WYKŁAD:

WPŁYW ZANIECZYSZCZEŃ CHEMICZNYCH ŚRODOWISKA ZAMIESZKANIA I PRACY NA ZDROWIE CZŁOWIEKA

Zanieczyszczenia chemiczne oznacza się określając :

1) Stopień zagrożenia - określenie go polega na pomiarze stężenia danego związku w powietrzu

2) Stopień szkodliwości - jest to ocena skutków działania danego związku na człowieka, której możemy dokonać:

a) badając stan zdrowia pacjenta

b) dokonując pomiaru stężenia danego związku lub jego metabolitów w płynach ustrojowych

c) badając mocz w kierunku obecności związków mutagennych testem Ames'a

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SUBSTANCJI I PREPARATÓW CHEMICZNYCH

Substancje chemiczne to pierwiastki i ich związki w stanie, w jakim występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego, ze wszystkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości (oprócz rozpuszczalników), które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład zastosowanego procesu produkcyjnego. Przykłady: aceton, kwas chlorowodorowy, butan, soda, woda utleniona.

Preparaty chemiczne to mieszaniny lub roztwory składające się, z co najmniej dwóch substancji.

Substancje i preparaty chemiczne mogą mieć bardziej lub mniej negatywny wpływ na zdrowie. Reakcja organizmu na substancje i preparaty zależy od ich:

1. właściwości fizykochemicznych

2. drogi wchłaniania

3. wielkości dawki

4. okresu narażenia

,a także od takich cech organizmu jak:

1. płeć

2. wiek

3. ogólny stan zdrowia

4. odżywianie

5. stan układów: endokrynologicznego, immunologicznego i genomu

oraz od czynników zewnętrznych:

1. temperatury

2. wilgotności powietrza

Rozróżnienie substancji od preparatu chemicznego jest bardzo istotne dla ustalenia stwarzanego przez nie zagrożenia oraz zasad bezpiecznego z nimi postępowania.

Substancje mają określone właściwości fizyczne i chemiczne. Na przykład temperatura krzepnięcia wody zawsze wynosi 0⁰C. W przeciwieństwie do substancji preparaty mają zmienne właściwości fizyczne i chemiczne. Na przykład temperatura krzepnięcia mieszanki przeciw zamarzaniu (woda + glikol etylenowy) zmienia się w zależności od stężenia glikolu etylenowego w wodzie.

DROGI WCHŁANIANIA ZANIECZYSZCZEŃ CHEMICZNYCH DO ORGANIZMU

Drogi wchłaniania są bezpośrednio związane ze stanem fizycznym zanieczyszczeń chemicznych. Wyróżniamy trzy główne drogi wchłaniania:

1. Przez układ pokarmowy ( per os)

Wchłanianie przez układ pokarmowy odbywa się:

# w sposób przypadkowy, przez połknięcie dużej dawki

# w sposób długotrwały, przez ciągłe przyjmowanie małych dawek

2)Przez drogi oddechowe

Substancje chemiczne w powietrzu występują w postaci: gazów, par, cieczy lub ciał stałych. Substancje w postaci par lub gazów tworzą jednorodną mieszaninę z powietrzem. Dwufazowe układy ciało stałe - gaz lub ciecz - gaz rozproszone w powietrzu to aerozole.

Aerozole można podzielić na:

# pyły - to zawiesina ziaren substancji stałych w powietrzu powstałych przez mechaniczne rozdrobnienie

# dymy - jest to zawiesina cząstek stałych powstających w trakcie takich procesów jak spalanie, prażenie (jest to proces nagrzewania substancji np. rud, zazwyczaj poniżej ich temperatur topnienia, w celu spowodowania w nich przemian fizycznych i chemicznych umożliwiających wykorzystanie składników tych substancji lub dalszą ich przeróbkę) i sublimacja (bezpośrednie przechodzenie substancji ze stanu stałego w parę, tzw. parowanie ciał stałych)

# mgły - są to zawiesiny kropelek cieczy w powietrzu powstające na skutek rozpryskiwania cieczy, jak również w procesach kondensacji, w których powstają dymy ( kondensacja - przemiana gazu w ciecz - skraplanie lub ciało stałe - resublimacja; często kondensacją nazywa się wyłącznie skraplanie). Przykładami mgły są aerozole mgły olejowej, występujące przy obróbce skrawaniem, czy mgły rozpuszczalników przy malowaniu natryskowym.

W drogach oddechowych substancje są wchłaniane w postaci gazów, par i aerozoli. Dlatego też drogi oddechowe są najbardziej narażone na działanie toksyczne substancji.

