MAKROEKONOMIA [gr.], dział ekonomii badający całe systemy ekonomiczne, a bardziej szczegółowo — gospodarki narodowe, zwłaszcza dochód narodowy; poza określaniem dochodu narodowego makroekonomia zajmuje się głównie cenami oraz zatrudnieniem, rolą polityki fiskalnej i pieniężnej, określaniem konsumpcji i inwestycji, bilansem płatniczym, wzrostem gospodarczym.
MIKROEKONOMIA [gr.], dział ekonomii badający poszczególne rynki, przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe i indywidualnych konsumentów; gł. przedmiotem zainteresowania mikroekonomii jest efektywna alokacja ograniczonych zasobów między różne zastosowania, a bardziej szczegółowo — określanie ceny przez optymalizację zachowania jednostek gosp., polegającą na osiąganiu maks. użyteczności przez konsumentów i maks. zysku przez firmy; gł. dziedzinami m. są: teoria popytu, teoria przedsiębiorstwa, teoria popytu na pracę oraz na inne czynniki produkcji.
INFLACJA, ekon. stały wzrost przeciętnego poziomu cen. Przeciętny poziom cen jest konstrukcją statystyczną, którą z pewnym przybliżeniem można traktować jako średnią ważoną cen wybranego koszyka dóbr i usług. Może to być koszyk dóbr i usług konsumpcyjnych, wtedy miarą inflacji jest wskaźnik cen detalicznych (WCD). Wskaźnik ten wyraża zmiany przeciętnego poziomu cen, które gospodarstwa domowe płacą za dobra i usługi. Procentowy wzrost WCD w skali roku (stopa inflacji) jest najczęściej stosowanym miernikiem inflacji.
Stopa inflacji zależy nie tylko od procentowych zmian cen pewnej liczby różnych dóbr i usług, lecz także od znaczenia przydanego każdemu dobru i każdej usłudze, odpowiadającego ich udziałowi w całkowitych wydatkach przeciętnego gospodarstwa domowego.
Stopa inflacji informuje zatem co dzieje się z wartością (siłą nabywczą) pieniędzy wydawanych przez przeciętną rodzinę. Kiedy ceny rosną, wówczas siła nabywcza pieniądza maleje: za taką samą ilość pieniądza można kupić coraz mniej dóbr i usług. Inflacja może więc być określona jako sytuacja, w której wartość pieniądza maleje.
Ze względu na tempo wzrostu przeciętnego poziomu cen wyróżnia się inflację: pełzającą — 3-4% rocznie, kroczącą — 4-10%, galopującą — 10-50% i znajdującą się poza wszelką kontrolą hiperinflację — powyżej 50%.
Długoletnia inflacja sprawiła, że ludzie uwzględniają w swoich działaniach przyszły wzrost cen: pracownicy opierają swoje żądania płacowe nie tylko na wzroście cen z przeszłości, ale także na ich oczekiwanych podwyżkach. Również przedsiębiorstwa podnoszą ceny, aby pokryć zarówno przeszły, jak i przyszły wzrost cen. Te oczekiwania inflacyjne zwiększają stopę inflacji. Równocześnie inflacja wpływa na podział dochodu nar. — najczęściej tracą grupy bierne (renciści, emeryci) i słabiej zorganizowane (np. farmerzy).
W krajach wysoko rozwiniętych, o niskiej stopie inflacji, przesunięcia w strukturze podziału dochodu są niewielkie. Jest to konsekwencją działania państwa, które wprowadza systemy indeksacji dochodów, czyli automatycznego uwzględniania wzrostu kosztów utrzymania w wysokości świadczeń społecznych.
Teoretycy ekonomii różnią się w ocenie przyczyn inflacji. Niektórzy uważają, że to nadmierny popyt ciągnie ceny do góry. Inni twierdzą, że ich wzrost jest powodowany rosnącymi kosztami.
Monetaryści utrzymują, że przyczyną inflacji jest nadmierna emisja pieniądza przez bank centralny. Zwolennicy teorii inflacji popytu dowodzą, że ceny rosną wtedy, gdy łączny popyt na dobra i usługi oferowane po cenach bieżących jest większy od możliwości podaży całej gospodarki. Ta koncepcja tłumaczy inflację, gdy gospodarka znajduje się w stanie pełnego wykorzystania czynników produkcji: pracy oraz kapitału. Nadwyżka popytu, to luka inflacyjna. W warunkach „usztywnionej” podaży dóbr i usług, luka wypełnia się wzrostem cen.
Inflacja kosztów oznacza sytuację, w której mimo braku nadwyżki popytu ceny rosną, a źródłem procesów inflacyjnych są „czynniki produkcji”, które dążą do zwiększenia swojego udziału w dochodzie nar. przez podwyższenie „cen” (płac oraz zysków). W myśl tej koncepcji winę za inflację ponoszą albo związki zaw., domagające się nadmiernych płac (tj. większych niż wzrost wydajności pracy), albo też wielkie przedsiębiorstwa, które podnoszą ceny swoich produktów w celu utrzymania wysokiej stopy zysku. Koszty i ceny mogą też być pchane do góry przez wzrost świat. cen surowców, zwiększanie podatków pośrednich (takich jak VAT), a także przez podnoszenie cen towarów importowanych.
Monetaryści uważają, że wzrost podaży pieniądza (tj. ilości pieniądza w obiegu) zwiększa całkowite wydatki, gdyż tempo, w jakim pieniądz zmienia właściciela (czyli szybkość obiegu pieniądza), jest niemal stałe; sądzą oni, że inflacja występuje, gdy bank centralny zwiększa podaż pieniądza szybciej od wzrostu podaży dóbr i usług; pojawia się nadmierny popyt, spowodowany zbyt szybkim wzrostem podaży pieniądza; ponieważ podaż pieniądza znajduje się pod kontrolą banku centr., przyczyną inflacji jest błędna polityka pieniężna państwa.
Każda z tych koncepcji inflacji ma zalety i ograniczenia. Najbardziej rozpowszechniony pogląd, wyznawany nie tylko przez monetarystów, głosi, że wysoka inflacja jest wynikiem deficytów budżetowych.
