Zmiany w postawie ciała.

Metody badania i oceny postawy ciała.

Postępowanie korekcyjne i usprawniające

przy określonych wadach postawy.

Opracowała: Teresa Wasilewska

nauczyciel Szkoły Podstawowej

nr 7 w Suwałkach

- 2 -

Jednym z warunków normalnego rozwoju i zdrowia człowieka jest sprawa jego

prawidłowej postawy ciała. Postawa ciała jest wyrazem nawyku „trzymania się”. Opiera

się ona na fizjologicznej funkcji warunkującej stan właściwego napięcia w odpowiednich

grupach mięśni, co prowadzi do takiego a nie innego ułożenia względem siebie

poszczególnych odcinków tułowia i głowy oraz wyznacza ogólne zrównoważenie ciała.

Zatem za postawę fizyczną przyjmujemy sposób „trzymania się” normalny dla danej

jednostki (naturalny, swobodny, najczęstszy), który decyduje o wzajemnym ułożeniu

poszczególnych elementów ciała względem siebie i głównej osi tułowia. Postawa będzie

tym poprawniejsza, im bardziej zrównoważone jest ciało i im lepsze warunki stwarza dla

funkcji organicznych. Prawidłowa postawa ciała zabezpiecza organizm przed ujemnymi

wpływami środowiska, co pozostaje w silnym związku z utrzymaniem zdrowia człowieka.

Oczywiście tak pojęta postawa ciała człowieka wiąże się z jego budową. Po prostu

przy odpowiedniej budowie układu ruchowego, przy właściwym ukształtowaniu

kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy czy kończyn dolnych oraz przy prawidłowej

strukturze stawów i pozbawionych przykurczów mięśni wyrobienie i utrzymanie nawyku

poprawnej postawy jest znacznie łatwiejsze. Są takie wady w budowie, jak garb czy

krótsza kończyna, które bardzo utrudniają utrzymanie właściwej postawy ciała, a często w

ogóle uniemożliwiają wytworzenie w pełni prawidłowego odruchu podstawowego.

Dlatego w praktyce zaliczamy je również do wad postawy.

Postawa ciała odzwierciedla w dużej mierze stan psychiczny danej jednostki, jest

cechą charakterystyczną każdego człowieka, zewnętrznym odbiciem budowy i stanu

czynnościowego narządu ruchu, temperamentu, charakteru, nastroju itp.

Prawidłową, zrównoważoną postawę pionową powinno cechować dobre ustawienie

i właściwe proporcje poszczególnych odcinków ciała. Cechy prawidłowej postawy są

następujące:

1) proste ustawienie głowy,

2) prosty kręgosłup (patrząc od tyłu) i zaznaczone krzywizny fizjologiczne

(patrząc z profilu),

3) prawidłowo ukształtowana i wysklepiona klatka piersiowa z nieznacznie

opuszczonymi barkami, ustawionymi na równej wysokości,

4) brzuch wysklepiony na poziomie klatki piersiowej lub niżej, nigdy nie sterczący

powyżej,

5) poziomo ustawiona i prawidłowo pochylona ku przodowi miednica,

6) proste kończyny oraz prawidłowo ustawione i wysklepione stopy.

Wszelkie odchylenia i zmiany od ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej,

właściwej dla danej kategorii wieku, płci i typu budowy nazywamy wadami postawy.

Osią całego ciała jest kręgosłup i dlatego jego ustawienie i ukształtowanie ma

zasadniczy wpływ na postawę. Kręgosłup charakteryzuje się normalnymi, prawidłowymi

wygięciami przednio-tylnymi. Pogłębienie lub zmniejszenie tych fizjologicznych krzywizn

powoduje powstawanie wad kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej. Najczęściej występują

cztery postacie tych wad.

1. Pogłębienie kifozy piersiowej, tzw. plecy okrągłe. Charakteryzują się nadmiernym

wygięciem kręgosłupa ku tyłowi. Jeżeli wygięcie to dotyczy górnego, piersiowego

odcinka kręgosłupa, to taką postać pleców okrągłych określamy jako „kifotyczną”.

Jeżeli cały kręgosłup wygięty jest ku tyłowi, to mówimy o postaci „siedzeniowej”

lub o kifozie totalnej.

Wadę tę cechują wysunięte do przodu i opuszczone ku dołowi głowa i barki,

odstające łopatki, ułożone w postaci lekko odstających skrzydeł oraz zapadnięcie

klatki piersiowej, które powoduje upośledzenie funkcji oddychania.

2. Pogłębienie lordozy lędźwiowej, tzw. plecy wklęsłe. Istotą tej wady jest nadmierne

uwypuklenie krzywizny lędźwiowej, wyraźnie zaakcentowane przodopochylenie

- 3 -

miednicy, brzuch wypięty. Wielkość, kształt i rozległość lordozy pozostają w

ścisłym związku z analogicznymi cechami kifozy piersiowej. Wyróżniamy:

- pogłębienie fizjologicznej lordozy bez zmian lokalizacji (hiperlordoza

lędźwiowa), która w odcinku piersiowym ma tendencje do kompensacyjnego

pogłębiania kifozy piersiowej,

- przemieszczenie szczytu lordozy połączone najczęściej ze zmianami jej

rozległości, w związku z czym rozróżniamy:

a) lordozę niską - krótką, z towarzyszącą jej najczęściej kifozą o długim łuku,

b) lordozę wysoką - długą, z towarzyszącą jej kifozą wysoką krótką.