Człowiek dorosły w stanie spoczynku wdycha około 5 litrów powietrza na minutę, a człowiek, który pracuje około 20 litrów lub więcej. Gazy i pary są wchłaniane do organizmu bezpośrednio z dróg oddechowych, przy czym na wydajność wchłaniania istotny wpływ wywiera obciążenie wysiłkiem fizycznym. Mgły w stanie ciekłym mogą być wchłaniane bezpośrednio przez nabłonek oddechowy. Wchłanianie innych aerozoli (pyły, dymy) nie jest całkowite. Część pyłów zostaje wydalona w ślinie, wykrztuszona w plwocinie lub połknięta. Udział poszczególnych odcinków dróg oddechowych (jama nosowo - gardłowa, tchawica, oskrzela, oskrzeliki, pęcherzyki płucne) jest zależny od wielkości ziaren. Cząstki o wymiarach mniejszych niz1μm (frakcja respirabilna) uważa się za najbardziej niebezpieczne, gdyż są zatrzymywane w płucach prawie w całej ilości i najłatwiej ulegają rozpuszczeniu.

3. Przez skórę

Skóra stanowi najważniejszą barierę oddzielającą organizm ludzki od środowiska zewnętrznego, jest jednak przepuszczalna dla bardzo wielu substancji chemicznych. Problemy mogą się zacząć, jeśli skóra jest w bezpośrednim kontakcie z substancjami chemicznymi. Niektóre z nich niszczą tkanki a inne wchłaniają się przez skórę. Wchłanianie przez skórę substancji znajdujących się w powietrzu w postaci gazów lub par nie ma istotnego znaczenia. Tą drogą może się wchłaniać około 1% ilości wchłanianej w drogach oddechowych.

Wyjątkami są:

- fenol - używany jest przeważnie jako 10% roztwór wodny, zwany również kwasem karbolowym. Metylowa pochodna fenolu - krezol zmieszany z roztworem mydła nosi nazwę lizolu. Fenole mają szerokie zastosowanie w przemyśle oraz do dezynfekcji pomieszczeń

- nitrobenzen - o charakterystycznym zapachu gorzkich migdałów. Używany jest w przemyśle, głównie do produkcji aniliny

- anilina - (aminobenzen),z kwasami tworzy ważne techniczne sole krystaliczne. Zatrucia występują głównie w przemyśle barwnikarskim, ale również możliwe jest zatrucie przez skórę w następstwie kontaktu z odzieżą skórzaną świeżo farbowaną barwnikami anilinowymi lub (raczej w przypadku dzieci) doustnym przyjęciem tuszu do stempli.

Wydajność wchłaniania tych substancji przez skórę w postaci par może wynosić 30% ilości zawartej w środowisku pracy.

Szereg czynników może zwiększyć wydajność wchłaniania przez skórę. Do najważniejszych należą:

# stan skóry

# różnice anatomiczne

# wiek

# temperatura powietrza

# wilgotność powietrza

SKUTKI DZIAŁANIA CZYNNIKÓW CHEMICZNYCH NA ORGANIZM

Skutkiem działania substancji chemicznych może być zatrucie. Następuje ono wtedy, gdy narażenie na substancje chemiczne jest powyżej określonych granic wydolności organizmu, który nie potrafi ich usunąć poprzez strawienie, wydalenie lub wchłonięcie. Możliwość wystąpienia szkodliwych skutków działania substancji zależy od dawki.

Dawka jest to ilość substancji chemicznej podana, pobrana lub wchłonięta do organizmu określoną drogą, warunkująca brak lub wystąpienie określonych skutków. Zwykle jest podawana w jednostkach wagowych na masę lub powierzchnię ciała, niekiedy dodatkowo na dobę.

Ciąg zdarzeń biologicznych w organizmie zaczyna się w momencie ekspozycji, czyli narażenia na dawkę zewnętrzną, przez co rozumiemy stężenie substancji chemicznej w środowisku zewnętrznym. Po zaabsorbowaniu dawki zewnętrznej można otrzymać dane o dawce wewnętrznej (bezpośredni pomiar substancji lub jej metabolitów w komórkach, tkankach lub płynach ustrojowych) na podstawie pomiarów odpowiednich biomarkerów. Pojęcie dawka skuteczna (efektywna) oznacza ilość wchłoniętej substancji wchodzącej w reakcje komórkowe lub tkankowe.

Biomarkery dzielimy na 3 klasy:

1. ekspozycji

2. skutków biologicznych

3. podatności osobniczej

Znaczenie ich jest olbrzymie, ponieważ informują one wcześnie o zdarzeniach biologicznych pod wpływem ekspozycji i służą jako wyznaczniki pewnego ciągu zdarzeń ekspozycja-choroba.