Badania empiryczne wskazują, że nie ma bezpośredniego, oczywistego związku pomiędzy rozmiarami deficytu budżetowego (jako procentu produktu nar. brutto, PNB) a stopą inflacji. W Japonii wielki deficyt występuje w połączeniu z niską stopą inflacji; w W. Brytanii i Francji stopy nflacji są dużo wyższe, czemu towarzyszą mniejsze deficyty budżetowe w stosunku do PNB; Niemcy mają niewielki deficyt i niską inflacją.
Jest możliwy pewien zakres nieinflacyjnego finansowania deficytu; deficyty można także finansować pożyczkami; istnieje też łańcuch przyczynowy, biegnący w odwrotnym kierunku — od inflacji do deficytów.
Do narzędzi polityki antyinflacyjnej należą: 1) działania monetarne i budżetowe, prowadzące do zmniejszenia popytu; 2) działania zmierzające do podniesienia efektywności przemysłu w celu zwiększenia podaży; 3) polityka dochodowa, która ma na celu utrzymanie równowagi tempa wzrostu dochodu nominalnego i realnego (dochody pieniężne ludności nie powinny wzrastać szybciej od podaży dóbr i usług, na które dochody te są wydawane).
Zjawiska inflacyjne w mniejszych lub większych rozmiarach występowały w całym okresie PRL, szczególnie nasilając się w końcowym okresie lat 80.
Rozmiary inflacji w gospodarce państw komunistycznych są trudne do oceny, gdyż występowała ona również w postaci niejawnej. Podaż pieniądza była większa od produktu nar. wyrażonego w cenach bieżących. W gospodarce rynkowej wywoływało to wzrost cen (inflacja popytu); w gospodarce centralnie kierowanej ceny były ustalane w sposób administracyjny i nie rosły w wystarczającym stopniu, aby wypełnić lukę inflacyjną.
Konsekwencją tego były przymusowe oszczędności i kolejki w sklepach, odzwierciedlające niedobory rynkowe. Inflacja niejawna została wyeliminowana dopiero 1990, wraz z wprowadzeniem programu stabilizacyjnego Leszka Balcero-wicza. Jawna inflacja 1971-80 wynosiła 4,6%, 1981-90 — 112,4%; w latach 90. inflacja utrzymuje się na poziomie kilkudziesięciu procent rocznie i wykazuje powolną tendencję spadkową.
LUKA INFLACYJNA, ekon. nadwyżka agregatowego popytu nad agregatową podażą przy pełnym wykorzystaniu czynników produkcji; ponieważ produkcja nie może się zwiększyć, popyt zaspokaja się i przywraca równowagę przez wzrost przeciętnego poziomu cen, czyli inflację.
STAGFLACJA, ekon. - zbitka pojęciowa powstała z połączenia 2 terminów: stagnacji i inflacji; oznacza jednoczesne występowanie stagnacji i rosnącej inflacji; stagflacja miała miejsce w wielu krajach rozwiniętych po tzw. kryzysie energetycznym 1973; jej wystąpienie, sprzeczne z przyjmowaną ówcześnie przez keynesistów krzywą Phillipsa, wyrażającą wymienność inflacji i bezrobocia (w latach 50. i 60. wzrost inflacji powodował zmniejszenie bezrobocia i odwrotnie), przyczyniło się do zrewidowania keynesowskich poglądów na obydwa zjawiska oraz do umocnienia monetaryzmu; ponieważ w latach 50. i 60. polityka gosp. krajów rozwiniętych opierała się na krzywej Phillipsa, wystąpienie stagflacji przysporzyło politykom gospodarczym wielu trudności.
SLUMPFLACJA, ekon. - zbitka pojęciowa powstała z połączenia 2 terminów: slump (ang., `kryzys, krach') oraz inflacja: oznacza jednoczesne występowanie recesji i rosnącej inflacji.
PHILLIPSA KRZYWA, ekon. krzywa ilustrująca odwrotną zależność między stopą inflacji a stopą bezrobocia (tzw. wymienność inflacji i bezrobocia) — gdy rośnie inflacja, spada bezrobocie i odwrotnie.
Krzywa Phillipsa była w latach 60. teoret. podstawą polityki gosp. krajów rozwiniętych. Prowadząc ekspansywną politykę fiskalną lub monetarną, rządy mogły ograniczać bezrobocie, płacąc za to cenę w postaci zwiększenia inflacji. Krzywa Phillipsa pokazuje poziom inflacji będący wynikiem wyboru takiej polityki fiskalnej i monetarnej, która spowodowałaby podniesienie poziomu globalnego popytu, który z kolei wywiera presję na wzrost płac oraz cen i prowadzi do wyższej inflacji, dając w zamian niższe bezrobocie.
Po 1973, po „szoku naftowym” i kryzysie energ., wystąpiły zjawiska stagflacji i slumpflacji, które podważyły prawdziwość krzywej Phillipsa — wystąpił jednoczesny wzrost inflacji i stopy bezrobocia. W krótkim okresie keynesiści i monetaryści dopuszczają wymienność bezrobocia i inflacji, natomiast przedstawiciele nowej klasycznej makroekonomii przeczą jej.
Współcześnie wśród teoretyków ekonomii zdania na temat krzywej Phillipsa są podzielone. Prawie wszyscy są jednak zgodni, że w długim okresie nie ma wymienności między bezrobociem a inflacją — krzywa Phillipsa jest wtedy pionowa.
Finanse - ogół zjawisk ekonomicznych związanych z przepływami zasobów pieniężnych, z gro-madzeniem i wydatkowaniem środków pieniężnych przez różne podmioty gospodarcze. W szerokim znaczeniu termin „finanse” jest synonimem określenia „gospodarka pieniężna”, polegającej na groma-dzeniu środków pieniężnych oraz na ich wydatkowaniu i lokowaniu i obejmującej także ramy insty-tucjonalne, w których te procesy przebiegają.
Finanse przedsiębiorstwa - osiąganie przychodów i dokonywanie wydatków przez przedsiębiorstwo, obsługa pieniężna jego działalności bieżącej i rozwoju. Środki pieniężne przedsiębiorstwo uzyskuje głównie ze sprzedaży produktów; ich źródłem mogą być także kredyty bankowe czy emisja papierów wartościowych. Wydatki związane są z pokrywaniem bieżących kosztów działalności (zakup surowców, materiałów, energii i innych czynników na cele produkcyjne, wynagrodzenia za pracę, składki na ubezpieczenia itp.) z podatkami i opłatami nie zaliczanymi do kosztów własnej działalności, a także z podziałem zysków na część stanowiącą dochody właścicieli (dywidendy od akcji itp.) i część służąca do finansowania jego rozwoju.
