|
Najstarszy wizerunek (jeszcze nie heraldyczny) orła jako znaku polskiego widnieje na okolicznościowym denarze Bolesława Chrobrego z około 1000 roku. (Trzeba jednak zaznaczyć, że niektórzy widzą na tym denarze wizerunek innego ptaka: gołębia, koguta albo pawia. Szerzej o tym pisze autor strony "Orzeł na denarze Bolesława Chrobrego".)
Najstarsze przedstawienie orła w postaci zbliżonej do heraldycznej znajduje się na brakteacie Kazimierza Sprawiedliwego (około 1177 roku).
Natomiast najstarszy heraldyczny wizerunek orła widnieje na pieczęci Kazimierza I opolsko-raciborskiego z 1222 roku (na tarczy trzymanej przez jeźdźca).
Ponieważ jednak wspomniane znaki nie były dziedziczone, więc uznawane są za osobiste godła książęce nie zaś za herby. Z tego powodu uznaje się, że pierwszy herbowy wizerunek orła znajduje się na pieczęci Henryka Pobożnego (z około 1224 roku) jako herb księstwa śląskiego.
Najstarsze wizerunki ukoronowanego orła w herbie Królestwa Polskiego widnieją na pieczęci majestatycznej króla Przemysła II (z 1295 roku) i na o kilka lat młodszej płycie nagrobnej Henryka IV Probusa.
Orzeł na denarze Bolesława Chrobrego (około 1000 r.)
Orzeł na brakteacie Kazimierza Sprawiedliwego (około 1177 r.)
Orzeł na pieczęci Kazimierza opolsko-raciborskiego (około 1222 r.)
Orzeł na pieczęci Henryka Pobożnego (około 1224 r.)
Orzeł na płycie nagrobnej Henryka IV Probusa (przełom XIII i XIV w.)
O herbie państwa polskiego można mówić dopiero po koronacji Przemysła II w 1295 roku. Od jego panowania biały (a właściwie srebrny) orzeł w koronie na czerwonej tarczy staje się rzeczywistym herbem Polski jak też dynastii piastowskiej. Pomimo, że Łokietek i Kazimierz Wielki używają też herbu ziemi kujawskiej jako własnego herbu, a Przemyślidzi i Andegawenowie mają własne herby dynastyczne, wszyscy kolejni królowie posługują się Orłem Białym jako znakiem Królestwa Polskiego.
Orzeł z pieczęci majestatycznej Przemysła II (1295)
Orzeł z pieczęci Władysława Łokietka (1312)
Orzeł z pieczęci majestatycznej Kazimierza Wielkiego (1336)
|
|
|
Orzeł na pieczęci Wacława II
|
|
|
Orzeł (na tarczy i w klejnocie) na zapince herbowej Ludwika Węgierskiego
(około 1370)
|
|
|
Z nastaniem dynastii jagiellońskiej pojawiła się nowa sytuacja. Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie utworzyło nowe państwo - Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Orzeł Biały oczywiście pozostał herbem Królestwa Polskiego (Korony), choć nie był już herbem dynastycznym, gdyż Jagiellonowie używali własnego. Jednak od czasów Zygmunta Starego orzeł ponownie nabrał znaczenia herbu dynastii, co podkreślano przez umieszczanie monogramów na jego piersi: S - Zygmunt (Sigismundus) Stary, SA - Zygmunt August, A - Anna Jagiellonka.
Orzeł Władysława Jagiełły (wg wawelskiego grobowca króla)
Orzeł Kazimierza Jagiellończyka (wg nagrobka dłuta Wita Stwosza)
Orzeł Zygmunta Starego - wg drzeworytu Hieronima Wietora (1521)
Orzeł Zygmunta Augusta na arrasie wawelskim (1553)
Orzeł z modlitewnika Anny Jagiellonki
Orzeł w niszy nad grobowcem Anny Jagiellonki
|
|
KRÓLOWIE
ELEKCYJNI
1573-1795
|
W czasach panowania królów elekcyjnych Orzeł Biały pozostaje herbem Królestwa Polskiego (Korony). Z biegiem czasu zmienia się rysunek orła, kształt noszonej przez niego korony (korona zamknięta, zwieńczona krzyżem w miejsce stosowanej do tej pory korony otwartej) oraz pojawiają się insygnia królewskie (berło i jabłko) trzymane przez orła w szponach. Na piersi umieszczany bywa herb panującego.