Biorąc pod uwagę dynamikę, mechanizm oraz działanie substancji na organizm zatrucia można podzielić na:

Zatrucia ostre - proces chorobowy powstaje przy wchłonięciu substancji do organizmu w dawce jednorazowej, narażenie jest krótkotrwałe (krócej niż 24 h) i występuje szybkie rozmieszczenie substancji w organizmie. Charakteryzuje się na ogół dużą dynamiką objawów klinicznych. Głównymi objawami ostrych zatruć mogą być: nudności, wymioty, bóle i zawroty głowy, trudności w oddychaniu. W ciężkich przypadkach może dojść do utraty przytomności, zatrzymania oddechu i zgonu (np. ostre zatrucie chlorem).

W środowisku zawodowym zatrucia ostre często są uważane za wypadki przy pracy.

Zatrucie przewlekłe - proces chorobowy powstaje w warunkach przewlekłego (długotrwałego) narażenia na substancję lub preparat chemiczny. Narażenie przewlekłe to kontakt przez długi okres lub kontakt powtarzalny.

Przebieg zatruć zawodowych ma przeważnie charakter przewlekły.

Wyróżniamy dwa rodzaje zatrucia przewlekłego:

1. zatrucie przez kumulację substancji w organizmie - substancja lub jej metabolit kumuluje się w organizmie, wywołując określone objawy i skutki. Przykładem może być długotrwałe narażenie na ołów wywołujące ołowicę

2. zatrucie przez kumulację skutków - skutki wywołane długotrwałym narażeniem na substancję nakładają się, ale sama substancja lub jej metabolit nie kumulują się w organizmie np. długotrwałe narażenie na pary benzenu prowadzi do uszkodzenia układu krwiotwórczego

RODZAJ DZIAŁANIA SUBSTANCJI I PREPARATÓW CHEMICZNYCH NA ORGANIZM

1 .DZIAŁANIE DRAŻNIĄCE NA:

a) oczy - w następstwie styczności substancji chemicznej z oczami mogą wystąpić skutki zdrowotne o zróżnicowanym nasileniu. Mogą to być skutki o charakterze przejściowego, umiarkowanego, nieprzyjemnego odczucia (szczypanie, łzawienie) do nawet trwałego ich uszkodzenia. Wielkość i nasilenie uszkodzenia zależy od ilości substancji, na którą zostały narażone oczy oraz od natychmiastowego udzielenia pierwszej pomocy. Przykładami substancji, które działają drażniąco na oczy są: kwasy, zasady i rozpuszczalniki.

b) skórę - podczas bezpośredniego kontaktu ze skórą niektóre substancje chemiczne mogą niszczyć jej warstwę ochronną, powodować wysuszenie, chropowatość i owrzodzenie. Stan taki określa się jako wyprysk kontaktowy niealergiczny, wyprysk z podrażnienia lub wyprysk toksyczny. Substancje, które powodują tę postać zmian chorobowych na skórze nazywa się substancjami pierwotnie drażniącymi. Najważniejsze substancje pierwotnie drażniące to zasady, kwasy, rozpuszczalniki organiczne, mydła i środki piorące.

c) drogi oddechowe - następstwem działania drażniącego aerozoli (pyłów, dymów, mgieł), gazów i par substancji chemicznych są zmiany zapalne w drogach oddechowych. Odczyny te obejmują różne odcinki dróg oddechowych i mogą występować z różną intensywnością.

# Zmiany w górnych drogach oddechowych - w nosogardzieli i w krtani (głównie obrzęk głośni)

Wywołują je pary i gazy takich substancji jak:

- fluorowodór

- chlorowodór

- amoniak (stosowany w urządzeniach chłodniczych i w

przemyśle)

- formaldehyd (używany w dużych ilościach w przemyśle tworzyw sztucznych oraz materiałów wybuchowych, służy do utwardzania klejów i do redukcji barwników kadziowych, ma również zastosowanie w garbarstwie oraz jako środek przeciwpleśniowy, konserwujący i utrwalający - 30-40% roztwór wodny z dodatkiem metanolu to formalina)

# Zmiany w górnych drogach oddechowych i oskrzelach - pod wpływem drażniącego działania substancji chemicznych dochodzi do kaszlu i kichania. Przy wysokich stężeniach substancji może dojść do odruchowego skurczu nagłośni i oskrzeli.