3. Pogłębienie kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej, tzw. plecy okrągło-wklęsłe. W

ogólnym ujęciu wada ta stanowi połączenie pleców okrągłych i wklęsłych. Głowa i

barki są wysunięte do przodu. Kręgosłup w odcinku piersiowym wykazuje

zwiększenie się wygięcia ku tyłowi, skutkiem czego klatka piersiowa ulega

spłaszczeniu. W odcinku lędźwiowym kręgosłup wygina się przesadnie ku przodowi

powodując uwypuklenie brzucha.

4. Brak fizjologicznych wygięć kręgosłupa, tzw. plecy płaskie. W tej wadzie głowa jest

lekko wysunięta do przodu, barki silnie ściągnięte do tyłu, zaś klatka piersiowa

wyraźnie uwypuklona. Spłaszczenie naturalnych krzywizn jest niekorzystne,

ponieważ zmniejsza się funkcja amortyzacyjna kręgosłupa, poszczególne jego

elementy podlegają wpływom przeciążeniowym i w przypadku słabych mięśni

istnieje tendencja do bocznych skrzywień kręgosłupa.

Podział ten jest ogólny i istnieje tu dużo form pośrednich. Jest to jednak dopiero

cząstka wad postawy. O wiele poważniejsze i gorzej rokujące są boczne skrzywienia

kręgosłupa, tzw. skoliozy. Charakteryzują się one odchyleniem osi anatomicznej (wyrostki

kolczyste) od mechanicznej (pion) w trzech płaszczyznach: czołowej, strzałkowej i

poprzecznej. Skrzywienia kręgosłupa objawiają się łukowatą w stosunku do pionu linią

kręgosłupa, gdy obserwujemy tę linię z tyłu. Towarzyszącym objawem tych zmian jest

widoczna asymetria niektórych elementów budowy ciała, np. opuszczenie jednego z

barków i obniżenie kąta dolnego łopatki, zmiany położenia miednicy itp. Skoliozy

wykazują różnorodność odkształceń. Ze względu na lokalizację skrzywienia dzielimy je na

piersiowe, lędźwiowe i szyjne - mogą być prawo - lub lewostronne. Z uwagi na liczbę

łuków, skrzywienia dzielimy na jednołukowe (odcinkowe i całkowite) i wielołukowe

(maksymalnie czterołukowe). W skoliozach wielołukowych wyróżniamy wygięcia

pierwotne i wtórne. O ile wygięcie pierwotne zaburza równowagę i jest czynnikiem

negatywnym, o tyle wygięcie wtórne, przywracające równowagę i statykę tułowia, choć w

zmienionych warunkach, należy traktować jako zjawisko pozytywne. Kryteria podziału

skolioz można mnożyć, jednak te wydają się szczególnie istotne dla nauczyciela

wychowania fizycznego, który ze względu na charakter zawodu może prowadzić zajęcia

korekcyjne w przypadku lżejszych postaci skrzywień, w których nie stwierdza się

utrwalonych zmian w budowie kręgosłupa, tzw. skolioz czynnościowych.

Do zmian w postawie ciała zaliczamy również wady klatki piersiowej. Są to:

1. Klatka piersiowa lejkowata (inaczej szewska) charakteryzuje się lejkowatym

zapadnięciem dolnej części mostka i przylegających odcinków żeber. Jeżeli dno

„lejka” jest w linii środkowej, zmiany są symetryczne; jeżeli przesunięte jest w lewo

lub w prawo od linii środkowej, zmiany są asymetryczne. Na skutek osłabienia

mięśni grzbietu, wysunięcia barków do przodu, spłaszczenia klatki piersiowej i

wiotczenia mięśni brzucha osoby dotknięte tą wadą są skłonne do schorzeń układu

oddechowego oraz sercowo - naczyniowego.

2. Klatka piersiowa kurza charakteryzuje się zniekształceniem mostka, który tworzy

silne uwypuklenie do przodu na kształt dzioba łodzi, podobnie jak ma to miejsce u

ptaków. W wyniku tego żebra tracą kształt wygięty, tworząc poniżej sutków wyraźną

- 4 -

wklęsłość. To boczne uwypuklenie żeber jeszcze bardziej uwydatnia wysunięcie

mostka do przodu. Wyróżnia się dwie postaci klatki piersiowej kurzej. W pierwszej

postaci uwypuklona jest tylko rękojeść mostka. Położenie trzonu mostka albo jest

prawidłowe, albo jest on odchylony nieco do tyłu. Druga postać charakteryzuje się

wysunięciem do przodu trzonu mostka. Najbardziej ku przodowi sterczy zwykle

wyrostek mieczykowaty.

Wadą w postawie ciała jest także nieodpowiednie ustawienie głowy. Skutkiem

zwiększonej kifozy piersiowej lub niedbałej postawy przy różnych czynnościach, niemal

zawsze występuje wysunięcie głowy ku przodowi.

Do zmian w postawie ciała należy też wadliwe ustawienie łopatek.

Łopatki skrzydełkowate polegają na nieprawidłowych ustawieniach obręczy

barkowej, przy której przykręgowe brzegi łopatek wyraźnie odstają. W wyniku tego barki

przemieszczają się w dół i do przodu zniekształcając sylwetkę. Natomiast asymetryczne

ułożenie łopatek może być jednym z wczesnych objawów tworzącej się skoliozy.

Mówiąc o wadach postawy ciała mamy również na uwadze nieprawidłowości w

obrębie kończyn dolnych. Pogarszają one w znacznym stopniu statykę ciała i zmieniają

postawę. Do najczęściej występujących zniekształceń kończyn dolnych i stóp należą:

kolana koślawe, kolana szpotawe, płaskostopie, stopa płasko-koślawa, stopa szpotawa i

wydrążona.

