EGIPT FARAONÓW POCZĄWSZY OD OKRESU PREDYNASTYCZNEGO ( Ok. 3100 Do 2950 roku p.n.e. ) DO OKRESU PÓŹNEGO: DYNASTIE XXVI - XXX: ( Ok. 664 Do 332 roku p.n.e. )
R Y S H I S T O R Y C Z N Y
Ziemię egipską ucywilizowały istoty boskie - Słudzy Horusa. Po nim przyszedł pierwszy historyczny faraon - Menes, którego imię znaczy „Trwały” lub „Trwający”. Wraz z jego panowaniem nastąpił tzw. Okres Archaiczny obejmujący pierwszą i druga dynastię. Po objęciu władzy zwierzchniej nad zjednoczonym po raz pierwszy w dziejach Górnym i Dolnym Egiptem stał się niejako „kamieniem węgielnym” długiej linii faraonów, którą dzielimy dziś na trzydzieści Dynastii.
Dzieje Egiptu to historia trzech tzw. państw, które oddzielają od siebie trzy tzw. okresy przejściowe. Państwa te odpowiadają okresom pomyślności w dziejach Egiptu, w czasie których władza faraonów sięgała szczytów swej potęgi i promieniowała szeroko i daleko również poza granice Dolnego i Górnego Egiptu. W okresach przejściowych przeciwnie, władza centralna podupadała, kraj ulegał wewnętrzny m podziałom lub nawet bywał ofiarą inwazji z zewnątrz - np. „okupacja hyksoska”.
Po okresie archaicznym nastaje Stare państwo. To epoka w której panował m.in. faraon Dżoker - III Dynastia i działał jego mistrz Imhotep, który wymyślił architekturę kamienną. Z kolei ostatnia, VI Dynastia tego okresu naznaczona jest piętnem najdłuższego w dziejach świata panowania faraona, który zwał się Pepi II który na tron wstąpił w wieku 6 ( sześciu ) lat i żył ponad 100 ( sto ) lat. Później - z przyczyn dotychczas nieznanych nastąpił okres upadku - tzw. I Okres Przejściowy. Po nim nastało Średnie Państwo, kolejny złoty okres Egiptu Faraonów, który jest świadkiem rozkwitu leżącego na południu miasta Teby. Panujący naówczas faraonowie, noszący najczęściej imiona Mentuhotep, Sezostris lub Amenemhat byli władcami, którzy doprowadzili do nowego okresu świetności Egiptu. Ten cza prosperity skończył się wraz z nastaniem tzw. II Okresu Przejściowego. Naówczas azjatyckie hordy, obce ludy - Hyksosi napadają na Egipt. W Delcie Wschodniej Nilu zakładają swoją stolicę - Awaris i podporządkowują sobie znaczną część doliny. Okres ten dokładnie opisałem w dalszym fragmencie tekstu pt. Okupacja Hyksoska. Po przegnaniu Hyksosów nastaje Nowe Państwo obejmujące XVIII, XIX i XX Dynastię. Jest ono ponownie zunifikowane pod jednym berłem. Władza Faraonów sięga daleko hen, poza geograficzne granice Egiptu, tak na południu, w Nubii jak i w Azji. Gospodarka - dzięki nieustannym podbojom - jest w znakomitej kondycji, społeczeństwo zaś osiąga szczyty wyrafinowania. W bogatych Tebach, oprócz nekropolii tebańskiej rozkwita Karnak. Na horyzoncie jednak pojawia się nowy agresor - Hetyci. By utrzymać pokój nad Nilem konieczne są zbrojne interwencje odstraszające Hetytów. Dokonywali ich faraonowie: Sethi I oraz jego syn Ramzes II, zwany Wielkim. Był on, po Faraonie Pepi II najdłużej sprawującym władzę faraonem XIX Dynastii Nowego Państwa. Panował przez 67 lat, zmarł wieku 90 lat. Wydał on Hetytom długotrwałą wojnę. Ten okres zmagań zakończył się zwycięstwem pod twierdzą Kadesz i zawarciem przez Ramzesa II paktu o nieagresji z królem Hetytów - Hattusilisem III - co pozwoliło zapanować pokojowi na całym Bliskim Wschodzie. Niestety - na krótko albowiem Dynastia XX zazna panowania właścicie tylko jednego faraona wielkiego formatu - Ramzesa III, który uchroni Egipt przed zakusami najeźdźców; „Ludów Morza” i „Libijczyków”. Potem państwo zaczyna tracić swe siły, zdobycze i spójność. Nadchodzi tzw. III Okres Przejściowy obejmujący Dynastie XXI - XXV: ok. 1069 do 663 roku p.n.e.
Z Okresem Późnym ( od 672 roku p.n.e. ) rozpoczyna się ostateczny schyłek świetności Egiptu Faraonów. Na tronie egipskim coraz częściej zasiadają ludzie z obcych krajów: Libijczycy, Nubijczycy, Asyryjczycy. Sprzyja temu również niezdrowa konkurencja rodzimych dynastów. W Delcie tymczasem osiedlają się pierwszy greccy koloniści. XXVI Dynastia zwana „Saicką” ( 672 - 525 lata p.n.e. ) zwraca się ku wartościom duchowym i wzorcom artystycznym „Starego Państwa”. Jest to jednak krótka chwila dziejowa przed nadejściem pierwszej okupacji perskiej obejmującej czasy od Kambyzesa do Dariusza II. Po oswobodzeniu spod jarzma Persów, w roku 405 p.n.e. Egipt na krótko odzyskuje niepodległość. Wtedy to XXX Dynastia - ostatnia z „Rodzimych” - podejmuje ambitny program odbudowy kraju, przerwany niestety drugą inwazją i panowaniem Persów, dużo surowszym niż pierwsze. Wreszcie w roku 333 p.n.e. Aleksander Wielki pokonuje Persów i włącza Egipt do swego wielkiego imperium. Zakłada miasto Aleksandria, które stanie się stolicą jego następców - Ptolemeuszy. Bardziej zachowawcze południe długo utrzymuje tradycje faraońską, północ jednak hellenizuje się szybko. 24 sierpnia 394 roku p.n.e. na wyspie File, na południu Egiptu wykuta zostaje ostatnia hieroglificzna inskrypcja w Egipcie. Teraz triumfy święci chrześcijaństwo, z czasem coraz bardziej ustępując miejsca islamowi, przeniesionemu nad Nil przez Arabów w 642 roku n.e.
U R Z Ą D F A R A O N A
Przez cały czas trwania cywilizacji w starożytnym Egipcie istniała w zasadzie tylko jedna forma rządów - monarchia faraońska. Ten nie mający sobie równego w dziejach ludzkości przykład stabilności władzy nadał całej egipskiej cywilizacji niebywałą spójność. Faraon był nie tylko królem i głową państwa lecz również naczelnym wodzem, zarządcą gospodarki i dyplomacji.
„ To nie homopolticus lecz król i bóg zarazem, który spina Niebo i Ziemię, dlatego nie wolno nikomu kwestionować jego autorytetu, tak Królewskiego jak i Boskiego”, albowiem jest on również Mędrcem i Uczonym.
A zatem Egipt Faraonów to teokracja - władza uświęcona której pierwszym zadaniem jest podtrzymanie sacrum w takiej postaci, jaka obowiązywała w danym czasie. Faraon jest zatem Królem i Kapłanem ponieważ to on - jako zwierzchnik wszystkich kapłanów - odprawia wszelkie liturgie w każdej świątyni Egiptu.
Słowo „faraon” jest grecką transkrypcją egipskiego terminu per - aa, który dosłownie znaczy „Wielki Dom”, czyli „Pałac”. Władza królewska była zatem funkcją doskonałą stworzoną przez bogów gdyż Boski demiurg wyróżnił go spośród setek tysięcy ludzi, a to nakłada nań ogromną odpowiedzialność i narzuca niezliczone obowiązki.
STOLICE STAROŻYTEGO EGIPTU
Czas, lata p.n.e. Dynastia Stolica Imiona ważniejszych faraonów
2850 - 2140 I - VIII Memfis Menes, Dżeser, Cheops, Unas
2140 - 2040 IX - X Herakleopolis Neferkare, Cheti.
2040 - 1991 XI Teby Mentuhotep.
1991 - 1785 XII Memfis Amenemhat, Sezostris.
1785 - 1650 XIII - XIV Memfis, Ksois Neferhotep.