Orzeł Stefana Batorego (wg ryciny z herbarza Paprockiego - 1582)
Orzeł Wazów
Orzeł Jana III Sobieskiego (wg wizerunku w Kościele Mariackim w Krakowie)
Orzeł z czasów Augusta II Mocnego (wg ryciny z herbarza Niesieckiego - 1728)
Orzeł Stanisława Augusta Poniatowskiego
|
|
|
Po III rozbiorze Polski (1795) Orzeł Biały pozostawał w ukryciu lub na emigracji, by wrócić wraz z wojskami napoleońskimi - na sztandarach, znakach wojskowych i w herbie Księstwa Warszawskiego (w drugim polu za herbem Saksonii).
Po upadku Napoleona (w 1815) podzielono Księstwo warszawskie, ale powstało Królestwo Polskie zjednoczone z Cesarstwem Rosji (tzw. Królestwo Kongresowe). Wojska Królestwa zachowały odrębne znaki wojskowe z Orłem Białym. W czasie powstania listopadowego (1830-1831) często używano tych samych znaków.
Po upadku powstania listopadowego Orzeł Biały powracał na sztandary w czasie powstania w 1848 i powstania styczniowego (1863-1864).
Orzeł ze sztandarów Królestwa Polskiego (1815-1830)
Orzeł ze sztandaru z czasu powstania w 1848 r.
Orzeł ze sztandaru z czasu powstania styczniowego (1863)
|
|
|
Po wybuchu w 1914 roku I wojny światowej Orzeł Biały pojawił się we Francji na sztandarach polskich żołnierzy (Bajończyków, Hallerczyków ...).
Niemcy i Austriacy pozwolili na używanie znaku Orła na terenach okupowanych przez siebie terenach byłego Królestwa Kongresowego. W 1916 roku cesarze Austrii i Niemiec ogłosili utworzenie Królestwa Polskiego. W 1917 roku na wyemitowanych banknotach umieszczono wizerunek Orła, który można uznać za pierwsze od kilkudziesięciu lat oficjalne użycie Orła jako godła państwowego.
Po odzyskaniu niepodległości (w 1918) próbowano wprowadzić wizerunek Orła bez korony. Ostatecznie w 1919 roku przyjęto wzór Orła nawiązujący do Orła sprzed rozbiorów.
W 1927 roku przyjęto nowy wzór herbu państwowego wg projektu Zygmunta Kamińskiego.
Orzeł na banknocie Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej - 1917
Orzeł z plakatu - jesień 1918
Orzeł z Dziennika Praw - 1918-1919
Herb Polski 1919-1927
Herb Polski od 1927 roku
Wraz z władzą komunistyczną w Polsce pojawił się orzeł bez korony.
Pierwszym takim wizerunkiem był orzeł zaprojektowany przez Janinę Broniewską dla I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Był to rzekomy orzeł piastowski, rzekomo z grobowca Władysława Hermana.
Ostatecznie w PRL używano poprawianych rysunków orła Zygmunta Kamińskiego - zawsze bez korony.
Orzeł Janiny Broniewskiej dla I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki
Herb Polski po II wojnie światowej
Herb PRL - wzór wprowadzony 7 grudnia 1955 roku
Herb PRL - wzór wprowadzony 31 stycznia 1980 roku
Rząd Rzeczypospolitej na Uchodźstwie oraz wszelkie ruchy niepodległościowe używały zawsze herbu z orłem w koronie.
Dlatego też w 1989 roku przywrócono herb Polski przedstawiający ukoronowanego Orła Białego wg wzoru przedwojennego (z niewielkimi zmianami).
Herb Polski ustanowiony przez Rząd na Uchodźstwie 11 listopada 1956 roku
Herb Polski wg wzoru z 1990 roku
|
|
O herbie państwa polskiego można mówić dopiero od czasów Przemysła II. Od jego koronacji w 1295 roku srebrny orzeł w koronie na czerwonej tarczy stał się rzeczywistym herbem Królestwa Polskiego, podczas gdy wcześniej występujące formy Orła Białego były raczej tylko książęcymi godłami osobistymi.
Orzeł Biały pozostał herbem Królestwa Polskiego przez cały czas jego istnienia.
Herb Królestwa Polskiego z czasów Przemysła II (1295)
|
|
RZECZPOSPOLITA
OBOJGA
NARODÓW
|
Herb Rzeczypospolitej pojawił się wraz z Jagiellonami jako herb zjednoczonych: Królestwa Polskiego i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego.