1. Kolana koślawe, czyli skierowane do wewnątrz, odznaczają się charakterystycznym

ułożeniem, skierowanym przyśrodkowo a uda w stosunku do podudzi tworzą literę

„X”. Praktycznie możemy mówić o koślawości, jeżeli w pozycji stojącej przy

zwartych kolanach można pomiędzy kostki wewnętrzne włożyć więcej niż trzy palce.

2. Kolana szpotawe, czyli skierowane na zewnątrz, charakteryzują się tym, że kończyny

przyjmują ułożenie w kształcie litery „O”, przy czym największe wygięcie znajduje

się zwykle w górnej części podudzia. O szpotawości możemy mówić wówczas, gdy

w pozycji stojącej przy stopach zwartych pomiędzy kolanami mieszczą się 3 - 4

palce.

3. Płaskostopie występuje wówczas, kiedy więzadła i mięśnie stopy są słabe.

Przeciążenie stopy spowodowane niewydolnością jej układu mięśniowo

więzadłowego powoduje przerzucenie funkcji wysklepienia na układ więzadłowotorebkowy

i doprowadza do obniżenia odpowiednich łuków, czyli spłaszczenia

stopy. Ze względu na lokalizację spłaszczenia rozróżniamy:

- stopę płaską podłużnie z koślawością kości piętowej lub bez koślawości,

- stopę płaską poprzecznie z paluchem koślawym lub nie.

4. Stopa płasko-koślawa. Wada ta charakteryzuje się uwypukleniem kostki

wewnętrznej oraz skręceniem pięty na zewnątrz. Stopa taka całym ciężarem opiera

się na brzegu przyśrodkowym. Należy tu dodać, że stopy płasko-koślawe łączą się

często z koślawością kolan, co jest przyczyną pogłębiania się dolegliwości.

5. Stopa szpotawa - charakteryzuje się skręceniem pięty do wewnątrz i oparciem jej na

krawędzi zewnętrznej z palcami skierowanymi do środka. Stopa szpotawa jest

odwrotnością stopy płasko-koślawej.

6. Stopa wydrążona. Zniekształcenie polega na pogłębieniu wydrążenia stopy w

odcinku między guzem piętowym a głowami kości śródstopia i równoczesnym

skróceniu tego odcinka. Wada ta charakteryzuje się tzw. wysokim podbiciem.

W codziennym życiu na ogół rzadko zwracamy uwagę na to, jak kształtuje się

organizm dziecka, a robimy to dopiero wtedy, gdy wady są już widoczne i trudno je

usunąć. Okazuje się jednak, że wszelkim wadom można przeciwdziałać i z nimi walczyć.

Należy jednak wiedzieć, jak to robić i kiedy podjąć odpowiednie działania, a także

orientować się co w budowie i postawie ciała jest wadą.

- 5 -

Ponieważ budowa zależy od bardzo wielu różnorodnych i zmiennych czynników

(wiek, płeć, typ budowy ciała, środowisko: miasto lub wieś), niemożliwe jest

skonstruowanie jednego wzorca postawy idealnej i w tym tkwi podstawowa trudność

oceny postawy. W literaturze można znaleźć wiele pomysłów, koncepcji i poglądów

dotyczących tego problemu, jednak poszukiwanie uniwersalnej metody oceny postawy

ciała trwa nadal. Do najczęściej stosowanych obecnie metod należą:

I. Metody wzrokowej oceny sylwetki - inaczej metody sylwetkowe. Polegają one na

tym, że rozebraną i odpowiednio ustawioną osobę porównuje się z sylwetkami-wzorcami,

kwalifikując ją do sylwetki najbardziej do niej podobnej. W tej grupie metod znanych w

świecie jest ponad 20 rozwiązań. Oryginalną polską metodą oceny postawy ciała jest

metoda sylwetkowa Wolańskiego. Wyodrębnił on trzy rodzaje postaw biorąc pod uwagę

przednio-tylne krzywizny kręgosłupa:

1) postawa o przewadze krzywizny piersiowej nad lędźwiową, którą nazwał postawą

kifotyczną i oznaczył literą „K”;

2) postawa o przewadze krzywizny lędźwiowej nad piersiową, nazwana postawą

lordotyczną i oznaczona literą „L”;

3) postawa o prawie jednakowo zaznaczonych krzywiznach piersiowej i lędźwiowej,

tzw. postawa równoważna „R”.

W ramach tych trzech kategorii postaw Wolański wyróżnił po trzy podtypy w zależności

od ukształtowania krzywizn kręgosłupa. W ten sposób powstała typologia zawierająca 9

wzorców, z których w praktyce wykorzystuje się 7: typ kifotyczny I i III, typ

równoważny I, II i III oraz typ lordotyczny I i III. Ocenę postawy ciała za pomocą

metody Wolańskiego można przeprowadzić dwojako:

1) przez wzrokowe porównanie badanego do typów wzorcowych,

2) przez analizę kątów przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa, mierzonych

skonstruowanym przez autora przyrządem, tzw. sferodorsiometrem.

Zaletą tej grupy metod jest nie tylko prostota ich stosowania, ale przede wszystkim

to, że „mówią” one o sposobie „trzymania się”, a nie budowie ciała. Pozwalają

zarejestrować nie tylko jeden moment przybranej postawy, ale postawę nawykową,

najczęstszą dla badanego.

II. Metody wzrokowej oceny wybranych elementów postawy. Mają one na celu

przede wszystkim wykrycie, lokalizację, charakter i wielkość pojedynczych zmian.