Wywołują je:

- chlor (wchodzi w skład wielu szeroko rozpowszechnionych organicznych i nieorganicznych związków chemicznych, które mają duże znaczenie w przemyśle; służy do odkażania wody)

- dwutlenek siarki (powstaje podczas spalania siarki, ma zastosowanie w przemyśle spożywczym jako środek konserwujący, w przemyśle papierniczym i chemicznym - przy produkcji kwasu siarkowego, ponadto jest stosowany jako pestycyd do gazowania pomieszczeń zamkniętych; spalanie siarki zawartej w węglu prowadzi do znacznego zanieczyszczenia dwutlenkiem siarki powietrza miast i okręgów przemysłowych - jest składnikiem smogu)

- trójchlorek fosforu (zatrucia przemysłowe), oprócz podrażnienia oskrzeli powoduje odoskrzelowe ,toksyczne zapalenie i obrzęk płuc

# Zmiany w dolnych drogach oddechowych - w tkance płucnej, mogące być przyczyną pojawienia się wysięku w pęcherzykach płucnych i obrzęku płuc. Wysięk może się pojawić bezpośrednio po narażeniu lub po pewnym czasie (tzw. okresie utajenia) jako tzw. toksyczny efekt odległy. Objawy kliniczne to kaszel z odpluwaniem dużej ilości, niekiedy krwistej plwociny, duszność, sinica (objaw niedotlenienia). Osłuchowo stwierdza się objawy ostrego nieżytu oskrzeli. W następstwie działania tego typu substancji toksycznych często występuje toksyczne zapalenie płuc z obrzękiem, a jako powikłanie występuje dychawica oskrzelowa, przewlekły nieżyt oskrzeli, rozedma płuc i/lub astma, a także uszkodzenie mechanizmów obronnych układu oddechowego, co prowadzi do obniżenia odporności na infekcje.

Przykłady substancji i preparatów chemicznych wywołujących powyższą reakcję:

- chlor (patrz wyżej)

- dwutlenek azotu (występuje w mieszaninie z innymi tlenkami azotu: NO, N₂O₄, N₂O₃, która powstaje w przebiegu różnych procesów technologicznych, wszędzie tam, gdzie stężony kwas azotowy zetknie się z metalami, w przemyśle chemicznym w procesie nitrowania, a także w czasie spalania substancji zawierających azot np. klisz filmowych). W mieszaninie tlenków azotu dwutlenek azotu jest głównie odpowiedzialny za groźny dla życia obrzęk płuc występujący po okresie utajenia, natomiast tlenek azotu nie wykazuje działania drażniącego, lecz neurotoksyczne i methemoglobinotwórcze.

Skutki działania substancji drażniących układ oddechowy zależą od wielu czynników takich jak:

# stężenie substancji

# czas trwania ekspozycji

# wrażliwość osobnicza

# sposób oddychania: przez usta czy przez nos

U osób narażonych przez dłuższy czas na substancje drażniące obserwuje się pojawienie tolerancji na to działanie. Jest to ważny problem, gdyż po pewnym czasie nie stwierdza się obecności substancji drażniących za pomocą zmysłu węchu.

2. DZIAŁANIE UCZULAJĄCE

Zgodnie z definicją Międzynarodowego Komitetu Alergologicznego alergia (uczulenie) jest nabytą, jakościowo zmienioną odczynowością żywych tkanek, wywołaną swoistym alergenem (1958). Obecnie przyjmuje się, że nadwrażliwość ustroju na określone alergeny jest reakcją immunologiczną, związaną z obecnością swoistych przeciwciał humoralnych lub uczulonych limfocytów, ujawniającą się określonymi objawami chorobowymi.

Współczesne środowisko człowieka stale pomnaża liczbę potencjalnych alergenów, a przez działanie różnych czynników szkodliwych natury fizycznej, chemicznej i biologicznej uszkadza naturalne bariery ochronne, co ułatwia penetrację alergenów do ustroju i rozwój zmian chorobowych. Choroby alergiczne w wielu krajach wysoko cywilizowanych zaczynają stanowić poważny problem społeczny. Na szczególną uwagę zasługuje fakt coraz częstszego występowania alergoz narządowych u dzieci i młodzieży. Zwiększa się także liczba osób uczulonych na alergeny związane ze środowiskiem pracy.

Choroby alergiczne określa się jako zmiany chorobowe o charakterze uogólnionym lub dotyczące jednego narządu, powstałe w wyniku ekspozycji na swoisty alergen i mające u swej podstawy odczyn immunologiczny.