1650 - 1539 XV - XVII Awaris Apopi, Kamose.
1539 - 1292 XVII Teby Amenhotep, Totmes.
1351 - 1333 XVII Achetaton (el-Amarna) Amenhotep IV ( Echnaton ).
1279 - 945 XIX - XXI Pi-Ramzes lub Per-Ramzes Ramessydzi.
964 - 664 XXII - XXV Tanis, Memfis, Napata Tefnacht, Szeszonk, Pianchi.
664 - 525 XXVI Sais, Napata, Meroe Psammetyk.
525 - 404 XXVII zwierzchnictwo perskie Kambyzes, Dariusz.
404 - 332 XXVIII - XXX zwierzchnictwo perskie Nektanebo.
XXIX Mendes Nektanebo.
331 - 30 ------------ zwierzchnictwo perskie Aleksander Wielki
30 p.n.e. - 395 n.e. ------------ zwierzchnictwo rzymskie od Augusta do Teodozjusza.
O K U P A C J A H Y K S O S K A
Ponoć kilka hipopotamów miało być powodem, dla którego starożytny Egipt, jego sztuka i kultura nie przepadły bez wieści w XVI wieku p.n.e. Hipopotamy te sprawiły, że ludzie ( faraoni ) tacy jak: Totmes III, Amenhotep III czy Ramzes II Wielki mogli przekształcić kraj położony nad Nilem w światowe imperium, które przez stulecia wywierało wpływ na historię powszechną. W każdym bądź razie tego dowiadujemy się z londyńskiego papirusu Sallier. Jego wymowa historyczna jest równie sporna jaj gęganie gęsi na Kapitolu, które rzekomo ocaliły Rzym od zagłady. Lecz jeśli nawet byłaby to wymyślona legenda, to przecież oparta jest ona na całkiem realnych wydarzeniach - których niektóre szczegóły dziś jeszcze dadzą się dowieść.
Gdzieś około roku 1650 p.n.e., azjatyckie hordy wyposażone w szybkie jak strzała zaprzęgi konne, broń, której przedtem Egipcjanie nigdy przedtem nie widzieli, wdarły się do delty Nilu. Niczym obcy bogowie w niekończących się szeregach, przez miasta i wsie przewalały się watahy ludzi o egzotycznym wyglądzie, paląc, rabując i mordując. Rozgorzała wojna. Wojna, której nigdy przedtem Egipcjanie nie doświadczyli we własnym kraju. Gdy słyszeli o walkach, to zawsze miały one miejsce poza granicami kraju - w odległych okolicach, które faraon pragnął wcielić do swego imperium. Teraz jednak hordy obcych osiedliły się na wschodnim skraju Delty Nilu. Wybudowali tu swoją stolicę, która nazwali Awaris. Koronowali własnych królów grożąc jednocześnie zagładą egipskiej kultury. Zatrwożeni Egipcjanie nazwali ich Hyksosami - „książętami obcych krajów”. Prze prawie 100 lat Delta Nilu pozostawała pod obcym panowaniem. Tak długo trwało nim Egipcjanie otrząsnęli się ze strachu i przypomnieli sobie o niegdysiejszej potędze i umiejętnościach walki. Wtedy to w mieście Teby, w górnym Egipcie powstał ośrodek oporu pod przywództwem księcia Teb - Sekenenre.
Istniało wówczas na wschodzie miasta jezioro, w którym książęta tebańscy trzymali hipopotamy. Pewnego dnia, gdy Egipt był w nędzy, nie było ani króla, ani mocy, ani życia, ani zdrowia, król Hyksosów Apopi przysłał posłańca do Teb, do Sekenenre.
- „Dlaczego przysłano cię do miasta południa” - spytał podniecony Sekenenre. - Jak doszło do tego, że odbyłeś tę podróż?”
- Poseł króla Hyksosów odparł zuchwale: „Król Apopi - oby dane mu było długie Zycie, dobrobyt i zdrowie - kazał powiedzieć, że musisz łaskawie usunąć sadzawkę z hipopotamami we wschodniej części twego miasta, gdyż nie pozwalają mu one spać. Dzień i w noc jego uszy pełen są ich ryków”.
Z początku Sekenenre nie chciał wierzyć własnym uszom. Przecież Apopi, władca Hyksosów mieszkał w odległości 600 kilometrów od Teb, z wielką niechęcią opuszczał swój pałac i teraz uważał, że przeszkadza mu ryk jego hipopotamów. Sekenenre poczerwieniał, w końcu jednak dojrzał w nim pewien plan.
- „No dobrze - odrzekł Sekenenre. Skontaktuję się z waszym panem - oby dane mu było długie życie, dobrobyt i zdrowie - w sprawie tej sadzawki z hipopotamami we wschodniej części miasta Teby”.
- Posłaniec Hyksosów pozostał jednak nieugięty: „Nie! Sprawa w której przysłał mnie mój król musi zostać natychmiast załatwiona”.
Sekenenre użył całej swojej sztuki perswazji, kazał podać mięso i ciasto. Z trudem udało mu się powstrzymać posła Hyksosów od tego, aby ten nie wysłał natychmiast oddziałów, które zasypałyby staw wraz z hipopotamami. Książę Teb zobowiązał się jednak na piśmie, że skończy z plagą hipopotamów i jeszcze na odchodnym zawołał do posła:
-„Uczynię wszystko co mi powiedziałeś. Powiedz mu to.” Powiedział „mu” a nie „królowi”, nie dołączył przy tym uprzejmego: „oby dane mu było długie życie, dobrobyt i zdrowie”. Zamiast tego Sekenenre wezwał do siebie wróżbitów i mędrców, poinformował ich o bezwstydnym i prowokacyjnym wezwaniu króla Hyksosów i zapytał ich, co w tej sytuacji należy robić?. „Wówczas wszyscy i każdy z osobna milczeli przez długi czas…”.
Nie wiadomo, co się stało po długim milczeniu mędrców i wróżbitów, gdyż w tym miejscu papirus Sallier jest poważnie uszkodzony - nie do odczytania. Wydaje się, że Sekenenre popadł w konflikt zbrojny z królem Apopi, w którym los mu nie sprzyjał gdyż został pokonany i strasznie zmasakrowany. Świadczy o tym jego mumia, która jest przechowywana w Muzeum Egipskim w Kairze, opatrzona tabliczką z jego imieniem. Po odkryciu jej pod koniec XIX wieku w Deir El - Bahari mumia Sekenenre została zbadana przez grono naukowców - egiptologów. Dokonali oni wstrząsającego odkrycia: otóż jego czaszka w górnej części byłą zdruzgotana pięcioma ciosami albo pchnięciami. W taki oto sposób zginął książę Teb, Sekenenre.
Na tym jednak nie zakończyła się walka z najeźdźcami - Hyksosami. Jego synowie Kamose i Ahmose - późniejszy faraon, który zapoczątkował XVIII dynastię - którzy kolejno obejmowali sukcesje po Sekenenre, czynili wszystko w zamiarze pomszczenia okrutnej śmierci swego ojca.
Dzielnemu Kamose nie było jeszcze dane zdobyć na powrót dawną stolicę państwa - Memfis i zniszczyć stolicę azjatyckich najeźdźców - Awaris. Czy zmarł w walce z Hyksosami czy też w wyniku jakiejś choroby - tego nie wiadomo. Lecz jego brat Ahmose zdobył Awaris, pokonał Hyksosów i ścigał ich aż do południowej Palestyny. Gdy został faraonem ( 1539 - 1514 p.n.e. ), zapoczątkował nową epokę historii egipskiej - Nowe Państwo - a Teby uczynił stolicą Egiptu.
TABLICE CHRONOLOGICZNE POSZCZEGÓLNYCH DYNASTII EGIPSKICH I PANUJĄCYCH WÓWCZAS FARAONÓW
OKRES PREDYNASTYCZNY: lata około 3100 - 2950 p.n.e.
Na temat panujących wówczas królów ( faraonów ) archeolodzy - egiptolodzy nie wiedzą nic. Prawdopodobnie ziemią egipską rządziły ucywilizowane istoty boskie, tzw. Słudzy Horusa. Po nich nastał pierwszy faraon - po egipsku MENES, według transkrypcji greckiej NARMER. I tak w wykazie dynastycznym poniżej pierwsze imię faraona jest po egipsku , oddzielona zaś / pochyłą, pionową kreską , po grecku.