Spotykamy tu zasadniczo dwa rozwiązania: jedno polegające na opisie postaw wg z góry

przyjętego schematu (metoda opisowa), drugie - znacznie powszechniejsze - to

punktowanie tzw. punktami karnymi ocenianych elementów postawy (metoda

punktowania). Przykładem metody opisowej jest schemat Klappa. Po przeprowadzonym

wywiadzie notuje się dla ogólnej oceny następujące szczegóły: 1) kontury ramion i

bocznej linii karku, 2) ustawienie barków, 3) ustawienie łopatek, 4) ustawienie grzebieni

kości biodrowych, 5) ułożenie kończyn górnych i trójkątów talii, 6) linia wyrostków

kolczystych, 7) zakres ruchów kręgosłupa, 8) skrzywienie kręgosłupa, 9) ocena korekcji

skrzywień, 10) wysklepienie i symetria klatki piersiowej, 11) sklepienie stóp, 12) kształt

kończyn dolnych, 13) stan układu mięśniowego.

Celem przedstawienia istoty metody punktowania przytaczam schemat metody

opracowany przez Kasperczyka. W tej metodzie dokonuje się bezpośredniej obserwacji

wybranych elementów budowy i postawy ciała.

Badaniu podlegają następujące elementy:

- w płaszczyźnie strzałkowej: głowa, barki, łopatki, klatka piersiowa, brzuch i plecy;

- w płaszczyźnie czołowej (w ustawieniu przodem): barki, klatka piersiowa i kolana;

- w płaszczyźnie czołowej (w ustawieniu tyłem): barki, łopatki i kręgosłup.

Za każdy element przypisywano określoną liczbę punktów. Za prawidłowy układ

ocenianego elementu - 0 pkt. Za niewielkie odchylenie od stanu prawidłowego - 1 pkt.,

- 6 -

za znaczne odchylenie 2 lub 3 pkt., zniekształcenia dużego stopnia, zmiany o charakterze

strukturalnym - 3 do 5 pkt. Przedmiotem oceny w tej metodzie są następujące elementy:

1) ustawienie głowy, 2) ustawienie barków, 3) ustawienie łopatek, 4) ustawienie i kształt

klatki piersiowej, 5) ustawienie brzucha, 6) ukształtowanie kifozy piersiowej, 7)

ukształtowanie lordozy lędźwiowej, 8) boczne skrzywienie kręgosłupa, 9) ustawienie

kolan, 10) wysklepienie stopy.

O jakości postawy decyduje suma uzyskanych punktów. Im większa liczba

punktów, tym gorsza postawa. Kasperczyk wyodrębnia 3 kategorie postaw - postawa

dobra (A), postawa przeciętna (B), postawa zła (C).

III. Metody całościowej oceny sylwetek zarejestrowanych za pomocą fotografii,

cieniografii i konturografii. Metody te umożliwiają porównania oraz ocenę postawy

przez wielu obserwatorów. Zdjęcie badanego pozwala wielokrotnie wracać do obrazu

sylwetki badanego i tym samym staje się dokładniejszym świadectwem postawy ciała.

Ponieważ jednak na zdjęciu giną niektóre cechy postawy, w fotograficznych metodach

badania postawy ciała wprowadza się liczne uzupełnienia i modyfikacje. Między innymi

znaczy się na ciele badanego punkty lub linie, fotografuje się go na tle kraty lub przez

ekrany z różnym oświetleniem. Jedną z doskonalszych metod fotograficznych, w której

zdjęcie, dzięki systemowi luster, wykonywane jest jednocześnie z przodu, z boku, z tyłu i

góry jest metoda fotometryczna. Fotografię zastępuje się często zarysem sylwetki, który

uzyskuje się najczęściej fotografując sylwetkę przesłoniętą. Są to metody cieniografii i

konturografii, które pozwalają uzyskać tylko kontur sylwetki, a zgubić szczegóły

utrudniające kwalifikacje postaw. Uzyskane w ten sposób fotografie bądź porównuje się

z sylwetkami-wzorcami, bądź kreśli się na nich linie pionowe, poziome lub kąty i

dokonuje obliczeń.

IV. Metody oceny poszczególnych elementów postawy ciała przy użyciu aparatury

pomiarowo-rejestrującej (rysunkowej). Najprostszym rozwiązaniem pomiarów

kręgosłupa jest zasada cirtometrii, polegająca na odciskaniu zarysu kręgosłupa w

miękkim drucie ołowianym, przez co uzyskuje się model przednio-tylnych krzywizn

kręgosłupa w skali 1:1.

Również do prostych w tym zakresie rozwiązań należy zaliczyć mierzenie w

centymetrach głębokości lordozy szyjnej i lędźwiowej oraz wysokości kifozy piersiowej i

krzyżowej. Można do tego celu użyć pionu i linijki i za ich pomocą dokonać pomiaru

kilku wybranych punktów kręgosłupa, co pozwala odtworzyć jego schematyczny zarys w

postaci linii łamanej i wnioskować o kątach poszczególnych krzywizn.

Dokładniejszy obraz w formie linii ciągłej (falistej) dają tzw. przyrządy kołeczkowe,

w których badany może wycisnąć kształt swojego kręgosłupa opierając się o rząd

pionowo ustawionych drewnianych kołeczków.

Powstało również wiele urządzeń do odrysowywania kręgosłupa w skali 1:1 lub w

pomniejszeniu. Przyrządy te mają z zasady podobną konstrukcję. Polega ona na tym, że

ruchome ramię przyrządu - prowadzone po kręgosłupie (lub po innej części ciała)

badanego - drugim swoim końcem tworzy rysunek na papierze.

Istnieją również przyrządy pozwalające na uzyskiwanie wyników określających

położenie poszczególnych punktów w przestrzeni trójwymiarowej. Do tego typu

przyrządów należą m.in. sferodorsiometr Wolańskiego, antropostereometr Jachowicza, a

najnowszym z nich jest posturometr-S Śliwy.