Do chorób alergicznych spotykanych najczęściej w klinice należą:

dychawica oskrzelowa, pyłkowica, wstrząs anafilaktyczny (najcięższa postać alergii natychmiastowej charakteryzująca się gwałtownym spadkiem ciśnienia krwi, przyspieszeniem czynności serca, znacznym osłabieniem, a nierzadko może wystąpić groźny dla życia obrzęk krtani, ciężki napad dychawicy oskrzelowej i utrata przytomności bardzo szybko po wprowadzeniu alergenu), alergiczne zaburzenia żołądkowo-jelitowe, choroba posurowicza, odczyny polekowe, atopowe zapalenie skóry, wyprysk kontaktowy alergiczny, niektóre typy pokrzywki, alergiczny nieżyt nosa, zmiany alergiczne powiek i spojówek.

Do najczęściej występujących zmian uczuleniowych, z jakimi mamy do czynienia w środowisku pracy należą:

a) zmiany uczuleniowe na skórze (tzw. wyprysk kontaktowy uczuleniowy = alergiczny) przypominające często objawy zapalenia skóry (świąd, pieczenie, pojawienie się plam rumieniowych, grudek, pęcherzyków, łuszczenie naskórka, rąk, przedramion, twarzy). Schorzenie to w ostatnich latach dominuje wśród chorób zawodowych skóry. Określa się, że ponad 70% rozpoznawanych stanów zapalnych skóry było wynikiem uczulenia na substancje chemiczne o charakterze alergenów

b) uczulenie układu oddechowego (astma atopowa) [astma nieatopowa jest prawdopodobnie następstwem zakażeń bakteryjnych] z takimi objawami jak kaszel (szczególnie w nocy), sapanie, skrócenie oddechu, świsty, duszność i trudności w oddychaniu

Wszystkie wymienione stany chorobowe, chociaż dotyczą różnych narządów i tkanek, a także mają odmienny przebieg kliniczny, oparte są na mechanizmach immunologicznych oraz mają wspólną etiologię alergiczną.

Alergenem - może być praktycznie każda substancja- występująca powszechnie lub sporadycznie w środowisku człowieka - niezależnie od jej budowy chemicznej, drogi wprowadzenia do ustroju i właściwości immunogennych. Alergeny mogą stanowić pełne antygeny (np. białka, połączenia wielocukrów i lipidów z białkami, niektóre wielocukry), które zdolne są do indukcji syntezy przeciwciał i reagowania z tymi przeciwciałami, jak również mogą wykazywać właściwości haptenów (prostsze związki chemiczne), które dopiero po związaniu z białkami ustroju stają się pełnymi immunogenami.

Alergeny ze względu na drogę przenikania ich do ustroju można podzielić na następujące grupy:

1.Alergeny wziewne. Należą do nich: kurz, roztocze, pyłki drzew, krzewów, traw i zbóż, zarodniki pleśni, złuszczone naskórki zwierząt, sierść, wełna, pióra, a z alergenów chemicznych, z jakimi spotykamy się najczęściej w środowisku pracy i zamieszkania należy wymienić: dym tytoniowy, czynniki wielkocząsteczkowe takie jak: żywice - zwłaszcza kalafonia, antybiotyki (głównie betalaktamowe), lateks, detergenty; czynniki małocząsteczkowe: sole platyny, niklu, chromu, kobaltu, glinu, nadsiarczany, henna, środki dezynfekujące.

2.Alergeny pokarmowe. Potencjalnie każda substancja pokarmowa (lub chemiczna, która nią nie jest, ale dostała się drogą pokarmowa do organizmu najczęściej przez przypadek), która przenika w stanie nierozłożonym przez błonę śluzową jelit, może być przyczyną powstania alergii. Jednakże do pokarmów najczęściej uczulających należy zaliczyć: mleko, jajka, ryby, wieprzowinę, pszenicę, poziomki, owoce cytrusowe, orzechy, czekoladę. Alergeny pokarmowe odgrywają szczególną rolę w chorobach alergicznych u dzieci, jednakże mogą być także przyczyną ciężkich objawów alergicznych u dorosłych.

3.Alergeny kontaktowe. Alergeny kontaktowe przenikają do ustroju przez skórę i błony śluzowe, doprowadzając do wyprysku kontaktowego uczuleniowego (alergicznego) lub innych schorzeń alergicznych. Należą do nich: rośliny, kwiaty, futra, skóra, biżuteria, a z substancji i preparatów chemicznych: gumy, metale, maści, kosmetyki, tworzywa sztuczne, olejki eteryczne, liczne chemikalia przemysłowe takie jak: terpentyna, żywice epoksydowe, formalina, barwniki anilinowe, aminy aromatyczne, metale: nikiel, kobalt, chrom sześciowartościowy, antybiotyki: głównie tetracykliny. Należy podkreślić, że wiele alergenów z tej grupy ma właściwości haptenów i dopiero in vivo w wyniku połączenia się z białkiem ustrojowym, nabierają zdolności uczulających. Szczególnie często obserwuje się alergię na związki drobnocząsteczkowe, zawierające chrom, nikiel i kobalt, które znajdują zastosowanie w produkcji artykułów przemysłowych codziennego użytku.