OKRES ARCHAICZNY - DYNASTIE I - II 2950 - 2640 p.n.e.
Panujący król-faraon Menes / Farmer z I Dynastii dokonuje zjednoczenia Górnego i Dolnego Egiptu, tworząc Zjednoczone Królestwo Egiptu. Badania naukowców - egiptologów do tej pory nie potrafiły wyjaśnić, ilu faraonów, oprócz Menesa panowało w okresie 310 lat trwania dynastii I i II. Z ujawnionych niedawno w Sakkarze, mieście sacrum na skraju Wyżyny Libijskiej mastab grobowców faraonów I i II Dynastii udało się ustalić imiona niektórych z nich. I tak:
LATA DYNASTIA I - II
PANUJĄCY FARAON
NEBET
IDUT
MEHU
NEFERHERPTAH
IRUKAPTAH
NAINCHCHNUM
CHNUMHOTEP
NEFERSERCHEMPTAH
PTAHHOTEP
ACHTIHOTEP
TI
MERERUKA
KAGEMNI
ANCHMAHOR
NEFERSECHEMRE
STARE PAŃSTWO - DYNASTIE III - VI 2640 - 2134 p.n.e.
DYNASTIA III
LATA PANUJĄCY FARAON
SANACHT
NECZERICHET / DŻOSER
SECHEMCHET
CHABA
HUNI
DYNASTIA IV
LATA PANUJĄCY FARAON
2623 - 2589 SNOFRU
CHUFU / CHEOPS
RADŻEDEF
CHAFRE / CHEFREN
MENKAURE / MYKERINOS
SZEPSESKAF
DYNASTIA V
LATA PANUJĄCY FARAON
USERKAF
SAHURE
NEFERIRKARE
NIUSERRE
UNIS
DYNASTIA VI
LATA PANUJĄCY FARAON
TEPI
PEPI I
PEPI II
NIKOTRIS ( kobieta faraon )
PIERWSZY OKRES PRZEJŚCIOWY: DYNASTIE VII - X: ok. roku 2134 - 2040 p.n.e.
Na temat panujących wówczas królów ( faraonów ) archeolodzy - egiptolodzy nie wiedzą nic.
ŚREDNIE PAŃSTWO - DYNASTIE XI - XII 2040 - 1650 p.n.e.
DYNASTIA XI
LATA PANUJĄCY FARAON
MENTUHOTEP I
2050 - 2045 MENTUHOTEP II
MENTUHOTEP III
MENTUHOTEP IV
MENTUHOTEP V
MENTUHOTEP VI
DYNASTIA XII
LATA PANUJĄCY FARAON
AMENEMHAT
AMENEMHAT II
1842 - 1797 AMENEMHAT III
AMENEMHAT IV
SEZOSTRIS I / SENUSERET
1895 - 1878 SEZOSTRIS II
SEZOSTRIS III
SOBEKNEFERU ( kobieta faraon )
DRUGI OKRES PRZEJŚCIOWY: DYNASTIE XIII - XVII: ok. roku 1650 - 1570 p.n.e.
Na temat panujących wówczas królów ( faraonów ) archeolodzy - egiptolodzy nie wiedzą nic prócz tego, że na południu Egiptu, w Tebach rządziła królowa AHHOTEP. Były to czasy
okupacji hyksoskiej. Jej zasługą, pospołu z drugim synem, późniejszym faraonem Ahmose było zdobycie głównego bastionu najeźdźców - miasta Awaris lezącego w Delcie Nilu i połóżenie kresu okupacji Hyksosów. Zapoczątkowała kolejny okres świetności w dziejach Egiptu, noszący miano NOWEGO PAŃSTWA.
NOWE PAŃSTWO - DYNASTIE XVIII - XIX - XX 1539 - 1069 p.n.e.
DYNASTIA XVIII ( 1539 - 1292 p.n.e. )
LATA PANUJĄCY FARAON
1539 - 1514 AHMOSE / JAHMES
1514 - 1493 AMENHOTEP I
1493 - 1482 THOTMES I
1482 - 1479 THOTMES II
1479 - 1457 HATSZEPSUT ( kobieta faraon )
1479 - 1425 THOTMES III
1427 - 1397 AMENHOTEP II
1397 - 1388 THOTMES IV
1388 - 1351 AMENHOTEP III
1351 - 1333 AMENHOTEP IV / ECHNATON
1337 - 1334 SEMENHKARE ( jako koregent - współrządzący
równolegle z Echnatonem )
1333 - 1323 TUTANCHATON / TUTANCHAMON
1323 - 1319 EJE / AI ( były wezyr - naczelny sędzia w Egipcie )
1319 - 1292 HOREMHEB ( generał - były naczelny wódz wojsk
egipskich za panowania Echnatona )
DYNASTIA XIX ( 1292 - 1186 p.n.e. )
LATA PANUJĄCY FARAON
1292 - 1290 RAMZES I
1290 - 1279 SETHI I
1279 - 1213 RAMZES II - WIELKI
1213 - 1203 MERENPTAH ( 16 w kolejności dziecko Ramzesa II )
1203 - 1200 AMENMES
1200 - 1194 SETHI II
1194 - 1188 SIPTAH
1194 - 1186 TAUSERET ( kobieta faraon )
DYNASTIA XX ( 1186 - 964 p.n.e. )
LATA PANUJĄCY FARAON
1186 - 1183 SETNAHT
1183 - 1152 RAMZES III
1151 - 1145 RAMZES IV
1145 - 1142 RAMZES V
1142 - 1134 RAMZES VI
1135 - 1126 / 1123 RAMZES VII
1126 / 1123 - 1125 / 1121 RAMZES VIII
1125 / 1121 - 1107 / 1103 RAMZES IX
1107 / 1103 - 1103 / 1099 RAMZES X
1103 / 1099 - 1070 / 1069 RAMZEZ XI
UWAGA: DYNASTIE XIX i XX OKRESLANE SĄ PRZEZ HISTORYKÓW - EGIPTOLOGÓW MIANEM DYNASTRII RAMESSYDÓW.
TRZECI OKRES PRZEJŚCIOWY: DYNASTIE XXI - XXV: ok. roku 1069 - 663 p.n.e.
DYNASTIE: XXI - XXIII zwane libijskimi
LATA PANUJĄCY FARAON
SMENDES I
PSUSENNES I
PSUSENNES II
SZESZONK I
SZESZONK II
SZESZONK III
SZESZONK IV
SZESZONK V
OSORKOM I
OSORKOM II
OSORKOM III
OSORKOM IV
OSORKOM V
OSORKOM VI
TAKELO I
TAKELO II
DYNASTIA XXIV - ta grupa faraonów wywodziła się z miasta Bubastis
LATA PANUJĄCY FARAON
TEFNACHT
DYNASTIA XXV, zwana „Nubijską” lub „Kuszycką”
LATA PANUJĄCY FARAON
747 - 715 PIANCHI ( czarny faraon wywodzący się z Nubii, na
powrót zjednoczył Górny i Dolny Egipt
w jedno państwo )
Niektórzy egiptolodzy uważają, że nazwisko tego faraona należy czytać, zgodnie z dialektem nubijskim - „Pej - Pije”, nie zaś Pianchi. Znaczenie tego słowa jest: „Żyjący”. Po zjednoczeniu kraju nie przeniósł swojej siedziby królewskiej do Miasta Memfis lecz nadal urzędował w mieście Napata, w pobliżu czwartej katarakty na Nilu.
SZABAKO / SZEBITKU
TAHARKA
TANUTAMON
OKRES PÓŹNY: - DYNASTIE XXVI - XXX: około 664 - 332 p.n.e.
DYNASTIA XXVI, zwana „Saicką”
LATA PANUJĄCY FARAON
PSAMENTYK I / PESMECZEK
PSAMENTYK II
PSAMENTYK III
NECHO I
NECHO II
APRIES
AMASIS
DYNASTIA XXVII - okres pierwszej okupacji perskiej
LATA PANUJĄCY FARAON
KAMBYZES
DARIUSZ
KSERKSES
DYNASTIE XXVIII - XXX: do roku 332 p.n.e. - ostatnie dynastie rodzime
LATA PANUJĄCY FARAON
NEFERITES I
NAFERITES II
NEKTANEBO I
NEKTANEBO II
341 - 332 p.n.e. Okres drugiej okupacji perskiej: DARIUSZ II
331 - 31 p.n.e. ALEKSANDER WIELKI i dynastia Ptolemeuszy / Lagidów (305 - 30 p.n.e.)