V. Metody oceny oparte na kryterium linii pionowych, linii symetrycznych, kątów

(zasada równowagi mechanicznej i symetrii). Istotną cechą tych metod jest to, że ich

autorzy za główny warunek poprawnej postawy przyjęli optymalne zrównoważenie

poszczególnych elementów ciała w myśl prawa, że ciało przyjmuje równowagę wówczas

gdy rzut jego środka ciężkości nie wykracza poza granicę podstawy. Poszczególne

elementy ciała są właściwie zestawione wtedy, gdy punkt ciężkości tych elementów leży

- 7 -

w jednej linii pionowej przechodzącej przez środek ciężkości ciała. Oprócz linii ciężkości

ciała w ocenach wzrokowych często wykorzystuje się zasadę linii prostych, w celu

stwierdzenia symetrii budowy lub odchyleń od normy w poszczególnych elementach

postawy.

VI. Nowoczesne techniki badania postawy ciała.

1) Technika Mory - polega na załamywaniu się wiązki światła, do czego służy tzw.

raster, w rezultacie czego uzyskuje się obraz w układzie warstwicowym, który może

być następnie poddany odpowiedniej analizie. Obecnie technika Mory jest

skomputeryzowana.

2) Metoda ISIS - wykorzystywana jest głównie do diagnostyki kręgosłupa, a w

szczególności do wykrywania skolioz. Można ją również zastosować do badania

krzywizn przednio-tylnych kręgosłupa. Jest to metoda zautomatyzowana oparta na

fotogrametrii.

Ze względu na ogromną ilość sposobów oceny postawy ciała, opisując powyższe

metody przyjęłam podział podany przez Przewędę. Jednak umownie metody oceny

postawy ciała można podzielić na pomiarowe i somatoskopowe. Do pierwszych można

zaliczyć metody polegające na pomiarach cech postawy specjalnymi przyrządami i

aparatami, a do drugich z kolei te, w których orzekanie o stanie postawy oparte jest na

wrażeniach, jakie odbiera obserwator sylwetki ciała danej osoby i które w zależności od

metody, rejestruje w określony sposób. Należeć tu będą metody sylwetkowe i metody

wzrokowej analizy poszczególnych elementów postawy. Z punktu widzenia nauczyciela

wychowania fizycznego metody somatoskopowe nabierają szczególnego znaczenia, gdyż

ocena wzrokowa poparta badaniem dotykiem jest mniej skomplikowana i łatwiejsza do

przeprowadzenia niż badanie z pomocą specjalnych instrumentów i przyrządów

pomiarowych.

Wobec powyższego celowe wydaje się przedstawienie uproszczonego (pod kątem

postawy) badania ortopedycznego, które może być przydatne dla nauczyciela wychowania

fizycznego do wstępnej selekcji dzieci z wadami postawy. Stan ortopedyczny określa się

przeprowadzając usystematyzowane oględziny dziecka od przodu, od tyłu i z boku.

Obserwacja podporządkowana jest tzw. testowi symetrii, tzn. porównuje się (w ustawieniu

badanego przodem i tyłem), czy te same punkty ciała po obu stronach są położone

symetrycznie. Rozebrane dziecko obserwujemy stojące swobodnie, w postawie nawykowej

z głową skierowaną prosto przed siebie, opuszczonymi rękami, wyprostowanymi

kolanami, równolegle ustawionymi stopami. Obserwując je z boku sprawdzamy, czy nie

ma nadmiernego pochylenia głowy do przodu lub zaokrąglonych pleców, czy zbyt

wypiętego brzucha. Zwracamy również uwagę na wysklepienie klatki piersiowej oraz

ustawienie barków. Obserwując dziecko od tyłu sprawdzamy (najlepiej z pomocą pionu)

czy linia kręgosłupa jest prosta. Następnie oglądamy łopatki zwracając uwagę czy są na

jednej linii, czy nie są odstające; obserwujemy czy biodra są na tym samym poziomie.

Dokonując oględzin od przodu patrzymy, czy barki są na tej samej wysokości i czy równe

są trójkąty talii. Następnie sprawdzamy, czy odległość między kostkami wewnętrznymi

stóp nie jest większa niż 5 cm (przy złączonych kolanach) lub czy kolana nie są znacznie

od siebie oddalone (przy złączonych stopach). Możemy również sprawdzić wysklepienie

stopy - odbijając jej ślad na papierze (stopę moczymy w wodzie lub kolorowym płynie).

Uzupełnieniem powyższych obserwacji jest badanie w skłonie w przód. Stojąc za

dzieckiem sprawdzamy czy nie ma różnicy w wysokości między prawą a lewą stroną ciała.

Jeżeli podczas badania zostaną stwierdzone zmiany w postawie ciała należy dziecko

odesłać do lekarza specjalisty, który określi stopień zaawansowania tych zmian oraz

pomoże w ustaleniu przyczyny ich powstania.

Postępowanie korekcyjne i usprawniające przy wadach postawy rozpoczynamy do

usunięcia ich przyczyny, co w niektórych przypadkach może okazać się wystarczające.

- 8 -

Natomiast dla osób, u których zmiany są bardziej zaawansowane, poza usunięciem

przyczyny wady, konieczna jest jeszcze gimnastyka wyrównawcza. Umiejętnie

prowadzone ćwiczenia ruchowe są skutecznym środkiem w walce o prawidłową postawę.

Postępowanie krekcyjno-usprawniające ma na celu likwidację wady lub

zahamowanie jej dalszego rozwoju, a tym samym przywrócenie prawidłowej postawy

ciała. W postępowaniu tym zasadniczą rolę odgrywają ćwiczenia dzięki którym

uzyskujemy: zwiększenie ruchomości w stawach, zwiększenie siły mięśni (wyrobienie

tzw. gorsetu mięśniowego) i wyrobienie nawyku prawidłowej postawy ciała. W praktyce w

korekcji wad postawy stosuje się ćwiczenia usprawniające o charakterze

ogólnorozwojowym oraz ćwiczenia specjalne.