4.Alergeny zakaźne. W oddzielną grupę można ująć alergeny pochodzenia bakteryjnego, wirusowego czy grzybiczego, które powodują swoiste uczulenie organizmu. Obecność w ustroju ognisk zapalnych, głównie zawierających paciorkowce i gronkowce, może być przyczyną odczynów alergicznych, np. dychawicy oskrzelowej lub pokrzywki. Silne właściwości immunogenne wykazują także alergeny pasożytnicze. Gwałtowne objawy alergiczne, często w postaci wstrząsu anafilaktycznego, mogą być wywołane przez substancje uczulające zawarte w wydzielinach i jadach owadów, wprowadzone do ustroju przez użądlenia lub ukąszenia pszczół, os, komarów lub innych owadów.

5.Alergeny lekowe. Stanowią osobną grupę alergenów, ponieważ niezależnie od drogi wprowadzenia ich do ustroju, mogą doprowadzić nieraz do ciężkich powikłań alergicznych, w tym także do wstrząsu anafilaktycznego. Do leków najczęściej uczulających należą: surowice odpornościowe, penicylina i inne antybiotyki, salicylany, sulfonamidy, związki jodu, nitrofurantoina i szczepionki.

Chorzy z predyspozycją alergiczną uczuleni są z reguły na większą liczbę alergenów (tzw. alergia wieloważna), jednak w części przypadków może występować uczulenie w stosunku do pojedynczego alergenu (tzw. alergia jednoważna).

Do powstania zmian alergicznych potrzebny jest przynajmniej dwukrotny kontakt z danym alergenem. Pierwszy kontakt prowadzi do uczulenia organizmu w skutek wytworzenia swoistych przeciwciał i/lub uczulonych limfocytów. W tym okresie nie występują objawy chorobowe. W następnym kontakcie z alergenem dochodzi do reakcji alergenu ze swoistymi przeciwciałami i/lub uczulonymi limfocytami i do wyzwolenia zmian chorobowych.

Aby uniknąć alergii należy:

a) wykonać specjalistyczne badania obejmujące m.in. testy skórne alergologiczne i testy stwierdzające obecność swoistych przeciwciał w surowicy (IgE i reaginy)

b) w przypadku potwierdzenia alergii wystrzegać się najmniejszego kontaktu z alergenem, w przypadku bowiem stałego i długotrwałego kontaktu uczulenie jest oporne na leczenie. Jeżeli ma to miejsce w środowisku pracy należy usunąć daną substancję lub preparat chemiczny, stosować właściwe środki ochrony indywidualnej, lub, jeżeli powyższe jest niemożliwe zmienić stanowisko pracy osobie z uczuleniem jedynie bowiem całkowite odsunięcie od pracy z chemikaliami o właściwościach alergennych jest skutecznym sposobem wyleczenia.

3. DZIAŁANIE UKŁADOWE

Organizm człowieka zbudowany jest z wielu tkanek i narządów tworzących układy. Szkodliwe substancje chemiczne mogą wywierać działanie narządowe, działanie na grupy narządów lub działanie układowe prowadzące do zmian morfologicznych i czynnościowych.

UKŁAD NERWOWY

Narażenie na substancje o działaniu neurotoksycznym może upośledzić procesy wewnętrznego hamowania lub stymulacji przewodzenia bodźców w ośrodkowym lub obwodowym układzie nerwowym. Prowadzi to do encefalopatii, czyli zaburzeń w ośrodkowym układzie nerwowym i neuropatii obwodowych, czyli zaburzeń w obwodowym układzie nerwowym. Stopień ciężkości tych zmian i czas potrzebny do ich wywołania zależą od stężenia lub dawki substancji neurotoksycznej. Mogą też występować fazy depresji lub pobudzenia układu nerwowego wskazujące na współzależność między działaniem toksycznym, a mechanizmami adaptacyjnymi, które mogą prowadzić do pozornej normalizacji czynności układu nerwowego. Subtelne zmiany czynnościowe w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym są coraz częściej rozpoznawane jako poważne skutki narażenia na względnie niskie stężenia szkodliwych substancji chemicznych.

Do związków działających na OUN należą m.in.