30 p.n.e. - 395 n.e. Egipt prowincją rzymską.
395 - 639 n.e. Egipt pod panowaniem bizantyjskim.
639 - 640 n.e. Podbój Egiptu przez Arabów.
B Ó G I B O G O W I E ( BOGINIE )
Od samych początków teksty egipskie potwierdzają wiarę w realność istnienia „zasady twórczej”, której przejawami są siły twórcze, czyli Bogowie. Z odkrytych przez uczonych egiptologów i odczytanych tekstów wynika, że Egipcjanie czcili tzw. boskie triady. Jeden z takich tekstów stwierdza wręcz, że Trzej - to wszyscy Bogowie: Amon-czyli „Ukryty”, ten, którego formy nie sposób poznać, Ra-Re, to „Światłość i Oświecenie” i Ptah to stwórze słowo i jednocześnie patron rzemieślników - a więc twórców par excelence. Podobnie miało się w świątyniach Teb, które dedykowane były kolejnej triadzie złożonej z Ojca „Amona, Matki „Mut” oraz ich „Syna” Chonsu, czy też w Medinet Meadi - w starożytności Narmuthis - gdyż w sanktuarium wzniesionym przez faraona Amenemhata III czczono koleją triadę - kult boskiej trójcy: Horusa - protektora władzy królewskiej, Sobka - „zapładniającego” pana Fajum w postaci krokodyla i Renenutet - boginię-kobrę, opiekunkę zbiorów, która później będzie utożsamiana z samą Izydą.
W niektórych regionach Egiptu, szczególnie Dolnego akcentowano idee dualizmu, stawiając posągi boga Amona i jego żeńskiego odpowiednika, bogini Amonit, którym nadawano oblicza wybranych faraonów i ich żon.
I czy w przypadku Egiptu można mówić o „religii”? Faraońska sfera ducha nie jest oparta na żadnym dogmacie ani na żadnej prawdzie objawionej, definitywnej i niepodważalnej. Nie ma tu żadnych sztywnych reguł, żadnej uświęconej księgi. Bogowie, czy też Bóg tworzy i stwarza w każdej chwili, bezustannie i nieprzerwanie. I tylko od indywidualnej świadomości każdej żywej istoty - nie tylko człowieka - zależy, czy jej serce otworzy się na boską rzeczywistość i czy będzie ona czyniła i mówiła Ma'at, czyli Prawdę Ład i Harmonię od której zależy istnienie całego Uniwersum.
BOGOWIE ( BÓSTWA ) I BOGINIE STAROZYTNEGO EGIPTU
B O G O W I E
AMON - Jego imię oznacza „Ukryty”. W świątyni Opet w Karnaku ujawnione zostało 10 bau
Amona, 10 widzialnych przejawów tego boga, który przecież jest „ukryty”. Tylko jedno z
tych bau ma postać człowieka: pozostałe 9 to albo lwy albo węże. Naczelne bóstwo
starożytnego Egiptu. Jest określany mianem stwórcy ludzkości, zwierząt, drzew życia i
trawy. Rdzeń IMN implikuje również idee tworzenia i kreacji oraz stabilności i trwałości.
Amon Był patronem Teb, bogatej o potężnej stolicy Egiptu w czasach nowego państwa.
Łatwo go poznać po noszonej przezeń koronie z dwoma wysokim piórami. Niekiedy ciało
ma niebieskie jako Pan Powietrza / Wiatru, który daj „tchnienie życia”.
Z Amona wywodzi się AMON - RE, „Jedyny Wieloręki” - który stał się Wielkim Bogiem
Państwowym i który sprawił, że z jego ust wychodzili bogowie a z oczu ludzie.
ANUBIS - Przedstawiany w postaci czarnego zwierzęcia z rodziny psowatych, (nie szakala)
jednak z jego głową. Jako ten, który oczyszcza świat - który oddziela nieczyste od
czystego - uchodził za wynalazcę i patron mumifikacji, strażnika nekropolii
i przewodnika w Zaświatach Dusz Zmarłych - Usprawiedliwionych Głosem. Uchodził
za syna Ozyrysa i Neftydy.
ATUM - lub TUM, czyli „Ten-który-jest-pełny”, „Kompletny”. „Ten-który-jest-który-nie-jest”.
Pierwszy Stwórca - symbolizujący kult solarny - który obudził się w Praoceanie
Pierwotnej Energii. Często jest przedstawiany w postaci faraona w Podwójnej Koronie.
Jeden z ważniejszych bogów - demiurgów ( demiurg: boski budowniczy świata ) - miał
stworzyć świat i bogów za pomocą samogwałtu.
ATON - Bóg utożsamiający prastary kult słońca. Został wprowadzony do panteonu bogów
egipskich przez faraona - heretyka Amenhotepa IV, ( 1350 - 1334 ) który po koronacji
przyjął imię Echnaton czyli Skuteczny w Duchu Atona, w szóstym roku panowania.
Siedzibą tego boga było nowo wybudowane przez Echnatona miasto Achetaton. Po jego
śmierci kult Atona poszedł w zapomnienie za sprawą kapłanów tebańskich.
BES - Bóg ten ma postać brodatego karzełka. Jako amator tańca i muzyki a także magik,
uchodził za boga błaznów. Jest także inicjatorem, który prowadzi istoty sprawiedliwych ku
nowym narodzinom, stąd często uważany jest za akuszera i opiekuna „dobrych narodzin”,
domu i rodziny - zwłaszcza dzieci.
CHEPER / CHEPRI - Personifikuje poranne, wschodzące słońce. Najczęściej przedstawiany jest
pod postacią skarabeusza, gdyż wierzono, że - jat ten żuk - codziennie
wytacza słońce na nieboskłon. Uchodził za pana wszelkich przemian:
transformacji i mutacji.
CHNUM - Boski Garncarz z głową barana o krętych rogach. „Ten-który-wytacza” każdego
człowieka i jego KA ( siła życiowa ) na swym kole. Szczególnie związany był z
miastem Elefantyna, gdzie sprawował kontrolę nad źródłami Nilu i wyzwalał jego
życiodajny wylew. U jego boku panowała często tajemnicza bogini - Neith.
CHONSU - Bóg niebiańskich szlaków. Syn Amona i Mut, ma często głowę sokoła a ciało jego
jest owinięte w biały całun, podobnie jak Ozyrys. Z boku fryzury zwiesza mu się tzw.
lok młodości, głowę zdobi srebrna tarcza księżyca z wąskim, złotym rogalikiem u dołu
Jako wojownicze bóstwo lunarne jednym cięciem potrafi on oddzielić głowę od tułowia
wszelkim złowrogim istotom. Właściwe mu rytuały odprawiane były w nocy, w porze
pełni księżyca - chwili przywrócenia całości temu oku boga.
GEB - Bóg Ziemi zrodzony z pierwotnej pary Szu i Tenut, na głowie którego często przysiadała
gęś - geb. Jego siostrą była Nut - bogini Nieba.
HAPI - Ojciec bogów rzek, Bóg Nilu jako jego personifikacja ( uosobienie ). Przedstawiany jako
istota androgyniczna ( obupłciowa, obojnactwo rzekome ) - obwisłych piersiach i krągłym
brzuchu znamionującym opływanie w dostatki. Niestrudzony w znoszeniu ofiar do
świątyń. Głowę ma przybraną wiązką papirusów.
HORUS - Bóg sokół, przedstawiany z głową sokoła. „Światłość-praprzodków-i-wszystkich-bogów.
Istnieją trzy różne Horusy: 1/ „Odległy”, „Starszy” - którego oczy są Słońcem i
Księżycem: 2/ „Ten, który w chodzi w Każdego faraona” - protektor władzy królewskiej
w jej boskim wymiarze: 3/ „Dziecko” - pogrobowy syn Izydy i Ozyrysa i prawidłowy
dziedzic jego tronu.
MIN - Bóg płodności. Jest inkarnacją ( ucieleśnieniem, wcieleniem ) sił życia i mocy zapładniania
- pogromcą śmierci, na co dowodnie wskazuje jego fallus w stanie ciągłej erekcji, pomimo
iż ciało jego ciasno spowija całun. Czarny kolor ciała symbolizuje żyzną egipską ziemię,
która dała Dolinie nazwę Kemet, tj. Czarna Ziemia. W Tebach często identyfikowany z
Amonem lub Amonem - Min.