Finanse publiczne - gromadzenie i rozdzielanie zasobów pieniężnych przez instytucje publicznoprawne (państwo, związki państw, organizacje międzynarodowe, samorządowe, i inne); finanse publiczne są materialną podstawą działania tych instytucji i warunkiem spełniania przez nie funkcji społecznych i gospodarczych, do których zostały powołane. Głównymi formami (źródłami) dochodów publicznych są: podatki, opłaty publiczne, darowizny, emisja papierów wartościowych, wpływy ze sprzedaży lub dzierżawy mienia publicznego. Wydatki publiczne obejmują głównie finansowanie administracji państwowej, wymiaru sprawiedliwości, ochrony porządku publicznego, obronności, służby zdrowia, oświaty, nauki i sfery socjalnej (wypłaty rent, emerytur, stypendiów, zasiłków itp.); mogą one obejmować także finansowanie rozwoju gospodarki narodowej, poszczególnych procesów lub podmiotów gospodarczych. Jeżeli wydatki przekraczają wpływy, pojawia się deficyt, który jest finansowany głównie przez zaciąganie pożyczek w bankach i na rachunkach finansowych (emisja bonów skarbowych oraz obligacji państwowych i samorządowych).
PIENIĄDZ, powszechnie akceptowany środek wymiany dóbr i usług oraz miernik ich wartości, także środek tezauryzacji oraz środek zwalniania z zobowiązań; ta ostatnia funkcja może być realizowana przez dobrowolną akceptację przez wierzyciela pieniędzy przedstawionych do zapłaty albo poprzez przymus prawny, wyrażony formułą „prawny środek płatniczy”, która mówi, że pieniądz przedstawiony do zapłaty ma moc zwalniania ze zobowiązań, a wierzyciel nie ma prawa odmówić jego przyjęcia; nie zawsze pieniądz spełnia wszystkie wymienione funkcje, np. podczas inflacji przestaje być środkiem tezauryzacji oraz miernikiem wartości.
Dla określenia istoty pieniądza duże znaczenie ma pojęcie obiegu pieniężnego, współcześnie różnie definiowane: M-1 to zasoby pieniężne w ręku ludności plus rachunki czekowe a vista, czyli obieg pieniężny w tradycyjnym sensie; M-2 to M-1 plus małe (do 100 tys. dol. USA) wkłady oszczędnościowe i certyfikaty depozytowe; M-3 to M-2 plus duże salda rachunków terminowych; L to M-3 plus waluta bankowa, dokumenty handl. i obligacje skarbowe; precyzyjne rozgraniczenie powyższych kategorii zależy od specyficznych cech rynku pieniężnego w poszczególnych krajach.
Rodzaje pieniądza
Pieniądz kruszcowy w pierwotnym znaczeniu oznaczał system, w którym wartość kruszcu w monetach, będących w obiegu, odpowiadała nominalnej wartości tych monet; w znaczeniu, które upowszechniło się w XVIII-XIX w., pieniądz kruszcowy oznaczał system, w którym w obiegu były banknoty wymienialne na żądanie na kruszec przez instytucję emisyjną; w takim systemie rozmiary obiegu pieniężnego były limitowane przez zasoby kruszcu, choć pokrycie kruszcowe obiegu mogło być mniejsze niż 100%.
Pieniądz zdawkowy — każdy pieniądz istniejący w postaci monet lub biletów pieniężnych, który reprezentuje określoną wartość jedynie w sposób symbol., a jego siła nabywcza wynika nie z wartości materiału, z jakiego jest wykonany, lecz z prawnego przymusu przyjmowania w nim zapłaty; w węższym znaczeniu — drobny, nie oparty na kruszcu bilon.
Pieniądz rozrachunkowy — pieniądz nie istniejący w sensie fizycznym, funkcjonujący jedynie jako umowna wartość rachunkowa; takie cechy pieniądza rozrachunkowego czyniły go odpornym na „psucie monety” (obniżanie zawartości szlachetnego kruszcu w monecie i zmniejszanie jej ciężaru), przez co stał się czynnikiem stabilizującym system pieniężny w epoce pierwszych banków publicznych; podobne cechy czynią współcześnie pieniądz rozrachunkowy środkiem regulowania zobowiązań międzynarodowych (SDR, ECU, rubel transferowy).
Pieniądz międzynarodowy — pieniądz akceptowany poza granicami kraju, który go emituje, używany w transakcjach międzynarodowych; do czasu wielkiego kryzysu gosp. 1929-33 zobowiązania międzynarodowe regulowano przepływami złota; po II wojnie świat. funkcję pieniądza międzynarodowego spełniał dol. USA, po 1958 również inne waluty zach., od lat 70. pełnią ją także międzynarodowe jednostki rozrachunkowe — SDR i ECU.
Pieniądz bankowy — pieniądz zapisany na rachunkach bankowych, kreowany przez banki poprzez udzielanie kredytów; ponieważ ekspansja kredytowa banków może przewyższać sumę ich kapitałów własnych oraz wkładów, banki posiadają zdolność kreowania pieniądza; zbyt śmiała ekspansja kredytowa działa inflacjogennie oraz zwiększa ryzyko kryzysu bankowego, jednym z zadań banku centralnego jest więc utrzymywanie tej ekspansji w pożądanych granicach.
BUDŻET [franc.], zestawienie, plan dochodów i wydatków na przyszły okres, może wiązać się ze ścisłym limitowaniem wydatków (ostre ograniczenie budżetowe) lub łagodnym ograniczaniem budżetowym.
Budżet państwa można zdefiniować jako: 1) zestawienie przewidywanych dochodów i wydatków państwa na okres roczny (rok budżetowy), sporządzone przez rząd i uchwalone najczęściej w formie ustawy budżetowej — przez parlament; 2) fundusz (rachunek) zasilany przez dochody budżetowe i przeznaczony na finansowanie wydatków państwa; część z nich może być finansowana z odrębnych państw. funduszy celowych, zasilanych własnymi dochodami lub dotacjami z budżetu państwa. Budżet państwa i państw. fundusze celowe tworzą sektor budżetowy, do którego zalicza się także budżety samorządowe (gmin), zakłady budżetowe i inne jednostki budżetowane netto.