- dwusiarczek węgla - stosowany do produkcji jedwabiu sztucznego metodą wiskozową oraz jako rozpuszczaalnik

- pary rtęci - wiele nieorganicznych i organicznych związków rtęci stosowanych jest w różnych gałęziach gospodarki i w lecznictwie np. przy produkcji termometrów i aparatury pomiarowej, lamp rtęciowych, pomp próżniowych, jako katalizator w przemyśle chemicznym, do malowania na porcelanie, jako środek odkażający i grzybobójczy, do zabezpieczania drewna i tkanin, do zaprawiania ziarna, do wykonywania plomb amalgamatowych, w szarej maści rtęciowej stosowanej przy chorobach skóry; związki rtęci zwłaszcza metylowe odznaczają się dużą trwałością w przyrodzie i stanowią poważny problem z punktu widzenia zanieczyszczenia środowiska. Do zatruć organicznych związkami rtęci prowadzi nie tylko rozsiewanie zaprawionego ziarna, ale również zużytkowanie siewnego ziarna do produkcji mąki lub karmienia zwierząt hodowlanych. Mięso, mleko i tłuszcze tych zwierząt są toksyczne dla człowieka

- ołów - źródłem zawodowych zatruć ołowiem są najczęściej huty ołowiu, cynku i miedzi, odlewnie wyrobów ołowianych, wytwórnie akumulatorów, przemysł ceramiki kolorowej, huty szkła kryształowego. Obecnie prawie nie istnieje problem ołowicy pochodzenia komunalnego, który był związany z używaniem ołowianych rur wodociągowych i naczyń do przechowywania żywności. Powietrze i pył uliczny dużych aglomeracji miejskich są zanieczyszczone ołowiem powstałym ze spalania benzyny etylenowej. Nie są to jednak ilości powodujące ewidentny obraz kliniczny ołowicy

Do związków działających na obwodowy układ nerwowy należą m.in.:

- dwusiarczek węgla - (patrz wyżej)

- alkany np. heksan - służące głównie jako rozpuszczalniki i w przemyśle chemicznym

Narażenie na związki fosforoorganiczne takie jak np. paration stosowane głównie jako nawozy może spowodować porażenie (zablokowanie) układu nerwowego.

WĄTROBA

Do związków uszkadzających wątrobę należą m.in.:

- nitrozwiązki - w tym trójnitrotoluen, który obok ksylenu i toluenu (czyli metylobenzenu) jest głównym składnikiem tzw. rozpuszczalnika „nitro”, a także jest stosowany do wielu syntez chemicznych

- benzen - oraz jego chloro- i bromopochodne, stanowi on domieszkę lotnych produktów pochodzących ze smoły pogazowej i ropy naftowej, stosowany jest również jako produkt wyjściowy do wielu ważnych syntez chemicznych

Należy zwrócić uwagę przy rozpoznawaniu zatrucia, gdyż objawy uszkodzenia wątroby wywołane przez te substancje (żółte zabarwienie oczu i skóry) mogą być błędnie rozpoznawane jako zapalenie wątroby.

NERKI

Substancje uszkadzające zdolność nerek do wydalania toksycznych produktów to m.in.:

- dwusiarczek węgla - (patrz wyżej)

- czterochlorek węgla - znany pod nazwą TETRA stosowany w przemyśle farbiarskim, do odtłuszczania części metalowych, jako rozpuszczalnik do usuwania tłustych plam, w wytwórniach sprzętu gaśniczego oraz jako pestycyd. Uszkadza również wątrobę i układ nerwowy

- glikol etylenowy - stosowany jako rozpuszczalnik w przemyśle farbiarskim oraz jako składnik niezamarzających płynów do chłodnic samochodowych

Substancje, które powodują wolniej rozwijające się uszkodzenie czynności nerek to:

- kadm - stosowany w wielu gałęziach przemysłu. Deponowany jest głównie w wątrobie i nerkach. Interakcja z cynkiem, miedzią i selenem może prowadzić do osłabienia toksycznego działania

- ołów - (patrz wyżej)

- terpentyna - jest mieszaniną olejków eterycznych uzyskiwanych przez destylację żywicy drzewa sosnowego. Służy jako rozpuszczalnik żywic i wosków - do sporządzania past do obuwia i podłóg. W ostrych zatruciach terpentyną mocz ma zapach fiołków.

- metanol

- ksylen i toluen - stosowane w rozpuszczalnikach „nitro” do farb i lakierów

UKŁAD ROZRODCZY

W ostatnich latach szczególną uwagę poświęcono szkodliwemu działaniu substancji chemicznych na funkcje rozrodcze (działanie gonadotoksyczne).

Obniżenie płodności u mężczyzn może być związane z narażeniem na takie substancje chemiczne jak:

- benzen - (patrz wyżej)

- ołów - (patrz wyżej)

- rozpuszczalniki organiczne

- dwusiarczek węgla - (patrz wyżej)

a także na niezwiązane ze środowiskiem pracy czy zamieszkania gazy do narkozy.