Ćwiczenia ogólnorozwojowe w korektywie spełniają te same zadania co w

wychowaniu fizycznym dzieci zdrowych, a więc celem ich jest wszechstronne

oddziaływanie na wszystkie układy ustroju. Dzieci z wadami postawy w większości

przypadków nie należą, przed zaaplikowaniem im ćwiczeń wyrównawczych, do

najmocniejszych i najsprawniejszych. Dlatego też podniesienie ich ogólnej wydolności i

sprawności jest sprawa zasadniczą. W realizacji ćwiczeń ogólnorozwojowych należy

jednak zwrócić szczególną uwagę na:

1) Wykonywanie ćwiczeń w warunkach skorygowanej postawy;

2) Dobór pozycji, które ułatwiają w pierwszym etapie korygowania niemal

samorzutną korekcję postawy, w następnym etapie - wzrastające jej utrudnienie;

3) Eliminowanie pozycji, ćwiczeń i sytuacji stwarzających warunki do pogłębienia

wady;

4) Przeplatanie ćwiczeń wstawkami kilkusekundowej autokorekcji postawy w

różnych pozycjach dobranych indywidualnie.

Ćwiczenia specjalne w gimnastyce korekcyjnej zasadniczo można podzielić na trzy grupy:

1) Ćwiczenia zwiększające ruchomość odcinkową w obrębie kręgosłupa oraz w

stawach barkowym i biodrowym. Przygotowują one do kształtowania nawyku

prawidłowej postawy i wzmacniania mięśni w skorygowanym układzie. Ćwiczeń

tych nie stosuje się gdy ruchomość jest prawidłowa;

2) Ćwiczenia rozciągające mięśnie przykurczone;

3) Ćwiczenia wzmacniające wybiórczo zespoły mięśni osłabionych.

Oprócz ćwiczeń ogólnorozwojowych w gimnastyce korekcyjnej stosujemy

ćwiczenia elongacyjne, antygrawitacyjne, odruchu prawidłowej postawy, oddechowe,

Klappa oraz pływanie.

Przez ćwiczenia elongacyjne rozumiemy wyciągnięcie kręgosłupa w jego osi

długiej. Ćwiczenia te aktywizują mięśnie kręgosłupa i mają na celu zmniejszenie

istniejących krzywizn patologicznych.

Ćwiczenia antygrawitacyjne polegają na utrzymaniu skorygowanego kręgosłupa i

głowy w warunkach zastosowania dodatkowego obciążenia osiowego.

Ćwiczenia odruchu prawidłowej postawy ciała mają na celu uświadomienie

dziecku rodzaju wady i wyjaśnienie ujemnych skutków jej trwania, nauczenie

przyjmowania prawidłowej postawy ciała we wszystkich pozycjach oraz w trakcie

wykonywania różnych czynności.

Ćwiczenia oddechowe poprawiają sprawność układu oddechowego, a tym samym

wpływają na sprawność i wydolność ogólną oraz na postawę ciała. Ćwiczenia oddechowe

powinny stanowić integralną całość z innymi ćwiczeniami, co oznacza, że każde ćwiczenie

wzmacniające, zwiększające zakres ruchu i rozluźniające musi być połączone z

oddychaniem - nie wolno wykonywać ćwiczeń na bezdechu.

Ćwiczenia Klappa oznaczają czynne ruchy wykonywane siłami ćwiczącego przy

wykorzystaniu zalet pozycji horyzontalnej. Pozycje i ćwiczenia Klappa umożliwiają

- 9 -

odciążenie kręgosłupa przez wyeliminowanie szkodliwego działania siły ciężkości na jego

krzywiznę.

Nie mniej istotną sprawą w postępowaniu korekcyjnym jest właściwy dobór

pozycji wyjściowych do ćwiczeń. Główne pozycje wyjściowe to: leżenie, siad, klęk,

podpór, stanie, zwis. Biorąc pod uwagę ogromne znaczenie obciążenia osiowego i ciężaru

ciała na pogłębienie krzywizn i skrzywień kręgosłupa absolutnie konieczne jest

rozpoczynanie cyklu korekcyjnego od pozycji odciążających, tzn. takich gdzie kręgosłup

ustawiony jest równolegle lub prawie równolegle do podłoża. Są to tzw. pozycje niskie.

Ze względu na różnorodność i specyfikę zmian w postawie ciała inne jest

postępowanie korekcyjne i usprawniające przy określonych wadach.

W przypadku pleców okrągłych osłabione są mięśnie grzbietu, szyi oraz ściągające

łopatki, natomiast nadmiernie napięte i przykurczone są mięśnie piersiowe. Poprzez

ćwiczenia specjalne należy wzmocnić mięśnie prostujące grzbiet i pozostałe mięśnie

posturalne oraz rozciągnąć mięśnie klatki piersiowej, utrzymać prawidłową ruchomość

kręgosłupa. Bardzo istotne są tu ćwiczenia oddechowe elongacyjne i antygrawitacyjne.

Poza tym przy wszelkich ćwiczeniach zwalczających nadmierną kifozę należy zwrócić

uwagę na prawidłowe ustawienie głowy, w tym przypadku jej cofnięcie. Należy unikać

pozycji powiększających i pogłębiających lordozę kręgosłupa lędźwiowego, natomiast

wskazane są pozycje niskie, izolujące ruch i ustalające w prawidłowym położeniu odcinek

lędźwiowy kręgosłupa i miednicę.

