10 pkt. 4 „W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.” W artykule tym przesłanki są identyczne jak w okresie III, ale skierowane do osoby dorosłej, która popełniła występek. Natomiast w okresie III chodzi nieletniego, który popełnił zarówno występek i zbrodnię.
BŁĄD CO DO FAKTU
|
Strona 1 |
|
|
|
|
ćwiczenia
Wyszukiwarka