Poronienia u kobiet mogą wystąpić również po narażeniu na:

- ołów - (patrz wyżej)

- rozpuszczalniki organiczne

- dwusiarczek węgla (patrz wyżej)

i gazy znieczulające

4. DZIAŁANIE RAKOTWÓRCZE

Długotrwałe narażenie na niektóre substancje chemiczne może spowodować niekontrolowany wzrost komórek prowadzący do zmian nowotworowych. Większość substancji rakotwórczych zaliczana jest do substancji o działaniu bezprogowym, czyli nie można dla nich ustalić bezpiecznych poziomów ekspozycji.

Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia na substancje chemiczne. Okres ten nazywany jest okresem latencji i może wynosić od 4 do 40 lat.

Nowotwory ( także te powstałe na skutek narażenia zawodowego) mogą być zlokalizowane w różnych miejscach organizmu, niekoniecznie w miejscach bezpośredniej styczności z substancją chemiczną, np.:

- arsen, azbest, chrom, nikiel mogą powodować nowotwory płuc

- chrom, nikiel, olej izopropylowy, pył drzewny, pył z wyprawionych skór - nowotwory jamy nosowej i zatok

- z narażeniem na benzydynę, 2-naftyloaminę lub pył z wyprawianych skór wiąże się występowanie nowotworów pęcherza moczowego

- narażeniu na arsen, smołę węglową i produkty ropopochodne zawierające wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA np. w spalinach samochodowych) przypisuje się nowotwory skóry

- narażenie na chlorek winylu może spowodować zmiany nowotworowe w wątrobie

- benzen nowotwory szpiku kostnego

Wykaz substancji, czynników i procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym i prawdopodobnie rakotwórczym, sposób ich rejestracji oraz warunki sprawowania nadzoru nad stanem zdrowia pracowników zawodowo narażonych na ich działanie znajduje się w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 11.09.1996 r.(Dz.U.Nr 121, poz. 571). Wykaz ustalono w oparciu o oceny dokonane przez Grupy Ekspertów Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) oraz badania Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi.

WARTOŚCI NAJWYŻSZYCH DOPUSZCZALNYCH STĘŻEŃ (NDS) SUBSTANCJI CHEMICZNYCH

Koncepcja dopuszczalnych poziomów dla substancji chemicznych w powietrzu środowiska pracy zakłada, że dla każdej substancji chemicznej istnieje stężenie, przy którym i poniżej którego u pracownika nie występują żadne szkodliwe zmiany w stanie zdrowia.

Polska jest jednym z krajów, w których już od kilkunastu lat istnieje system ustalania normatywów higienicznych obowiązujących prawie dla wszystkich gałęzi gospodarki.

Propozycje wartości NDS ustala się wyłącznie w oparciu o kryteria zdrowia, ocenę ryzyka zdrowotnego i najbardziej aktualne dane naukowe.

Polska lista normatywów higienicznych obejmuje następujące kategorie najwyższych dopuszczalnych stężeń (Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 roku):

Najwyższe Dopuszczalne Stężenie (NDS) -jest to wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego, dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w „Kodeksie pracy”, przez cały okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego potomstwa.

Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe (NDSCh) - wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej w odstępie czasu pracy nie krótszym niż 1 godzina.

Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Pułapowe (NDSP) - wartość stężenia, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie.

Ocena ryzyka zdrowotnego dla substancji rakotwórczych polega natomiast na określeniu prawdopodobieństwa zachorowania lub zgonu z powodu choroby nowotworowej w następstwie narażenia zawodowego na określoną substancję rakotwórczą. W tym przypadku akceptowane poziomy ryzyka zawodowego zawarte są w granicach od 10³ do 10⁴ tzn., że zaakceptowano możliwość przyrostu liczby dodatkowych zachorowań na nowotwory, a mianowicie 1 -go nowotworu na 1000 osób narażonych lub 1-go nowotworu na 10 000 osób narażonych na działanie substancji rakotwórczej w określonym stężeniu.

BIOMARKERY

KLINICZNA POSTAĆ CHOROBY

ZMIANA STRUKTURY I FUNKCJI

WCZESNA REAKCJA BIOLOGICZNA

DAWKA BIOLOGICZNIE SKUTECZNA

(INTERAKCJA Z DNA, RNA,BIAŁKIEM)

DAWKA WEWNĘTRZNA

EKSPOZYCJA

PRZEZ KUMULACJĘ SKUTKÓW

PRZEZ KUMULACJĘ SUBSTANCJI W ORGANIZMIE

ZATRUCIE

---