Plecom wklęsłym towarzyszy osłabienie mięśni brzucha, pośladkowych wielkich

oraz zginaczy stawu kolanowego. Natomiast nadmiernie napięte są mięśnie grzbietu w

odcinku lędźwiowym i zginacze stawu biodrowego. Zadaniem ćwiczeń korekcyjnych jest:

rozciągnięcie zespołu mięśni nadmiernie napiętych, zwłaszcza biodrowo-lędźwiowego,

prostownika grzbietu odcinka lędźwiowego i towarzyszących; zwiększenie siły i

wytrzymałości mięśni brzucha (zwłaszcza prostego), pośladkowych wielkich i kulszowogoleniowych

w pozycjach zbliżenia przyczepów; utrzymania prawidłowej ruchomości

kręgosłupa; wzmocnienie siły mięśni grzbietu odcinka piersiowego (jest to podstawowy

warunek czynnego ustalania klatki piersiowej, niezbędny we wzmacnianiu mięśni

brzucha). Wskazane pozycje wyjściowe to: leżenie tyłem ze zgiętymi nogami, leżenie

przodem na podwyższeniu (stół, skrzynia do wysokości stawów biodrowych z nogami

opuszczonymi w dół, siady: skrzyżny, ugięty, okroczny, równoważny. Należy stosować

pływanie, ćwiczenia elongacyjne, antygrawitacyjne, Klappa oraz odruchu prawidłowej

postawy.

Plecy okrągło-wklęsłe to wada, której towarzyszy duże osłabienie (rozciągnięcie)

prostownika grzbietu w odcinku piersiowym a wzrost jego napięcia w odcinku

lędźwiowym. Osłabieniu ulegają również mięśnie brzucha i pośladkowe, natomiast

mięśnie obręczy barkowej i klatki piersiowej są przykurczone. Celem ćwiczeń w

postępowaniu korekcyjnym przy plecach okrągło-wklęsłych jest: zwiększenie ruchomości

kręgosłupa, rozciągnięcie skróconych mięśni, wzmocnienie mięśni rozciągniętych. W

korekcji tej wady znajdą zastosowanie ćwiczenia stosowane podczas korekcji pleców

okrągłych oraz wklęsłych, należy jednak unikać pozycji lordozujących i kifotyzujących zaś

stosować ćwiczenia oddechowe, elongacyjne, antygrawitacyjne, Klappa, ćwiczenia

odruchu prawidłowej postawy oraz pływanie.

Plecy płaskie występują w dwóch krańcowo różnych przypadkach: w budowie ciała

astenicznej, o słabej, wiotkiej muskulaturze oraz u dzieci silnie umięśnionych (wcześnie i

intensywnie ćwiczących). Zadaniem postępowania korekcyjnego w stosunku do dzieci o

słabym i wiotkim gorsecie mięśniowym jest ogólne i wszechstronne wzmocnienie, z

uwzględnieniem elementów uwypuklających kifozę odcinka piersiowego i lordozujących

odcinek lędźwiowy a także zwiększających przodopochylenie miednicy. W przypadkach

dzieci o silnym umięśnieniu, kontynuując gimnastykę wzmacniającą, należy ją prowadzić

- 10 -

w pozycjach lordozujących odcinek lędźwiowy i zwiększających przodopochylenie

miednicy oraz kifozujących odcinek piersiowy, by uzyskać wydłużenie prostownika

grzbietu odcinka piersiowego i skrócenie go w odcinku lędźwiowym. W obu przypadkach

przeciwwskazane są ćwiczenia w siadach (skulny, skrzyżny, prosty) oraz zwisy i

ćwiczenia elongacyjne powodujące spłaszczenie krzywizn.

W przypadku skrzywień bocznych kręgosłupa w zajęciach gimnastyki korekcyjnej

w szkole powinny uczestniczyć dzieci o postawach skoliotycznych oraz ze skoliozami I

stopnia, tj. do 300. Celem korekcji skolioz jest wyrównanie skrzywienia, usunięcie

przykurczów więzadeł i mięśni - zwłaszcza w obrębie grzbietu i miednicy, zrównoważenie

sił układu mięśniowego, podniesienie ogólnej wydolności fizycznej i wyrobienie nawyku

prawidłowej postawy ciała. Program postępowania korekcyjnego obejmuje: ćwiczenia

mięśni grzbietu oraz pozostałych mięśni posturalnych, ćwiczenia ogólnorozwojowe,

ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia elongacyjne i antygrawitacyjne, ćwiczenia Klappa,

ćwiczenia odruchu prawidłowej postawy, pływanie (zwłaszcza stylem klasycznym).

Dominują ćwiczenia symetryczne mięśni grzbietu w pozycjach niskich i odciążeniu

prowadzone w ten sam sposób jak dla wad postawy w płaszczyźnie przednio-tylnej. Nie

wskazane jest stosowanie długotrwałych marszów, dłuższych wysiłków w pozycji stojącej,

dźwiganie ciężarów, skoki, przewroty i mostki. Jeżeli chodzi o bardziej zaawansowane

skoliozy, tj. II i III stopnia, to wymagają one specjalistycznego leczenia w placówkach

służby zdrowia.