MONTU - Pradawne Bóstwo Teb- Pan Sił Zwycięstwa. Przedstawiany był postaci człowieka z
głową lub w masce Sokoła, który sprawiał, że „Ramię faraona było potężne a moc jego
niezwyciężona”.
NECHET - Bóg godnej śmierci, gwarantujący świętą godność zmumifikowanych przed
pochówkiem zwłok ludzkich - i nie tylko. Przedstawiany pod postacią sępa.
NUN - PRAWODY. Bóg noszący to imię uważany był za Praboga i ojca wszystkich bogów.
ONURIS - Bóg dźwigający sklepienie niebieskie - niebo.
OZYRYS - Syn bogini nieba - Nut i boga ziemi - Geb. Podstepnie i bestialsko zamordowany
przez swego brata Setha. Przedstawiany jest w postaci mumii, z twarzą zieloną lub
czarną, w białej koronie ozdobionej piórami, z berłem heka i biczykiem nehaha -
symbolami władzy. Za życia ziemskiego był boskim królem Egiptu - nauczył Egipcjan
sztuki uprawy ziemi. Po śmierci, po symbolicznym odrodzeniu przez Izydę, jego
siostrę i żonę zarazem został Panem Usprawiedliwionych Głosem, ich sędzią i władcą.
Jest par excellence ( w dosłownym-całym tego słowa znaczeniu ) symbolem
odrodzenia się do Życia Wiecznego. Święte miasto Ozyrysa - to Abydos.
PTAH - Bóg Ciemności. Pan Memfis i jeden z Demiurgów. Miał stworzyć Świat używając tylko
Słowa, które pomyślał w swym sercu i wypowiedział swym językiem. Stąd uważany jest
za szczególnego patrona wszelkich stwórców i wytwórców - rzemieślników i artystów.
Przedstawiany jest w postaci zmumifikowanej, głowę nakrytą ma „czepeczkiem” ściśle
przylegającym do czaszki. Przed sobą trzyma laskę boskiej potęgi - uas połączoną z
innymi amuletami.
RA - Jest Światłością Boską jaka wciela się w Słońce. Ten niekwestionowany „Król Królów”
najczęściej przedstawiany jest w postaci ludzkiej z głową sokoła, nad którą wznosi się dysk
słoneczny.
RE - Bóg utożsamiający Boską Światłość przekazująca nieśmiertelność tej esencji. Niewzruszona
-zasada-prawda-i-sprawiedliwość. Jego córką była Ma'at.
SETH - Bóg pustyni - Pan i siewca burz jak i wszelkiego rodzaju kłopotów. Przybiera postać
fantastycznego zwierzęcia - ni to wielbłąda, ni to onagera ( onager: podgatunek Kułana,
z zwierzęcia z rodziny koniowatych, zaliczany do grupy półsłów. Wywodzi się z Azji ).
Często przybiera jego maskę. Jako gwałtownik, przede wszystkim „uderza”, „dezorientuje”
i „niszczy”. Występuje też jako obrońca Sił Światłości a nawet patron i opiekun Górnego
Egiptu. W późnej dobie jednak - jako morderca swego brata Ozyrysa - staje się
symbolem Zła jako takiego.
SOBEK - Bóg o głowie krokodyla. Pan Wodnego Żywiołu - jest zarazem budzącym powszechny
strach okrutny, drapieżnikiem: „Tym-który-zapładnia-wody” - z głębin których wyłania
się po to, by spowodować świecenie Słońca.
SOKARIS - Bóg tajemnych sfer, w których odbywa się cyklicznie odrodzenie Ozyrysa.
SZU - Bóg Świetlanego Powietrza. Dawca wszelkiego życia na ziemi i zarazem warunków jego
istnienia.
THOT - Bóg o głowie Ibisa - Pan „Słów Bogów” - jak Egipcjanie nazywali hieroglify, pismo,
którym się posługiwali. Ten asystent boga Ra z racji swej pierwotnej funkcji bóstwa
lunarnego był prawdziwym, wybornym Skrybą Bogów. Napisać miał 42 księgi
zawierające całą mądrość świata. Z czasem stał się Uniwersalnym Panem Mądrości,
szczególnie zaś patronem pisarzy, urzędników i lekarzy. W świątyniach często
przedstawiany w postaci siedzącego pawiana.
TOT - Ten Bóg Księżyca zazdrosny o kontakty seksualne Boga Ziemi Geba z Boginią Nieba Nut
ruszył w zaloty do matki Nut. A ta znów nie chciała pozostać zimna i bez serca, więc
sprawiła mu przyjemność z której narodziła się dziewczynka Izyda.
MNEWIS - Lokalne bóstwo utożsamiane z miastem Heliopolis, przedstawiane pod postacią
świętego byka.
SOKARIS - Lokalne bóstwo ziemi i śmierci związane z miastem Memfis.
B O G I N I E
HATHOR - Znaczy dosłownie „Dom Horusa”. Bogini Nieba” - „Oko Słoneczne”, „Siła Kosmosu” -
czyli uosobienie każdej kobiety. Jest ona niebem, gdzie rodzi się Horus, kosmosem,
w którym panuje harmonia gwiazd. Przedstawiana jest najczęściej jako krowa lub
kobieta z uszami krowy i głową przystrojona w rogi tego zwierzęcia, między którymi
wstaje słońce. Jest władczynią Niebios, patronką miłości, piękna i muzyki, opiekunką
matek i zmarłych. Hatior jest jakby kluczem do szczęścia zarówno „Na tym jak i na
tamtym świecie”. Jej kosmiczna forma - tzw. Hatior Quadrifrons = Czterolica
posiada zdolność patrzenia jednocześnie na cztery strony świata. Jej popularność
czasami przyćmiewała nawet popularność samej Izydy.
IZYDA - ISET - Czyli „Wielka Czarodziejka”. Bogini ta ma koafiurę przyozdobioną tronem - st - i
jest par excellence „tronem, który tworzy faraonów”. Po zamordowaniu przez
Setha brata-męża Ozyrysa jako oddana siostra-żona wyruszyła na poszukiwanie
jego członków przez zawistnego Setha , odnajdując je i przywracając mu - przy
pomocy Anubisa - życie i poczyna z nim dziecko - Horusa. Jedna z 4 Filarów
Nieba.
MA' AT - Bogini utożsamiająca „Ład i Porządek Świata”. Córka Ra-Boskiej Światłości jest w
pierwszym rzędzie Harmonią Kosmosu i „złotą zasadą” koherencji ( Koherencja:
spójność, spoistość, łączność ), niezbędnym warunkiem istnienia Uniwersum (
powszechności, ogólności ), samą Prawdą i Sprawiedliwością. Postępować drogą
Ma'at, to szukać mądrośąci zaś czynić Ma'at to postępować sprawiedliwie. Inaczej jest
to Wieczna Zasada, której podlegają wszyscy i wszyscy muszą jej przestrzegać, nawet
Faraon. Ofiara Ma'at składana przez faraona jest centralnym punktem liturgii ku czci
bogów - niejako summą wszystkich ofiar. Zazwyczaj przedstawiana jest w ludzkiej
postaci ze strusim piórem na głowie lub tylko w formie póra.
MERET - SEGER - Groźna Bogini - wężyca. „Ta-która-kocha-ciszę”. Zamieszkiwała Górę Zachodnią Doliny Królów w piramidzie zwanej Róg, ar. Al. Urn.
MUT - „Pani Niebios” . Boska małżonka Amona. Jej imię znaczy jednocześnie „Matka i Śmierć”.
Często przybierała postać lwicy. W świątyniach jednak przedstawiano ją jako królową w
peruce, ozdobionej zdartą z sępicy powłoką i w Koronie Białej lub Podwójnej.
NEFTYDA - Siostra Izydy i Ozyrysa. A także siostra i bezpłodna małżonka Setha. Imię jej
znaczy dosółwnie - „Pani Świątyni” i taki hieroglif oznaczający świątynię zdobi jej
głowę - gdyż była władczynią i opiekunką świątyń w starożytnym Egipcie. Jej
zadaniem było odstraszanie intruzów naruszających spokój grobowców faraonów.
Solidarnie wspierała Izydę podczas rytów wskrzeszenia Ozyrysa. Druga z 4 Filarów
Nieba.