Nazwa budżetu państwa pojawiła się pod koniec XVIII w., problemy związane z budżetem występowały już kilka wieków wcześniej; w średniowieczu uprawnienia przedstawicielstw stanowych do uchwalania podatków stawiały władców wobec konieczności przedstawiania planu wydatków, jako warunku uzyskania prawa poboru podatków (były to początki budżetu); w późniejszych wiekach kontrola nad wydatkami państwa i źródłami ich pokrycia była częścią walki o władzę między monarchą a społeczeństwem i ściśle wiązała się z rozwojem parlamentaryzmu.
Pierwsze budżety państwowe sporządzono w Anglii (1689), w Polsce (1768), USA (1779), we Francji (1781). Współczesny budżet państwa jest instrumentem kontroli parlamentu nad działalnością rządu.
Dochody budżetu państwa obejmują głównie: podatki, opłaty, cła, dochody z majątku Skarbu Państwa; nie powinny być do nich zaliczane wpływy z pożyczek krajowych i zagr. oraz pozostające w dyspozycji budżetu państwa zasoby pieniężne, np. nadwyżki z lat poprzednich; wpływy z pożyczek i zasoby pieniężne mogą stanowić pokrycie deficytu budżetowego.
Niezbędne jest ścisłe rozróżnienie między dochodami budżetowymi a źródłami pokrycia deficytu.
Wydatki budżetu państwa przeznaczone są na
utrzymanie aparatu państw.: administrację, wojsko, policję, wymiar sprawiedliwości, służby dyplomatyczne itp.,
na cele socjalne i kult.,
utrzymanie infrastruktury,
działania interwencyjne w gospodarce itp.
Wzajemne dostosowanie dochodów i wydatków budżetu państwa stanowi jeden z najważniejszych problemów w zarządzaniu nim. Najczęściej dochody są niewystarczające na pokrycie wydatków, co powoduje deficyty budżetowe.
Głównym zadaniem budżetu państwa jest gromadzenie zasobów pieniężnych umożliwiających sfinansowanie wydatków państwa. W warunkach współczesnych jest to związane z przepływem ogromnych ilości pieniędzy (w krajach rozwiniętych budżet państwa wraz z całym sektorem budżetowym obejmuje 40-60% produktu krajowego brutto) i wywiera duży wpływ na funkcjonowanie gospodarki.
Stwarza to możliwość, przez odpowiednie kształtowanie dochodów i wydatków budżetu państwa, celowego oddziaływania w ramach polityki budżetowej na procesy gosp., a zwłaszcza na: redystrybucję dochodów, alokację zasobów, stabilizację koniunktury (zwolennicy klasycznej ekonomii liberalnej uważają jednak wysokie wydatki państwa za główne źródło recesji i inflacji).
Budżet państwa komunistycznego był podstawowym planem finansowym państwa; określał gromadzenie i podział środków pieniężnych zgodnie z nar. planem społ.-gosp.; był budżetem zbiorczym, składającym się z budżetu centralnego, obejmującego dochody i wydatki nacz. organów władzy i administracji państw., oraz budżetów terenowych, obejmujących dochody i wydatki organów terenowych; gł. źródłem dochodów budżetowych były wpłaty przedsiębiorstw państw.; podatki i opłaty wnoszone przez podmioty gospodarki nieupaństwowionej i przez ludność miały niewielkie znaczenie; wśród wydatków decydujące znaczenie miały wydatki na finansowanie gospodarki narodowej.
W Polsce budżet państwa jest — zgodnie z prawem budżetowym z 1991 — rocznym planem finansowym opracowywanym przez Radę Ministrów (praktycznie przez Ministra Finansów) i uchwalonym przez sejm w formie ustawy. Senatowi przysługuje prawo wnoszenia poprawek, które sejm może przyjąć lub odrzucić. Jeżeli projekt budżetu państwa nie może być przedłożony sejmowi i senatowi w ustalonym terminie (do 15 XI roku poprzedzającego rok budżetowy), sporządza się projekt prowizorium budżetowego, uchwalony przez sejm; jest ono podstawą prowadzenia gospodarki do czasu uchwalenia ustawy budżetowej.
Po zakończeniu roku budżetowego (w Polsce pokrywającego się z rokiem kalendarzowym) Rada Ministrów przedstawia sejmowi i NIK sprawozdanie z wykonania budżetu państwa, które stanowi podstawę do udzielenia rządowi absolutorium lub jego odmowy. Budżet gminy jest rocznym planem finansowym, sporządzanym przez zarząd i uchwalonym przez radę gminy, która rozpatruje również sporządzone przez zarząd sprawozdanie z wykonania budżetu i udziela (lub nie) zarządowi absolutorium.
DOCHÓD NARODOWY, dochód danego kraju wynikający z prowadzonej w nim działalności produkcyjnej w pewnym okresie, zwykle w okresie roku.
W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej stosuje się następujące mierniki dochodu narodowego:
produkt narodowy brutto (PNB, Gross National Product), całkowita wartość produkcji danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług czynników produkcji, tzn. w kraju lub za granicą; suma wartości wszystkich dóbr (inwestycyjnych i konsumpcyjnych) wraz z wydatkami rządu na dobra i usługi; PNB nie obejmuje pozycji transferowych, tzn. dochodów przekazywanych na rzecz pewnych instytucji i różnych grup obywateli przez budżet państwa, budżety lokalne, korporacje, takich m.in., jak emerytury, procenty od rządowych papierów wartościowych;
produkt narodowy netto (PNN), ilość pieniędzy, którą się przeznacza na zakup dóbr i usług, po odjęciu ilości pieniędzy wystarczającej na sfinansowanie amortyzacji i utrzymanie zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie;
produkt krajowy brutto (PKB), wielkość produkcji dóbr i usług wytworzonych w danym kraju, niezależnie od tego, czy czynniki produkcji są własnością kapitału rodzimego czy też zagr.; różnica między PKB i PNB wyraża się sumą dochodów netto z własności kapitału zainwestowanego za granicą; PKB nie uwzględnia dochodów z zagranicy; PNB natomiast uwzględnia wszystkie dochody zarobione za granicą; bez potrącania funduszu amortyzacji ma się do czynienia z produktem brutto (krajowym lub nar.), zaś po potrąceniu tego funduszu — z produktem netto; dochód narodowy według cen czynników produkcji, wielkość produktu nar. netto według cen czynników produkcji, suma wynagrodzeń kapitału, ziemi i pracy w postaci zysku, procentu, renty, dywidendy i płacy. 2 dodatkowymi oficjalnymi miernikami dochodu narodowego są: rozporządzalny dochód ludności (Disposable Income) — to, co pozostaje w rzeczywistości ludziom do dyspozycji na konsumpcję lub oszczędności;
dochód osobisty ludności (Personal Income) — dochód rozporządzalny plus podatki osobiste i in., niepodatkowe, zobowiązania ludności wobec budżetu centr. lub budżetów lokalnych, np. składki na indywidualne ubezpieczenia społeczne.