Na tarczy czterodzielnej znajdują się naprzemianlegle Orzeł Biały - herb Korony i Pogoń - herb Litwy. Jest to podstawowy herb Rzeczypospolitej zwany herbem małym. Od czasów Zygmunta Augusta na herb mały nałożona zostaje zamknięta korona, a od Zygmunta III Wazy pojawia się piąte pole (tarcza sercowa - na rysunku poniżej - pusta) zawierająca herb dynastyczny.
HERB MAŁY RZECZYPOSPOLITEJ:
(najprostsza forma herbu Rzeczypospolitej)
1386-1548
1548-1586
1586-1795
|
|
|
DOSTOJNIEJSZE
FORMY
HERBU
RZECZYPOSPOLITEJ
|
Obok herbu małego istniały także bardziej rozbudowane formy herbu Rzeczypospolitej.
Herb udostojniano koroną, otaczającymi tarczę łańcuchami orderowymi lub wieńcami. Oprócz połączenia Orła, Pogoni i tarczy sercowej z herbem dynastycznym istniały też inne połączenia, stosowane przez władców z dynastii Jagiellonów i Wazów.
Poza tym, w najdostojniejszej wersji herbu - ukoronowana tarcza podtrzymywana jest przez trzymacze (lwy, anioły lub personifikacje - Wojny i Pokoju, czy Pokoju i Sprawiedliwości) albo umieszczona na płaszczu gronostajowym.
W rezultacie otrzymujemy kilkanaście form herbu. Część z nich przedstawiam poniżej. Oczywiście są to raczej schematy tychże herbów niż przedstawienie rzeczywistych herbów z konkretnej epoki.
|
|
|
|
Herby Rzeczypospolitej stosowane przez Jagiellonów
(oprócz najprostszej formy herbu):
Herb Rzeczypospolitej stosowany przez Władysława Jagiełłę w latach 1386-1413
Herb Rzeczypospolitej stosowany przez Władysława Jagiełłę, Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka w latach 1413-1492
Herb wielki Rzeczypospolitej stosowany przez Jana Olbrachta 1492-1501
Herb wielki Rzeczypospolitej stosowany przez Aleksandra Jagiellończyka 1501-1506
Inny herb Rzeczypospolitej stosowany przez Aleksandra Jagiellończyka 1501-1506
Herb Rzeczypospolitej stosowany przez Zygmunta Starego 1506-1548
Herb wielki Rzeczypospolitej stosowany przez Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta 1506-1572
Na tarczach oprócz Orła i Pogoni widnieją herby:
Wielkopolski - na szachowanej tarczy głowa żubra (potem był to herb tylko Ziemi Kaliskiej)
Kujaw - połuorzeł-połulew
Rusi - lew wspinający się na skałę
Prus Królewskich - orzeł mieczowy
rodowy herb Jagiellonów - podwójny krzyż
herb Austrii - herb Elżbiety Rakuszanki - matki Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Starego.
|
|
|
|
Herby Rzeczypospolitej stosowane przez królów elekcyjnych.
Henryk Walezy, Stefan Batory.
Herb wielki Rzeczypospolitej za panowania Henryka Walezego (1573-1574)
Stosowany był też herb bez trzymaczy (tu: aniołów) oraz najprostsza forma bez trzymaczy i bez tarczy sercowej z herbem Walezego
Herb wielki Rzeczypospolitej za panowania Stefana Batorego (1576-1586)
Stosowany był też herb bez trzymaczy (tu: aniołów) oraz najprostsza forma bez trzymaczy i bez tarczy sercowej z herbem Batorego
|
|
|
|
Herby Rzeczypospolitej stosowane przez królów z dynastii Wazów (Vasa):
Herb wielki Rzeczypospolitej stosowany przez Zygmunta III i Władysława IV w latach 1587-1636
W latach 1636-1668 stosowany był przez Władysława IV i Jana Kazimierza podobny herb, z tą różnicą, że rolę trzymaczy pełniły Bellona i Pax - personifikacje wojny i pokoju.