NEITH - Prastara wojownicza bogini dolnoegipska. Pani Bogów Nieba, Ziemi i Świata
Pośredniego. Mistrzyni tkactwa. Miała stworzyć za pomocą siedmiu słów. Według
tamtejszych wierzeń, zrodziła boga Ra. Jej głowę zdobią dwie skrzyżowane strzały. Jako
Pani Sais - miasta w Delcie Nilu była znakomitą pływaczką, która mogła swobodnie
poruszać się w odmętach Praoceanu. Często panowała przy b ku Boga - Chnuma.
Trzecia z 4 Filarów Nieba.
NECHBET - Bogini Sępica. Patronka Górnego Egiptu, która sama w sobie była inkarnacją całego
Górnego Egiptu. Pospołu z wężycą Uto z Delty- była opiekunką królewskiej
tytulatury. Jej domeną było miasto leżące na wschodnim brzegu Nilu o nazwie al.
Kab. Staroegipska nazwa miasta to Necheb.
NUT - Bogini Nieba zrodzona z Pierwotnej Pary - która codziennie wieczorem pożera słońce, by
następnego ranka wydać je na świat. Przedstawiana jest w postaci wielkiej, nagiej kobiety
rozpiętej na kształt tęczy nad Gebem, czyli ziemią.
OPET - Bogini narodzin, stworzycielka świata - macica, w której życie nabierało kształtu.
Przedstawiana była pod postacią hipopotamicy.
SELKIS - Czwarta z 4 Bogiń - Filarów Nieba. Wraz z pozostałymi trzema biniami strzeż
odkrytego wreszcie na początku XX wieku sarkofagu z mumią w grobowcu Faraona
Tutenchamowa.
SESZAT - Założycielka świątyń wspólnie z asymilowanym Totem Faraonem. Pani Domu Życia i
Strażniczka Świętych Archiwów. Symbolem funkcji Pani Królewskich Annałów i
Bibliotek jest siedmioramienna gwiazda, która zdobi jej koafiurę.
SACHMET - Bogini z głową lwicy. Jest wcieleniem dzikich sił natury, które należy opanować.
Jako okrutna lwica - „Straszliwa” emisariuszka Ra - zsyła na złych ludzi choroby i
wszelkie nieszczęścia. Boją się jej wszyscy, nawet sami bogowie. Jednak - jako
małżonka Ptaha - jest też patronką medyków, których nauczyła sztuki leczenia.
Uspokajana była często hymnami i pieśniami ku swej czci, intonowanymi pod koniec
Roku. Wtedy to groźna Sachmet - terrorystka zmieniała się w słodką kotkę -
Bastet.
PIERWOTNA PARA - czyli SZU ( element lotny, bóg powietrza ) oraz TEFNUT ( element
wilgoci ), siostra Szu. Tworzą oni pierwszą twórczą diadę, często
przedstawianą w postaci mężczyzny i kobiety. Tefnut utożsamiana była
ponadto z mitycznym obrazem księżyca.
UADŻET ( UADŻIT ) - Bogini zaświatów. Patronka Delty Nilu. Przedstawiana w postaci wężycy,
kobry - źródła siły przemierzającej zaświaty.
MIT O NIEBIAŃSKIEJ KROWIE
Mit ten oparty jest na wyobrażeniach pochodzących z najdawniejszych czasów, mający za treść uratowanie rodzaju ludzkiego przed unicestwieniem.
Punktem wyjścia mitu „o niebiańskiej krowie” jest bunt ludzi przeciw Bogowi Słońca - Re. Gdy Re był stary, jego kości stały się srebrem, członki złotem a włosy lapis-lazuli. Ludzie zaczęli o nim źle mówić. Gdy Bóg Słońca to usłyszał rzekł do bogów w swoim orszaku: „Wezwijcie i przyprowadźcie do mnie oko moje, Szu, Tenut, Geb i Nut… ( Szu i Tenut są dziećmi boga słońca i uchodzą za oczy Pana Niebios, natomiast Geb i Nut to personifikacje: Geb - ziemi, Nut - nieba )…i przyprowadźcie potajemnie tak, aby nie zobaczyli ich ludzie, żeby nie upadły ich serca…albowiem ja udam się wraz z bogiem Nun do Nun, tam gdzie się stałem”. ( Nun - prawdy: Bóg noszący imię Nun uważany był za praboga i ojca wszystkich bogów. Wówczas bogowie ci zostali do niego przyprowadzeni i Re tak się odezwał do Nun: „Boże pierworodny z którego powstałem, bogowie przodkowie patrzcie - ludzie stworzeni z mego oka zamyślili zło przeciw mnie. Powiedzcie mi, co uczynicie przeciw temu złu?. Patrzcie, chce uniknąć zabijania ich, póki nie usłyszę, co mówicie przeciwko nim”. Inni bogowie jednak odparli: „Wyślij oko swoje, niech za ciebie pokona tych, którzy zamyślają zło przeciwko tobie, albowiem nie ma innego oka, które przewyższałoby je i mogło pokonać ich za ciebie, kiedy zstępuje w postaci bogini Hathor”.
Żądna krwi córka Re - Hathor - Sachmet został wybrana do unicestwienia rodzaju ludzkiego, lecz Re w swej dobroci zdecydował inaczej. Posłużył się podstępem. Posłańcy przynieśli z wyspy Elefantyny wielkie ilości owoców granatu; zostały one rozgniecione i wymieszane z piwem jęczmiennym, które specjalnie w tym celu uwarzyły niewolnice. Napój ten wyglądał jak ludzka krew i wypełnił siedem tysięcy dzbanów. W nocy, zanim jeszcze bogini Hathor - Sachmet uczyniła swą okrutną powinność, bór Re kazał rozlać usypiający napój w miejscu, w którym miała dokonać się zemsta. Hathor - Sachmet nadeszła, zobaczyła, że wszystko pokryte jest płynem i skosztowała go. Upiła się tak bardzo, że nie mogła rozpoznać ludzi. W ten sposób rodzaj ludzki został uratowany.
Z mitu o niebiańskiej krowie wywodził się zwyczaj, że w święto Hathor podawano niewolnicom usypiający napój.
MIT O OZYRYSIE ( według Plutarcha )
Tylko bóg słońca - Re był świadkiem, gdy bogini nieba - Nut i bóg ziemi - Geb urządzili sobie potajemną, miłosną schadzkę. Rozwiązły postępek miał swoje skutki: narodził się bóg Ozyrys. Najwyraźniej zarówno w niebie jak i na ziemi było równie nudno, cała sprawa bowiem powtórzyła się jeszcze dwukrotnie i wkrótce na świat przyszły następne dzieci: chłopiec imieniem Seth oraz dziewczynka imieniu Neftyda. Tyle miłości pod gołym niebem nie mogło pozostać w ukryciu przed bogiem księżyca o imieniu Tot. On także ruszył w zaloty do matki Nut. A ta znów nie chciała pozostać zimna i bez serca, więc sprawiła mu przyjemność z której narodziła się dziewczynka Izyda.
Ozyrys był królem Egiptu w tzw. Złotm Wieku Ludzkości, był bardzo zmyślny: nauczył Egipcjan uprawiać pola, dał im prawa kazał czcić bogów. Ci uczynili go królem. Lecz już wkrótce doszło do sporu między rodzeństwem. Ozyrys i Set nie znosili się, natomiast Izyda, która bardzo kochała Ozyrysa, wyszła za niego za mąż.
To było cierniem w oku złego odludka Setha. Dlatego wymyślił on szatański podstęp: sporządził wspaniały sarkofag na miarę ciała Ozyrysa. Następnie, podczas uczty z przyjaciółmi zaoferował go w prezencie temu, na kogo będzie najlepiej pasował. Lecz dla jednego był on za duży, dla drugiego za mały, tylko dla Ozyrysa pasował jak ulał. Gdy Ozyrys ułożył się na próbę, wygodnie w sarkofagu, Seth niespodziewanie zatrzasnął wieko, przybił je gwoździami, na wierzch nalał roztopiony ołów i wrzucił do Nilu, z którego nurtem sarkofag odpłynął.