Produkt narodowy brutto jest najczęściej używany do mierzenia dynamiki wzrostu gosp. w poszczególnych krajach.
Dochód narodowy według cen czynników produkcji jest wykorzystywany najczęściej w analizach teoretycznych i w badaniach proporcji podziału dochodu.
Dwie pozostałe kategorie dochodu narodowego wprowadzono w latach 30-tych w Wielkiej Brytanii i USA, następnie zostały one upowszechnione w pozostałych krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej; cel ich stosowania to ustalenie dochodów osobistych ludności przed opodatkowaniem i po opodatkowaniu oraz zbadanie wielkości i dynamiki siły nabywczej społeczeństwa i odpowiedniego jej korygowania za pośrednictwem podatków pośrednich, subsydiów, transferów rządowych, podatków bezpośrednich i in. instrumentów ekonomicznych.
W krajach tych było to podstawą polityki interwencyjnej państwa w sferze podziału dochodów i oddziaływania w ten sposób na koniunkturę gosp. kraju.
Scharakteryzowane metody liczenia dochodu narodowego zostały określone w System of National Accounting (SNA). W wyniku działań organizacji międzynar., głównie Organizacji Współpracy i Rozwoju Gosp. i ONZ, ustalono pewne normy międzynarodowe zawarte w wyżej wymienionym systemie; pierwsza jego wersja, opublikowana 1952, była rozwinięciem Raportu Ligii Narodów The Measurement of National Income and the Construction of Social Accounts.
System był zmieniany, a przyjęcie jego wszystkich najnowszych ustaleń nie było możliwe dla wszystkich krajów. W latach 80. tylko ok. 60% krajów o gospodarce rynkowej (tzn. wykluczając kraje o gospodarce centralnie planowanej) było zdolne do przyjęcia tego systemu w całości.
Niektóre kraje — zwłaszcza kraje byłego bloku sowieckiego — preferują inną bazę koncepcyjną, znaną jako Material Product System (MPS), ograniczającą koncepcję produktu nar. do produkcji dóbr i usług związanych z produkcją materialną — budownictwem, transportem i dystrybucją dóbr materialnych; system ten wyłącza więc takie usługi, jak administracja publ. i obrona, finanse, edukacja, ochrona zdrowia, usługi osobiste, utrzymanie porządku prawnego.
Sposób liczenia dochodu narodowego zawężony do tzw. sfery produkcyjnej (MPS) wywodzi się z marksowskiej teorii wartości opartej na pracy; na tej podstawie opracowano w ZSRR metodę liczenia dochodu narodowego, następnie narzuconą podporządkowanym mu krajom, która była dogodna dla systemu gosp. opartego na centr. planowaniu, koncentrującego środki zwł. na sferze produkcyjnej.
Podobny w wielu elementach system rachunkowości nar. jest stosowany we Francji, częściowo w wyniku jego rozwoju w latach po zakończeniu II wojny świat., gdy rozwinięte tam było centr. planowanie gospodarki narodowej.
Po ostatnich zmianach w SNA nie występuje PNB i wykazuje się tylko PKB, jednak większość krajów nadal opracowuje szacunki PNB, które są przedstawiane w szacunkach organizacji międzynar.; uznaje się, że dla dokonywania porównań dobrobytu ekon. poszczególnych krajów bardzej odpowiedni jest PNB; jest to jednak niedoskonała miara rzeczywistego dobrobytu; podejściem alternatywnym są szacunki Net Economic Welfare (NEW, Dobrobyt Ekonomiczny Netto); obliczając NEW, dodaje się do PNB takie pozycje, jak: wartość czasu wolnego, usługi wytwarzane w gospodarstwach domowych na ich własne potrzeby itp., a odejmuje nie pokryte koszty zatrucia środowiska i in. niedogodności urbanizacji; obliczenia wykazują także wzrost NEW, ale o mniejszej stopie niż PNB.
Podział dochodu narodowego
Podział pierwotny — podział na płace i zyski; podział pierwotny podlega przekształceniom w wyniku ingerencji państwa poprzez system podatkowy (podział wtórny).
Wprowadzenie podatków nie tylko koryguje pierwotny podział poprzez zmianę dysponenta dochodów, ale również wpływa na zmianę struktury zakupów dóbr i usług.
Wydatki rządowe korygują ostateczny podział dochodu narodowego brutto na konsumpcję i inwestycje.
AMORTYZACJA [łac.], umorzenie, ekon. wartość zużytych w danym okresie środków trwałych, której wyrazem jest suma pieniężna konieczna do utrzymania ich sprawności techn.-ekon. w kolejnym okresie eksploatacji oraz do odtworzenia tych środków trwałych po ich zużyciu; stopa amortyzacji, procentowy wskaźnik zużycia środka trwałego w danym okresie w stosunku do jego początkowej wartości.
BANKOWOŚĆ POLSKA
W systemie bankowym decydującą rolę odgrywa Narodowy Bank Polski (NBP), który pełni funkcje banku emisyjnego oraz centralnej instytucji kredytowej, rozliczeniowej i dewizowej.
NBP sprawuje nadzór nad bankami komercyjnymi o różnej strukturze własności: bankami państw. (Bank Gospodarstwa Krajowego), bankami państw.-spółdz. (Bank Gospodarki Żywnościowej), bankami spółdz., bankami spółkami akcyjnymi (m.in. Bank Handlowy w Warszawie SA, Bank Polska Kasa Opieki SA) i bankami osób fizycznych.