Inny herb Rzeczypospolitej stosowany przez Zygmunta III w latach 1587-1604
Inny herb Rzeczypospolitej stosowany przez Władysława IV i Jana Kazimierza w latach 1604-1668 (stosowany również bez łańcucha Orderu Złotego Runa)
Inny herb Rzeczypospolitej stosowany przez Zygmunta III (1587-1604 - bez łańcucha Orderu Złotego Runa) oraz przez Władysława IV i Jana Kazimierza (1636-1668)
Jeszcze inny herb Rzeczypospolitej stosowany Władysława IV
W herbach epoki Wazów obok Orła i Pogoni znajdują się:
Snopek (Vasa) - herb rodziny Wazów,
herb Szwecji - Trzy Korony,
herb Folkungów (w polu błękitnym trzy skosy faliste srebrne, na nich lew wspięty w koronie złoty).
(patrz też: herby dynastyczne)
|
|
|
KRÓLOWIE
ELEKCYJNI
1669-1795
|
Herby Rzeczypospolitej stosowane przez królów elekcyjnych 1669-1795
Herb wielki Rzeczypospolitej stosowany przez Michała Korybuta Wiśniowieckiego 1669-1673
Stosowany był też erb bez trzymaczy (tu: aniołów) za to otoczony wieńcem palmowym i łańcuchem Orderu Złotego hRuna, a także najprostsza forma herbu - pięciodzielna tarcza przykryta koroną.
Herb Rzeczypospolitej stosowany przez Jana III Sobieskiego 1669-1696
Stosowany były też herby bez trzymaczy (tu: aniołów) za to otoczony albo wieńcem palmowym albo łańcuchem Orderu Św. Ducha, a także najprostsza forma herbu - pięciodzielna tarcza przykryta koroną.
Herb wielki Rzeczypospolitej stosowany przez Augusta II Mocnego i Augusta III Sasa 1697-1763
Od roku 1709 tarcza herbowa była otoczona łańcuchem Orderu Orła Białego.
Stosowana była też prostsza wersja herbu - bez płaszcza gronostajowego, tarcza otoczona wieńcem palmowym, a także najprostsza forma herbu - pięciodzielna tarcza przykryta koroną.
Herb wielki Rzeczypospolitej stosowany przez Stanisława Leszczyńskiego 1704-1709, 1733-1736
Tarcza herbowa była otoczona (nie przedstawionymi na rysunku) łańcuchami Orderów Św. Ducha i Św. Michała.
Istniała też prostsza forma herbu bez płaszcza gronostajowego, a także najprostsza bez płaszcza i bez łańcuchów orderowych.
Herb wielki Rzeczypospolitej stosowany przez Stanisława Augusta Poniatowskiego 1764-1795 Tarcza herbowa była otoczona (nie przedstawionym na rysunku) łańcuchem Orderu Orła Białego.
Stosowana też była inna wersja herbu wielkiego - tarcza (bez płaszcza gronostajowego i łańcucha orderowego) podtrzymywana przez personifikacje pokoju i sprawiedliwości (Pax i Iustitia).
W prostszych wersjach herbu tarcza była tylko otoczona wieńcem palmowym albo z liści dębu i palmy.
|
|
|
Po rozbiorach zniknęło państwo polskie, a z nim i herb Rzeczypospolitej. Dopiero dzięki Napoleonowi Bonaparte zostało stworzone kadłubowe państwo o nazwie Księstwo Warszawskie. Ponieważ władcą Księstwa został król Saksonii Fryderyk August herb Księstwa przedstawiał dwudzielną tarczę z herbem Saksonii w pierwszym polu i z Orłem Białym w drugiej.
Herb Księstwa Warszawskiego (1807-1815)
Po upadku Napoleona Księstwo Warszawskie zostało podzielone pomiędzy Rosję i Prusy. Car Aleksander na mocy Kongresu Wiedeńskiego ogłosił powstanie Królestwa Polskiego (nazywanego Królestwem Kongresowym). Pierwszy herb Królestwa - przedstawiał ukoronowaną tarczę z Orłem Białym - wprowadził Rząd Tymczasowy w 1815 roku, ale w roku 1822 pojawił się herb przedstawiający czarnego, dwugłowego orła rosyjskiego z umieszczoną na piersi tarczą z Orłem Białym na gronostajowym płaszczu.
W zagarniętej przez Prusy części Księstwa Warszawskiego utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie. Jej herbem, obowiązującym zresztą do 1918 roku, był pruski, czarny orzeł z tarczą sercową, w której znajdował się Orzeł Biały.