Izyda najpierw opłakiwała śmierć swego brata i oblubieńca, po czym wyruszyła na poszukiwanie sarkofagu. Jej nadzieja, że woda musiała go gdzieś wyrzucić na brzeg, spełniła się. Po długim poszukiwaniu odnalazła sarkofag w mieście Byblos. Zgodnie z podaniem, statkiem z Byblos Izyda przywiozła do Egiptu zwłoki swego męża Ozyrysa, ale na nieszczęście Seth ją przy tym zaskoczył. Z wściekłością rzucił się na zwłoki Ozyrysa, poćwiartował je na czternaście części i rozrzucił na wszystkie strony świata. Lecz Izyda nie zrezygnowała. Odnalazła i pozbierała wszystkie czternaście części, kawałek po kawałku poskładała swego małżonka. Brakowało tylko fallusa. Mimo tego braku udało się jej na tyle odtworzyć Ozyrysa, że ten byłe jeszcze w stanie spłodzić z nią syna pogrobowca - Horusa, który po wielu perypetiach przepędził Setha i zasiadł na tronie Egiptu. Od tej pory Horus jest opiekunem władzy królewskiej, każdy faraon zaś jego ziemskim wcieleniem - dosłownie: Żywym Horusem na jego tronie. Odtąd ośrodkiem kultu Ozyrysa i celem pielgrzymek stało się miasto Abydos - miasto bez znaczenia gospodarczego, za to prężny ośrodek kultu religijnego.
F I G L E B O G A B E S A
Za czasów XXVI Dynastii, w okresie zwanym Epoką Saicką , w mieście Abydos nadal ustawiano liczne stele. Później znaczenie tego świętego miasta podupadło. Podczas, gdy miasto zdaje się odchodzić w cień zapomnienia, kult Ozyrysa zostaje rozpowszechniony nie tylko w całym basenie Morza Śródziemnego - Grecja-Delos i Rzym Cesarski - lecz dociera nawet do najdalszych zakątków ówczesnego świata.
Kiedy w Abydos próbują osiedlić się pierwsi chrześcijańscy mnisi, trafiają tam na zgoła nieoczekiwany opór. Otp bowiem dobroduszny ze swej natury, opiekuńczy i muzykalny bóg - karzełek Bes rozwija wszystkie swe magiczne zdolności by ich wystraszyć i wypłoszyć z tych okolic. I można powiedzieć, że przez długi czas był w tym na wyraz skuteczny. Nie należy jednak zapominać, że słowo bes znaczy tyle, co: „wtajemniczać, dokonywać inicjacji”, co w kontekście świętego miejsca, gdzie objawiona została światu tajemnica odrodzenia życia - a więc w pewnym sensie „zmartwychwstania” nadało mu szczególną moc, co w połączeniu z dość pokracznym wyglądem bożka czyniło zeń w oczach prostodusznych i naiwnych mnichów istotę niezwykle groźną, nieledwie demona.
K O L O S Y M E M N O N A
Jadąc Tebami Zachodnimi od przeprawy przez Nil, ku świątyniom i grobom zachodniego brzegu, nie sposób nie zauważyć stojących tuż przy drodze prowadzącej do nekropolii dwóch gigantycznych posągów, które wyglądają tak, jakby zgubiły się wśród zielonych pól. Kolosy te są jedynymi z nielicznych pozostałości po największej w Egipcie Świątyni Milionów Lat wzniesionej tu dla faraona Amenhotepa III przez jego naczelnego architekta i imiennika - Amenhotepa, syna Hapu. Wykute zostały w całości z ogromnych bloków piaskowca, który wydobyto kamieniołomach Czerwonej Góry, leżących prawie 700 kilometrów na północ od Teb. Sprowadzono go tu, nie licząc się z odległością, kosztami i technicznymi problemami transportu, ponieważ - ze względów magicznych i symbolicznych - tylko pochodzący stamtąd piaskowiec nadawał się na podobne statuy.
Gigantyczne KA Amenhotepa III siedzą na odpowiednio wielkich tronach, których boki zdobią symboliczne przedstawienia jednego z podstawowych aktów rytualnych zwanego Połączeniem Obydwu Krajów. Dwa bóstwa nilowe - Hapi wiążą łodygi lilii i papirusu - heraldycznych roślin Doliny - Górnego Egiptu i Delty - Dolnego Egiptu. Przy nogach kolosów stoją figury matki i córki Amenhotepa III, pełniące tu funkcje animatorek królewskiej energii.
W roku 27 p.n.e. wielkie trzęsienie ziemi wstrząsnęło całym regionem tebańskim i nadało nieoczekiwany rozgłos obu tym posągom. Pod wpływem wstrząsów północny kolos został poważnie uszkodzony. Powstały w nim pęknięcia, które wskutek dalszej ”pracy” kamienia wywoływały niezwykły fenomen: o wschodzie słońca kolos zaczynał wydawać z siebie dziwne odgłosy, jakby rodzaj jęku czy zawodzenia żałobnej pieśni….Licznym już w tym czasie, osiadłym w Egipcie Grekom skojarzyło się to natychmiast z epickim herosem - Memnonem, który zginął był podczas wojny trojańskiej. Co rano miał on witać swą matkę rozdzierającą skargą. Co więcej, imię jego bliskie było egipskiemu słowu menu- „pomnik, monument”, jakiego rodzimi mieszkańcy używali na określenie takich, jak te kolosy pomników przeszłości. Matka herosa Memnona - Eos -„różanopalca jutrzenka” miała odpowiadać na zawodzenia syna tworząc rosę, która jak wierzono, miała moc przywracania życia.
Sława tego „cudu” szybko rozeszła się po całym świecie antycznym. By na własne uszy usłyszeć śpiew Memnona, do Teb zaczęły zdążać pielgrzymki, żądnych wrażeń ciekawskich. Wielu z nich zostawiło śladowego pobytu w tym miejscu, wydrapując na posągach swe imiona. W roku 130 n.e. przebywający wówczas w Egipcie - która wtedy była prowincją rzymską - cesarz Hadrian, entuzjasta „orientalizmu”, kilkakrotnie przyjeżdżał pod kolosy w otoczeniu świty dworskiej, by posłuchać ich niezwykłego śpiewu. Z kolei, w roku 199 n.e., inny cesarz - Septymiusz Sewer - popełnił niewybaczalny błąd, nakazując odrestaurować kolosy Memnona. Jego intencje była jak najlepsze, rezultat jednak opłakany. Odrestaurowane kolosy przestały śpiewać raz na zawsze…
ŚWIĄTYNIA W KOM OMBO ( przymierze sokoła z krokodylem )
Około 50 kim na północ od Asuanu, na cyplu, z którego sprawowano nadzór nad ruchem statków po Nilu wznosi się świątynia Kom Ombo wybudowana z jasnego piaskowca. Świątynia ta, która zastąpiła konstrukcję Faraona Thutmozisa III została odnaleziona i odsłonięta dopiero w roku 1893., co uchroniło ją prze zagładą i rozgrabieniem. Stanowiła serce miasta Nubit ( greckie Ombos ), które słynęło ze swych warsztatów obróbki złota.
Z miejscem tym związana jest legenda, która wyjaśniać miała szczególny, bliźniaczy charakter budowli. Otóż, w owych czasach władzę w Nubit sprawowali ponoć dwaj bracia: jeden był dobry a drugi przewrotny i podły. Zły brat postanowił usunąć dobrego brata - gdyż uważał go za konkurenta - który próbował utrzymać w okolicy pokój i harmonię, jednak mieszkańcy nomu wcale nie chcieli się podporządkować złemu panu. Wybrali wygnanie i podążyli za dobrym bratem. Zostawszy sam, zły brat zrozumiał, że sama władza nic mu nie daje. Nie sposób przecież w pojedynkę uprawiać pola. Jednak jego pokrętnemu umysłowi nie brakowało diabelskiej zmyślności. Uciekł się więc do czarnej magii i próbował ze zmarłych uczynić swych niewolników. Zmarli rozgniewani, że przeszkadza się im w wiecznym spoczynku, rozsiali po polach ziarna piasku zamiast zbóż, czyniąc z ziemi jałową pustynię. Bez trudu zatem w braciach rozpoznać można bogów: złego Setha i dobrego Horusa. Jednak nawet Seth, jako bóg musiał mieć swoje królestwo. Przyznano mu ze władztwo pustynię, której święty charakter nadawały wznoszone tam „Domy Wieczności”, czyli grobowce. Faraon Thutmozis III zinterpretował po swojemu tą legendę nadając jej kształt dwóch równoległych rzeczywistości, a mianowicie: Horusa Starszego jako sokoła i Sobka jako krokodyla - każdy z nich mający własną triadę* lecz dzielących tą samą świątynię - Horus zasiadał w południowej części świątyni, Sobek zaś w północnej części budowli.