System bankowy w Polsce ulega przemianom, hamowanym jednak m.in. przez niedobór wykwalifikowanych kadr i niedostateczną infrastrukturę. NBP przekształcono w typowy dla gospodarki rynkowej bank centralny w znacznym stopniu niezależny od ośrodków władzy politycznej;
Utrzymywanie dodatniej realnej stopy procentowej umożliwia racjonalizację operacji kredytowych i sprzyja gromadzeniu wkładów.
BEZROBOCIE, zjawisko braku pracy zarobkowej dla osób zdolnych do pracy i jej poszukujących; bezpośrednią przyczyną bezrobocia jest z reguły niewystarczająca liczba wolnych miejsc pracy dla ubiegających się o nie; przyczynami mogą być również: wadliwa organizacja rynku pracy, brak odpowiednich kwalifikacji bezrobotnych, trudności mieszkaniowe uniemożliwiające przesuwanie nadwyżek siły roboczej do ośr. wykazujących jej niedobór, oferowanie zbyt niskich stawek płac (np. w porównaniu z zasiłkiem dla bezrobotnych).
Na wielkość bezrobocia wpływają wahania koniunktury (cykl koniunkturalny), sezonowe wahania poziomu zatrudnienia, wprowadzanie osiągnięć techniki do procesów produkcyjnych (automatyzacja), stopień wykorzystania zasobów siły roboczej w rolnictwie (przeludnienie agrarne).
W największych rozmiarach bezrobocia występuje w okresach kryzysów gospodarczych; w okresie wielkiego kryzysu gosp. (1929-33) bezrobotni stanowili (w 1933): w USA 24,9% ogółu zatrudnionych i poszukujących pracy, w W. Brytanii — 19,5%, w Niemczech — 28%, w Austrii — 29%, w Czechosłowacji — 16,9%.
W Polsce w latach 30. bezrobotni stanowili ponad 20% ogółu pracowników najemnych zatrudnionych poza rolnictwem (1933 — ok. 40% ogółu zatrudnionych); trudności na rynku pracy najbardziej odczuwała młodzież, co roku brakowało miejsc pracy dla ok. 300 tys. młodych ludzi.
Bezrobocie towarzyszyło gospodarce kapitalistycznej od rewolucji przemysłowej, jednak zrozumienie jego przyczyn i ocena kosztów stały się możliwe dopiero wraz z powstaniem współczesnej teorii makroekonomicznej; recesje i związane z nimi wysokie bezrobocie są bardzo kosztowne dla gospodarki; np. okresy załamania, które wystąpiły w latach 70. i 80. w USA, kosztowały ten kraj znaczną część rocznego produktu krajowego brutto; poza tym skutki bezrobocia dotykają bezpośrednio ludzi, wywołuje ono stresy, powoduje utratę kwalifikacji oraz zwiększenie zachorowalności.
Jednym z podstawowych pojęć we współczesnej makroekonomii jest naturalna stopa bezrobocia — poziom bezrobocia, przy którym różne i zróżnicowane rynki pracy danego kraju są — ogólnie biorąc — w równowadze; niektóre z nich wykazują nadwyżkę popytu (wolne miejsca pracy), inne natomiast nadwyżkę podaży (bezrobocie); siły te działają w ten sposób, że naciski na płace i ceny na wszystkich rynkach łącznie są w równowadze; naturalny poziom bezrobocia jest to jego najniższa stopa, która może istnieć w danym kraju bez ryzyka wystąpienia spirali inflacyjnej.
W pocz. lat 60-tych naturalna stopa bezrobocia była oceniana przez ekonomistów na 4%, w poł. lat 80-tych w większości szacunków — na ok. 6%; ta zwyżkowa tendencja wynika głównie z kierunków demograficznych, a przede wszystkim z wyższego liczbowego udziału niepełnoletnich w sile roboczej, oraz — w pewnym stopniu — z polityki rządów krajów rozwiniętych (np. ubezpieczenia na wypadek bezrobocia).
Statystyki bezrobocia, zatrudnienia i siły roboczej operują pojęciami: zatrudnieni — osoby mające pracę zarobkową; bezrobotni — osoby nie mające pracy, lecz jej szukające; osoby nie mające pracy i jej nie szukające nie są częścią siły roboczej.
W literaturze ekonomicznej rozróżnia się następujące główne rodzaje bezrobocia:
bezrobocie strukturalne, związane ze strukturą gospodarki, która nie stwarza możliwości zatrudnienia wszystkich osób zdolnych do pracy i jej poszukujących;
bezrobocie lokalne, wyróżniające się szczególnym nasileniem braku wolnych miejsc pracy w pewnych miejscowościach lub regionach;
bezrobocie przejściowe (frykcyjne), związane ze zmianą miejsca pracy, ze zmianą kwalifikacji zaw., powodującą przerwę w zatrudnieniu itp.;
bezrobocie sezonowe, powodowane okresową zmiennością warunków klimatycznych i cyklów produkcyjnych w niektórych rodzajach działalności gosp., a zwł. w rolnictwie;
Metody walki z bezrobociem to: roboty interwencyjne, aktywne pośrednictwo pracy, popieranie emigracji zarobkowej, obniżanie podatków (w celu ożywienia gospodarki i spowodowania naturalnego przyrostu liczby miejsc pracy): jedną ze współcześnie stosowanych metod jest skracanie czasu pracy.
KONSUMPCJA [łac.], ekon. wydatki ponoszone przez gospodarstwa domowe na zakup dóbr i usług; część, obok oszczędności, rozporządzalnych dochodów gospodarstw domowych; składnik — prócz inwestycji, wydatków państwa i eksportu netto — globalnego popytu. W makroekonomii zależność konsumpcji od rozporządzalnych dochodów jest ujmowana różnorodnie.
Zdaniem J.M. Keynesa wydatki konsumpcyjne są rosnącą funkcją rozporządzalnych dochodów.
O tym, jaka część przyrostu dochodów zostanie przeznaczona na konsumpcję, decyduje krańcowa skłonność do konsumpcji (KSK); jest ona zróżnicowana w grupach społ. o różnym poziomie dochodów (ubożsi mają wyższą KSK niż bogaci) oraz między poszczególnymi krajami (np. w Japonii KSK jest niższa niż w USA).