Herb Królestwa Polskiego (1822-1831) na pieczęci cara Mikołaja I
Herb Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1815-1918)
Herb wielki - oprac. H. Ströhl
W roku 1830 wybuchło powstanie listopadowe. W styczniu 1831 roku Sejm ustanowił herb państwowy - w ukoronowanej tarczy dwudzielnej Orzeł i Pogoń. Na temat korony na głowie Orła jak i korony nad tarczą były burzliwe dyskusje. Istniały, zwłaszcza po upadku powstania, wersje herbu bez korony, ale były one w zdecydowanej mniejszości.
Herb Polski z powstania listopadowego (1831-1832)
W 1832 Królestwo Polskie oficjalnie włączono do państwa rosyjskiego. Biały Orzeł pozostał tylko jako jeden z wielu herbów umieszczonych na skrzydłach rosyjskiego orła. Herb Rosji miał kilka form, na których tarcza z polskim herbem bywała ukoronowana.
Z początkiem powstania styczniowego powrócił dwupolowy herb z 1831 roku, ale pojawiła się idea połączenia herbów Polski, Litwy i Rusi. Próbowano tego dokonać na kilka sposobów, ale ostatecznie przyjęto trójdzielną tarczę zawierającą Orła, Pogoń i Archanioła jako herb Rusi. Orzeł najczęściej nie miał korony, choć zwykle ukoronowana była tarcza. Czasem też barwy tła - prawidłowo we wszystkich przypadkach była to czerwień - zmieniano tak, by nawiązywały do kolorów francuskich, które uważano za republikańskie (Orzeł na czerwonym tle, Pogoń na niebieskim, a Anioł na białym).
Po upadku powstania herb Polski występował wyłącznie na prawym skrzydle orła rosyjskiego, na drugim miejscu (za herbem Kazania, a przed herbem Krymu).
Herb Polski z powstania styczniowego - 1863-1864
Orzeł Biały wśród sześciu herbów na skrzydłach dwugłowego carskiego orła - w herbie Cesarstwa Rosyjskiego obowiązującym w latach 1832-1856
(herby na skrzydłach: Kazań, Astrachań, Syberia oraz Polska, Krym, Finlandia)
Orzeł Biały wśród ośmiu herbów na skrzydłach dwugłowego carskiego orła - w herbie Cesarstwa Rosyjskiego obowiązującym w latach 1856-1917
(herby na skrzydłach: Kazań, Polska, Krym, połączony herb księstw: kijowskiego, włodzimierskiego i nowogrodzkiego
oraz Astrachań, Syberia, Gruzja, Finlandia)
Ten sam herb Cesarstwa Rosyjskiego wzór zmieniony w roku 1883
Orzeł Biały w wielkim herbie Cesarstwa Rosyjskiego - na wieńcu wokół carskiego orła (1856-1917)
|
|
|
Po odzyskaniu niepodległości (w 1918) próbowano wprawdzie wprowadzić wizerunek Orła bez korony, ale pomysł ten szybko został odrzucony i ostatecznie w 1919 roku przyjęto wzór Orła nawiązujący do herbu sprzed rozbiorów.
W 1927 roku przyjęto nowy wzór herbu państwowego wg projektu Zygmunta Kamińskiego.
Herb Polski 1919-1927
Herb Polski od 1927 roku
|
|
POLSKA
RZECZPOSPOLITA
LUDOWA
|
Wraz z władzą komunistyczną w Polsce pojawił się orzeł bez korony. Pierwszym takim wizerunkiem był orzeł zaprojektowany przez Janinę Broniewską dla I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Był to rzekomy orzeł piastowski, rzekomo z grobowca Władysława Hermana. Wzór ten jednak się nie przyjął i w PRL używano poprawianych rysunków orła Zygmunta Kamińskiego - zawsze bez korony.
Herb Polski po II wojnie światowej
Herb PRL - wzór wprowadzony 7 grudnia 1955 roku
Herb PRL - wzór wprowadzony 31 stycznia 1980 roku
W odpowiedzi na zmianę herbu Polski dokonaną przez komunistyczne władze Rząd na Uchodźstwie ustanowił herb Polski z Orłem w koronie (zamkniętej i zwieńczonej krzyżem).
Herb Polski ustanowiony przez Rząd na Uchodźstwie w 1956
|
|
|
Pod koniec 1989 roku przywrócono herb Polski przedstawiający ukoronowanego orła.
Wzór Orła (w zasadzie wzór Kamińskiego z 1927 roku, z drobnymi poprawkami Andrzeja Heidricha) przyjęto 9 lutego 1990 roku.
|