* Towarzyszką Horusa została jego „Siostra Doskonała” a ich synem Pan Obydwu Krajów, czyli sam Faraon. Sobek natomiast otrzymał dopełnienie w postaciach Hathor i Chonsu.
D O D A T K I - C I E K A W O S T K I
Nil - Najdłuższa rzeka świata ( 6. 500 km ), nazywany przez lud Egiptu boskim Hapi, czyli „Wyskakujący”. Swymi życiodajnymi wodami zapładniał egipską ziemię.
Rytm życia - starożytnych Egipcjan regulowały trzy pory roku: Achet czyli „Świetlista i Uzyteczna” - pora, kiedy wylew Nilu zamieniał całą Dolinę w jedno gigantyczne jezioro od lipca do września. Peret czyli „Wychodzenie” - czas orki, siewu i wzrostu zbóż. Szemu czyli Tego-co-pali - okres zbiorów rozpoczynający się w kwietniu, naznaczony wzrostem upałów i stopniowego wyczerpywania się zapasów wody.
Sfinks - Strażnik Światłości. Nad całym płaskowyżem Giza trzyma straż zagadkowa, kamienna sylweta Wielkiego Sfinksa, którego zadaniem było roztaczanie opieki nad wzniesionymi obok trzema piramidami i umożliwianie Słońcu odradzania się co rano, ukazując jego trzy pierwotne postacie, jakie Słonce przybiera w swym biegu: Chepri - to Słońce wschodzące i zarazem symbol nieustającej zmienności życia, Ra - to Słońce w zenicie. Świetlistość w apogeum swej mocy i Atum - czyli Słońce o zachodzie, niejako wspomnienie jednocześnie zapowiedź pierwotnego aktu dzieła Stworzenia. Ten kolosalny _ 57 m długości, 20 m wysokości - lew z ludzką głową przybraną w królewską chustę wykuty został wprost w skalnym, wapiennym ostańcu, 350 metrów na południowy wschód od Wielkiej Piramidy Chufu / Cheopsa. Brak jednak najmniejszej wskazówki, czyja twarz uwieczniona została na jego obliczu.
Wielka Piramida Chufu / Cheopsa w Gizie - zaliczana przez Greków do siedmiu cudów świata - jest wysoka obecnie na 142 metry ( pierwotna wysokość 146 m ). Objętość masy kamienia - 2,5 miliona m3. Długość boków u podstawy - ponad 230 m. masa kamienna - ponad 6 milionów ton. wyłaniania się Słońca z odmętów tej prawdy. W Fajum celebrowano również wielkie święto, w czasie którego symbolicznie odtwarzana była wędrówka Izydy w poszukiwaniu rozrzuconych przez Setha po całym Egipcie członków Ozyrysa.
Cenotaf - Oznacza grobowiec, który nie zawiera zwłok. Jest formą symbolicznego pochówku związaną z Ka. Według wierzeń egipskich cenotaf jest wcieleniem pierwotnej wyspy - Prawzgórka Prapoczątków, który wychynąć miał z pierwotnego, płynnego elementu - Praoceanu - Nun (u), czyli Chaosu-Niebytu na samym początku Stworzenia Świata.
Mammisi - to rodzaj specyficznej, małej lecz samowystarczalnej świątyni, która ma własny temenos, cyli bramę, dziedziniec, salę stołów ofiarnych i sanktuarium. Celem odprawianych tu rytuałów było niejako uprawomocnienie władzy aktualnie panującego faraona poprzez „usynowienie” go przez egipskich bogów, albowiem im bliżej końca historii Egiptu faraońskiego tym częściej na jego tronie zasiadali władcy obcego pochodzenia.
Teby - To nazwa, jaką Grecy nadali egipskiej miejscowości Uaset - „Potężnej”. Terminem tym konwencjonalnie określa się całe starożytne miasto oraz jego zabytki, leżące tak na wschodnim, jak i na zachodnim brzegu Nilu. W Tebach Wschodnich, na prawym brzegu rzeki wznoszą się dwie wielkie świątynie: Karnak i Luksor. W Tebach Zachodnich wprost aż roi się od różnych sławnych stanowisk:
Dolina Królów, Dolina Królowych, nekropolia Dostojników, Gurna, Deir El Bahari - miasto rzemieślników, Assassif, Ramesseum, Deir El Medina, Medinet Habu i wiele, wiele innych.
Według tebańskiej koncepcji kosmogonicznej, właśnie w Tebach pierwszego poranka Naszego Świata wychynęła z chaosu wód Praoceanu Wyspa Pierwotnego Razu i powstało życie.
Kriosfinksy - Posągi mające głowę barana-zwierzęcia poświęconego Amonowi i ciało lwa. Między ich łapami widnieją niewielkie figurki faraonów, trzymające w rękach dwa znaki anh - symbole zwane kluczami życia.
Katarakta - to seria skalnych, granitowych progów, które przegradzają bieg rzeki, utrudniając w tym miejscu nawigację i pływanie statków - w pewnych portach roku nawet ją uniemożliwiając.
Kraj Kusz - Kraina leżąca w Nubii, na południu Egiptu - poniżej II katarakty na Nilu - siedziba króla Nubii - Pije / Pianchi, który w VIII wieku p.n.e. wyruszył na podbój Egiptu i po pokonaniu Libijczyka Tefnachta ogłosił się Faraonem Północnego Egiptu. Podporządkował sobie Górny i Dolny Egipt, koronował się na Faraona przywracając starożytne, egipskie tradycje. W dobie zapoczątkowanej przez niego XXV Dynastii, zwanej „Etiopską” lub „Kuszycką” , czarnoskórzy faraonowie zasiadali na tronie Egiptu, z największym pietyzmem pielęgnując tradycje swych egipskich poprzedników. I to Nubia, u schyłku cywilizacji faraońskiej stała się ostatnim miejscem schronienia jej przedstawicieli.
Ka - rodzaj „ducha-sobowtóra” właściwy każdemu bogu i każdemu człowiekowi, zrodzony wraz z nim i żyjący tak długo, jak długo nie zaginie pamięć o nim i jak długo składane są dla niego ofiary. Oprócz Ka, według egipskich wierzeń w skład człowieka wchodzi jeszcze 6 części:
1 - ciało ( Chet ) i rodzaj jego sobowtóra;
2 - cień ( Tit ), oznacza to także formę, rzeźbę lub wizerunek - jednym słowem portret człowieka,
który może zastąpić jego cielesną powłokę, gdyby mumia uległa zniszczeniu.
3 - Ba, czyli rodzaj osobowej siły życia - po śmierci człowieka żyje tak długo, jak długo jest
zachowane jego ciało.
4 - Ach, czyli dosłownie „duch”. Ostatni z aspektów duszy człowieka, niezaspokojony pamięcią
żyjących może okazać się bardzo groźny i rozwinąć szkodliwą działalność.
5 - Dwa serca - Serce fizyczne Ib, napędzające krwioobieg oraz Serce duchowe Haty, siedziba
myśli człowieka.
6 - Imię ( Ren ), nadawane zaraz po urodzeniu.
Naczynia Kanopskie - nazwa pochodzi od miejscowości Kanopos, gdzie często znajdywano zabytki ( artefakty ) przedstawiające czczoną tam formę Ozyrysa w postaci dekorowanego naczynia z ludzką głową. Z czasem nazwą tą objęto wszelkie podobne naczynia. W naczyniach tych podczas procesu mumifikacji zwłok, zamykano wyjęte z ciała wnętrzności: wątrobę w naczyniu z pokrywką w kształcie głowy ludzkiej ( Imset ), żołądek w naczyniu z pokrywką w kształcie głowy zwierzęcia z rodziny psowatych ( Duamutef ), płuca w naczyniu z pokrywką w kształcie głowy pawiana ( Hapi ), jelita w naczyniu z pokrywką w kształcie głowy sokoła ( Kebehsenuf ). Naczynia te często nazywano błędnie - urnami. Urna bowiem służy - i to do dziś - wyłącznie na przechowywanie spopielonych prochów ludzkiego ciała.
Warto również pamiętać, że według egipskich wierzeń człowiek również składa się z 7 części: ciała - Chet, swego sobowtóra i cienia zarazem - Tif, trzech elementów duchowych - Ka, Ba i Ach, dwóch serc - Ib i Haty, oraz imienia - Ren.