Według M. Friedmana nie ma bezpośredniego związku między bieżącą konsumpcją a rozporządzalnymi dochodami; poziom konsumpcji jest względnie stały i zależy od tzw. permanentnego dochodu, czyli przeciętnego dochodu w długim okresie; wahania bieżących dochodów nie wpływają na poziom konsumpcji, a na poziom oszczędności.
Modyfikacją koncepcji M. Friedmana jest hipoteza cyklu życia F. Modiglianiego i A. Ando; zakłada ona, iż poziom konsumpcji jest stały i zależy od sumy dochodów uzyskanych w ciągu całego życia; początkowo gospodarstwa domowe zadłużają się, by osiągnąć założony poziom konsumpcji, następnie, w miarę wzrostu dochodów, spłacają zadłużenie i gromadzą oszczędności w celu utrzymania osiągniętego poziomu życia w wieku emerytalnym.
KRAŃCOWA SKŁONNOŚĆ DO KONSUMPCJI, ekon. wyrażona w procentach wszelka część zmiany dochodu, którą gospodarstwa domowe przeznaczają na zwiększenie wydatków konsumpcyjnych.
INWESTYCJE [łac.], nakłady dokonywane w celu stworzenia lub zwiększenia środków trwałych, które przyczyniają się do wytworzenia dla przyszłego spożycia strumienia dóbr i usług; o podstawowym znaczeniu inwestycji decyduje osiągane w ich wyniku zwiększenie produkcji i usług; inwestycje wiążą się w sposób konieczny z poświęceniem na rzecz konsumpcji w przyszłości zarówno bieżącej konsumpcji, jak i produkcji dóbr inwestycyjnych służących produkcji dóbr konsumpcyjnych.
W rachunkowości społecznej inwestycje są sumą nowo utworzonego kapitału stałego brutto oraz zmian zapasów i robót w toku.
Wpływ zamierzonych inwestycji na wzrost produktu krajowego brutto lub dochodu narodowego określa współczynnik zw. mnożnikiem inwestycyjnym.
Każdą decyzję o podjęciu inwestycji powinna poprzedzać analiza jej celowości oraz analiza techniczno - ekonomiczna, umożliwiająca ocenę efektywności zamierzeń inwestycyjnych.
Inwestycje produkcyjne, nakłady, których bezpośrednim skutkiem jest zwiększenie dochodu nar.; są to przede wszystkim inwestycje przemysłowe, budowlane oraz rolne i leśne, a także inwestycje w dziedzinie komunikacji i handlu;
Inwestycje nieprodukcyjne to przede wszystkim inwestycje w zakresie budownictwa mieszkaniowego i komunalnego oraz urządzeń socjalnych i kult.;
Inwestycje rozwojowe mają na celu powiększenie majątku trwałego przede wszystkim przez budowę nowych obiektów, a także przez generalną rekonstrukcję obiektów istniejących w danej gałęzi gospodarki nar.;
Inwestycje restytucyjne (odtworzeniowe) polegają na podejmowaniu nakładów inwestycyjnych, których celem jest zastąpienie lub odtworzenie częściowo zużytych urządzeń produkcyjnych lub usługowych i utrzymywanie na nie obniżonym poziomie wartości środków trwałych w danej gałęzi gospodarki;
Inwestycje zagraniczne, nabywanie w jednym kraju przez rządy, instytucje oraz poszczególne osoby aktywów innego kraju; inwestycje zagraniczne obejmują zarówno inwestycje bezpośrednie, jak i inwestowanie w papiery wartościowe; dla kraju, w którym oszczędności są niewystarczające w odniesieniu do potencjalnego popytu na inwestycje, kapitał zagr. może być skutecznym środkiem pobudzenia szybkiego wzrostu.
Inwestycje pobudzane, pomoc rządu w podejmowaniu przez firmy inwestycji w środkach trwałych, w poszczególnych przemysłach lub lokatach; może występować np. w formie ulg podatkowych. Efektywność inwestycji jest mierzona przez stosunek efektów ekon. do poniesionych nakładów i może być obliczona dla poszczególnych przedsięwzięć inwestycyjnych jak również dla gospodarki narodowej.
OSZCZĘDNOŚCI, część dochodów pozostała po dokonaniu zakupu dóbr i usług, ulokowana w instytucjach bankowo-depozytowych.
Według klasycznej ekonomii, wielkość oszczędności zależy od stopy procentowej (wzrost stopy procentowej powoduje wzrost oszczędności i odwrotnie), natomiast zwolennicy teorii Keynesa uważają oszczędności za funkcję poziomu dochodu nar.: im większy dochód, tym większe oszczędności;
Relację między dochodem a oszczędnościami odzwierciedla krańcowa skłonność do oszczędzania, informująca jaka część przyrostu dochodu zostanie zaoszczędzona.
Oszczędności pełnią w gospodarce niezwykle ważną rolę źródła finansowania inwestycji; jeżeli oszczędności nie są przeznaczone w pełni na zakup dóbr inwestycyjnych, to popyt globalny jest mniejszy od wielkości produkcji, co prowadzi do kryzysu nadprodukcji; pierwszy zwrócił uwagę na to zjawisko T. Malthus, jego pogląd rozwinął J.M. Keynes.
ŚRODKI TRWAŁE, ekon. składniki majątkowe przedsiębiorstwa, takie jak maszyny, urządzenia, budynki o okresie użytkowania dłuższym niż 1 rok i wartości przekraczającej kwotę określaną w odpowiednich przepisach; środki trwałe ulegają amortyzacji.
CENA, ilość pieniędzy, za którą można nabyć jednostkę towaru, dobra lub usługi; zmiany ceny są środkiem, za pomocą którego w procesie konkurencji zostaje określona w gospodarce wolnorynkowej alokacja zasobów.
Cena detaliczna, cena sprzedaży w handlu detalicznym; obejmuje cenę hurtową, zwiększoną o marżę detaliczną;
Cena hurtowa, cena sprzedaży przedsiębiorstw handlu hurtowego, obejmująca cenę zbytu zwiększoną o marżę hurtową;
Cena dumpingowa, niska, nie pokrywająca często kosztów produkcji, stosowana w eksporcie w celu zdystansowania konkurentów i opanowania rynku zagr. (dumping);
Cena równowagi, cena przy której rynek jest w równowadze, tzn., przy której popyt na określone dobro jest równy jego podaży;
Cena światowa, cena danego towaru utrzymująca się na rynku świat.; ceny światowe dotyczą tylko wartości masowych i kształtują się zazwyczaj na podstawie cen na rynku, na którym się dokonuje największych obrotów danym towarem.