Przy wadach postawy w wyniku zniekształceń klatki piersiowej należy stosować

ćwiczenia ogólnorozwojowe, ćwiczenia oddechowe oraz specjalne. Zadaniem grupy

ćwiczeń ogólnorozwojowych jest oddziaływanie na cały narząd ruchu i podniesienie na

wyższy poziom sprawności fizycznej. Ćwiczenia oddechowe mają na celu nauczenie

prawidłowego oddychania, zwiększenie pojemności życiowej płuc, wzmocnienie mięśni

oddechowych oraz zwiększenie ruchomości klatki piersiowej. Przy klatce szewskolejkowatej

akcentuje się pracę wdechu wspomaganą pracą ramion i kształtuje się piersiowy

tor oddechowy. Natomiast przy klatce piersiowej kurzej w korekcji oddechowej dominują

ćwiczenia pogłębiające fazę wydechu oraz kształtuje się przeponowy tor oddechowy. W

ćwiczeniach specjalnych dążymy do zwiększenia ruchomości w stawach barkowych,

usunięcia przykurczów mięśni klatki piersiowej, wzmocnienia mięśni grzbietu i

pozostałych mięśni posturalnych. Bardzo wskazane jest pływanie a także gry i zabawy,

tory przeszkód, biegi, podskoki, rzuty, czyli ćwiczenia o charakterze wytrzymałościowym.

Postępowanie korekcyjne przy niewłaściwym ułożeniu łopatek sprowadza się do:

skrócenia zbyt rozciągniętych mięśni czworobocznego i równoległobocznego oraz

rozciągnięcia przykurczonych mięśni piersiowych. Założenia postępowania korekcyjnego

realizują się przy pomocy ćwiczeń stosowanych podczas korekcji pleców okrągłych.

Spośród zniekształceń kończyn dolnych obejmuje się ćwiczeniami korekcyjnymi

tylko nieznaczne odchylenia w ustawieniu stawów kolanowych i stopy. W bardziej

zaawansowanych przypadkach stosuje się aparaty ortopedyczne a nawet leczenie

operacyjne.

W przypadkach niewielkiej koślawości celem ćwiczeń korekcyjnych jest

wzmocnienie mięśni nóg oraz nauka poprawnego stania i chodu. Dążymy przy tym do

odciążenia stawów kolanowych we wszelkich możliwych warunkach oraz

przeciwdziałamy współistniejącemu płaskostopiu. Korzystne jest pływanie, a z pozycji

wyjściowych siad skrzyżny.

Przy kolanach szpotawych należy również dążyć do wzmocnienia mięśni nóg, przy

czym ćwiczenia i przeciwwskazania są odwrotne niż przy koślawości. Zaleca się np. siad

klęczny ze stopami i podudziami na zewnątrz, a przeciwwskazany jest siad skrzyżny.

W przypadku wad stóp, a więc płaskostopiu, stopie płasko-koślawej, szpotawej,

wydrążonej i innych, postępowanie usprawniające i korekcyjne skierowane jest na

- 11 -

wyrobienie odruchu, a następnie nawyku prawidłowego ustawiania i obciążania stopy w

warunkach odciążenia i obciążenia, w staniu, chodzie oraz różnych sytuacjach życiowych

oraz na przywrócenie prawidłowych warunków anatomicznych. Celem ćwiczeń jest

wzmocnienie mięśni szczególnie osłabionych oraz usunięcie przykurczów. Zasadą

postępowania korekcyjnego jest prawidłowe ustawienie stopy przy każdym ćwiczeniu.

Należy również zwrócić uwagę na prawidłowe „przekolebywanie” w marszu, które polega

na zaatakowaniu podłoża piętą, przetoczeniu stopy na jej łuku zewnętrznym, poprzecznym

aż do odbicia z palucha i wspomagających go palców. Nie należy stosować jednak marszu

na krawędziach zewnętrznych (chyba, że z podkurczonymi palcami), ani tym bardziej na

krawędziach wewnętrznych. Nie stosuje się również małych, niewysokich wspięć gdyż

dopiero przy wysokim wspięciu sklepienie stopy ulega wykształceniu a pięta prostuje się.

Zalecane są natomiast ćwiczenia chwytne stóp oraz ćwiczenie we wspomnianym wysokim

wspięciu.

Reasumując, należy stwierdzić, że głównym zadaniem postępowania

usprawniającego i korekcyjnego jest wyrównywanie powstałych odchyleń od normy w

układzie kostno-więzadłowo-mięśniowym. Uzyskuje się to przez systematyczne, celowe i

stopniowe dawkowanie odpowiednio dobranych ćwiczeń gimnastycznych. Ze względu na

różnorodność zmian w postawie ciała, a także na fakt, że postawa człowieka zmienia się w

ciągu całego życia i to nie tylko w zależności od wieku, lecz także pod wpływem wielu

innych czynników (tryb życia, rodzaj pracy, pora dnia), w ćwiczeniach korekcyjnych

należy stosować ostrożność oraz jak najdalej posuniętą indywidualizację. Wyrównywanie

nabytych wad w postawie ciała przez ćwiczenia korekcyjne jest żmudne i długotrwałe.

Dlatego w szkole należy przede wszystkim położyć nacisk na profilaktykę.

Opracowała mgr Teresa Wasilewska

nauczyciel mianowany wychowania fizycznego

Bibliografia:

1. Kasperczyk T.: Wady postawy ciała - diagnostyka i leczenie, Kraków 1996.

2. Kołodziej J., Kołodziej K., Momola I.: Gimnastyka korekcyjno-kompensacyjna w

szkole, Rzeszów 1994.

3. Korektywa i kompensacja w rozwoju młodzieży szkolnej. /red./ R. Trześniowski,

Warszawa 1997.

4. Kuś W. M.: Dziecko z wadą postawy, Warszawa 1980.

5. Kutzner - Kozińska M.: Korekcja wad postawy, WSiP, Warszawa 1981.

6. Malczyk C., Smolik A.: Gimnastyka wyrównawcza w szkole, Warszawa 1963.

7. Przewęda R.: Rozwój somatyczny i motoryczny, WSiP, Warszawa 1981.

8. Artykuły z zakresu gimnastyki korekcyjnej w: Wychowanie fizyczne i zdrowotne

1995 nr 4; Lider 1999 nr 2.

11

---