Cen system - mechanizm przyczyniający się do podwyższenia cen towarów, na które popyt jest nadmierny i do ich obniżenia, gdy podaż; jest nadmierna; działanie tego mechanizmu opiera się na decyzjach niezależnych jednostek; zakłada się zwykle, że jakąś cenę ustala się na każdym rynku i utrzymuje się do chwili wystąpienia jakiejś zmiany kosztów lub popytu.
CENA EFEKTYWNA, ekon. rzeczywista cena zakupu danego dobra; suma ceny nominalnej i dodatkowych kosztów zawarcia transakcji.
RÓWNOWAGA, ekon. - stan, w którym nie występują tendencje (bodźce) do zmiany sił (zmiennych); równowagę uzyskuje się dzięki mechanizmom regulacyjnym (np. rynkowi), które po wystąpieniu czynnika zakłócającego równowagę uruchamiają procesy dostosowawcze prowadzące do przywrócenia równowagi.
W makroekonomii wyróżnia się:
równowagę wewnętrzną, która występuje, gdy zagregowany popyt jest równy rozmiarom produkcji zapewniającej pełne zatrudnienie;
równowagę zewnętrzną, która występuje, gdy saldo bilansu handlowego wynosi zero, a wpływy z eksportu są równe wpływom z importu.
Połączenie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej. oznacza stan równowagi długookresowej. Możliwość osiągnięcia przez gospodarkę stanu równowagi jest przedmiotem kontrowersji wśród ekonomistów.
Przedstawiciele ekonomii klasycznej i ich współcześni kontynuatorzy (nowa klasyczna makroekonomia, monetaryzm) twierdzą, że gospodarka może osiągnąć stan równowagi przy pełnym wykorzystaniu czynników produkcji (bez bezrobocia), dzięki regulacji rynkowej, bez interwencji państwa.
Keynesiści zaś uważają, że samoistnie gospodarka może osiągnąć równowagę przy niepełnym wykorzystaniu czynników produkcji (z bezrobociem), ale niezbędna jest interwencja państwa.
Przedsiębiorstwo - podstawowy podmiot (jednostka) systemu gospodarczego, prowadzący działalność gospodarczą, mającą na celu zaspokojenie potrzeb innych podmiotów życia społecznego przez wytwarzanie produktów lub świadczenie usług oraz uzyskanie własnych korzyści majątkowych, przy czym działalność ta prowadzona jest samodzielnie na ryzyko właścicieli. W jego ramach powstaje większa część dochodu narodowego, a od jego efektywności zależy poziom życia całego społeczeństwa.
- zespół osobowych, rzeczowych oraz finansowych czynników wytwórczych zorganizowanych i skoordynowanych w celu prowadzenia działalności gospodarczej związanej z wytwarzaniem dóbr oraz świadczeniem usług - a zatem podejmowanym przedsięwzięciem gospodarczym - i wytwarzania w ten sposób nowych wartości, tworzących w sumie dochód narodowy.
Ten ostatni element odróżnia przedsiębiorstwo od gospodarstwa domowego, będącego drugim podmiotem sfery realnej gospodarki, które jest tylko beneficjentem wytwarzanych przez przedsiębiorstwo dóbr i usług. Cechami charakteryzującymi przedsiębiorstwa są odrębności: ekonomiczna, organizacyjna, prawna oraz techniczno-produkcyjna, jak również racjonalność ekonomiczna oraz przedsiębiorczość.
Osoba tworząca przedsiębiorstwo z rozproszonych i często pojedynczo nieproduktywnych składników zasobów gospodarczych jest określana mianem przedsiębiorcy. W polskiej praktyce gospodarczej przedsiębiorstwa funkcjonuj ą w różnych formach organizacyjno-prawnych, którymi są: spółki prawa cywilnego i handlowego, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie oraz jednoosobowe formy prowadzenia działalności gospodarczej.
Przedsiębiorstwo państwowe - samodzielny, samorządny i samofinansujący się podmiot gospodarczy stworzony i nadzorowany przez naczelne organy administracji państwowej, terenowe organy administracji państwowej lub Narodowy Bank Polski (lub inny bank państwowy). Przedsiębiorstwa państwowe dzieli się na: przedsiębiorstwa użyteczności publicznej (elektrownie, przedsiębiorstwa wodociągowe itd.) oraz przedsiębiorstwa działające na zasadach ogólnych (zajmują się zwykłą działalnością gospodarczą).
Przedsiębiorstwo prywatne - podmiot gospodarczy, którego celem jest dostarczanie dóbr i usług potencjalnym nabywcom oraz maksymalizacja zysku. Ponadto musi ono się znajdować w rękach prywatnych, a nie państwowych i może przyjąć formę firmy jednoosobowej lub któregoś z rodzajów spółek.
Rachunkowość - system ewidencji gospodarczej w zakresie działalności wydzielonej organizacyjnie jednostki (przedsiębiorstwa, instytucji itp.). Na rachunkowość składają się:
l. Dokumentacja księgowa dokonująca chronologicznej i systematycznej rejestracji operacji gospodarczych. Jest to prowadzony przez jednostki gospodarcze pomiar wartościowy i ilościowy oraz ewidencjonowanie stanu posiadanych przez nie składników majątkowych, źródeł ich finansowania oraz wszelkich operacji gospodarczych dokonywanych przez te jednostki, i wynikających z nich zmian stanu tych środków; dostarcza danych do sporządzenia sprawozdawczości finansowej.
2. Kalkulacja, stanowiąca metodę rozliczania ogółu kosztów na jednostkę nabywanych, wytwarzanych lub sprzedawanych dóbr lub usług na podstawie dostarczanych przez dokumentację i księgowość liczb; obejmuje koszty bezpośrednie tj. te koszty, które dotyczą bezpośrednio poszczególnych wyrobów lub usług (np. materiały, robocizna bezpośrednia) i koszty pośrednie (np. ogólnofabryczne), których podział na poszczególne wyroby lub usługi następuje według ustalonego klucza.
3. Sprawozdawczość, prezentująca w określonym układzie i przekroju dostarczane przez księgowość i kalkulację dane liczbowe.
12