METODA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ A.J AYERS

Czym jest integracja sensoryczna?

Integracja sensoryczna to organizacja wejściowych danych zmysłowych, dokonywanych przez mózg w celu produkowania odpowiedzi adaptacyjnych na wymagania otoczenia. Ayers pisze, że jest to proces dzięki któremu mózg otrzymując informacje ze wszystkich zmysłów segreguje je, rozpoznając, interpretując , integrując ze sobą i uprzednimi doświadczeniami odpowiada na wymagania otoczenia adekwatną reakcją.

We wczesnych latach sześćdziesiątych Ayers( wybitna terapeutka )sformułowała hipotezy wskazujące na implikacje funkcji psychoneurologicznych w zachowaniu i w trudnościach w uczeniu się dziecka. Aby potwierdzić stawiane przez siebie hipotezy przeprowadziła szereg badań, dokładniej kilkanaście testów, które dziś noszą nazwę Południokalifornijskich Testów Integracji Sensorycznej. Każdy test mierzy psychoneurologiczne procesy, które przyczyniają się do wykształcenia zdolności do uczenia się. Ayers przebadała 150 dzieci w tym 100 z trudnościami w uczeniu się i 50 z normą. Grupy w testach osiągnęły zupełnie inne wyniki, ale potwierdziły wcześniejsze hipotezy terapeutki.

Testy te mogły różnicować dzieci na te, które mają trudności w uczeniu się wynikające z zaburzeń pracy centralnego układu nerwowego i te których czynności w uczeniu się są innego pochodzenia. Kolejne badania wykazały, u dzieci, które maja dysfunkcje centralnego układu nerwowego, iż problemy w uczeniu się łączą się z dysfunkcjami mózgu. Po przebadanej ogromnej ilości dzieci Ayers opublikowała dane, które z przeprowadzonych przez nią testów badają: praksję, percepcję przestrzeni, funkcje prawej i lewej półkuli oraz inne. Wyniki tych badań pozwoliły na stworzenie klasyfikacji typów dysfunkcji występujących u dzieci z trudnościami w uczeniu się. Na podstawie analizy badań 128 dzieci z trudnościami w uczeniu się Testami Integracji Sensorycznej i Południokalifornijskim Testem Porotacyjnego Oczopląsu stwierdziła, że testy te badają: procesy somatosensoryczne, planowanie motoryczne, koordynacje wzrokowo ruchową, funkcje słuchowo językowe, oczopląs porotacyjny i reakcje posturalno oczne. Lata osiemdziesiąte to dla Ayers praca nad przystosowaniem integracji sensorycznej do terapii dzieci z trudnościami w uczeniu się, dzieci autystycznych , z mózgowym porażeniem dziecięcym i z upośledzonymi umysłowo. Opracowała przyrządy potrzebne do terapii. W ciągu tego czasu opracowała również wiele artykułów a na podstawie swoich obserwacji wydała dwie książki: „Integracja Sensoryczna i dziecko” oraz „Integracja sensoryczna i zaburzenia w uczeniu się”. Zmysły dostarczają informacje o fizycznej kondycji naszego ciała i otoczenia. Dane te docierają do mózgu. Pochodzą one z oczu, uszu, zmysłu dotyku. Mózg organizuje te wiadomości, lokalizuje i zarządza nimi. Gdy płyną w prawidłowej organizacji, w sposób zintegrowany, mózg może je użyć do formowania percepcji czy uczenia się. Ayers uważa, że małe dziecko słyszy, czuje ale nie jest zdolne do odróżnienia dźwięków. W miarę rozwoju zdolności do organizacji wrażeń nabiera zdolności do skupiania się na doznaniach, do wykonywania podstawowych czynności.

Proces rozwoju integracji sensorycznej dokonuje się na kilku poziomach

1. Rozwój w obrębie systemu przedsionkowego, dotykowego, proprioceptywnego, rozwijają się reakcje równoważne, rozwój, integracja odruchów

2. Rozwój motoryki i podstawowych zręczności, poczucie ruchu, stabilna postawa, podstawy percepcji wzrokowej i słuchowej

3. Rozwój ruchów precyzyjnych ręki, różnicowanie stron ciała, koordynacja wzrokowo- ruchowa

4. Rozwój procesu tworzenia pojęć, czytanie, pisanie, liczenie

Ayers opracowała hipotetyczny model przebiegu integracji sensorycznej. Model ten pokazuje jak wiele różnych typów informacji sensorycznej musi być połączonych ze sobą, aby zostały sformułowane funkcje niezbędne do prawidłowego rozwoju dziecka. Po prawej stronie diagramu znajdują się funkcje, które są końcowym produktem dojrzewania integracji sensorycznej. Są one niezbędne do prawidłowego funkcjonowania człowieka, są uwieńczeniem wielu lat rozwoju i integracji mózgu. Po lewej stronie diagramu pokazane są najważniejsze systemy sensoryczne. Najważniejszym wymogiem jest właściwa stymulacja tych systemów i prawidłowy przepływ impulsów z receptorów do mózgu. Klamry na diagramie symbolizują poszczególne poziomy integracyjne. Procesy integracji sensorycznej dokonują się głównie w rdzeniu kręgowym, w pniu mózgowym, móżdżku i półkulach mózgowych. Wszystkie procesy mózgowe szczególnie uczenie się zalezą od organizacji wrażeń w pniu mózgu. Po przejściu pnia mózgu następuje szczegółowo opracowanie wrażeń w korze mózgowej i kojarzenie ich a wcześniejszymi doświadczeniami. Ten skrócony proces na wielu poziomach OUN prowadzi do rozwoju coraz bardziej skomplikowanych zachowań w tym procesów uczenia się. Ayesr mówi, ze gdy wszystkie procesy sensoryczne i integracyjne przebiegają prawidłowo i kiedy wrażenia są sprawnie organizowane to rozwój ruchowy i poznawczy dziecka dokonuje się bez zakłóceń, gdy dochodzi do zakłóceń procesów integracyjnych pojawiają się dysfunkcje w procesach percepcyjnych i ruchowych oraz w zachowaniu.

Założenia teorii integracji sensorycznej

Teoria integracji sensorycznej opiera się na założeniach odwołujących się do teorii zachowania i neurologii. Wiadomo, że procesy zachodzące w mózgu wiążą się z zachowaniem człowieka. Na podstawie tego założenia Teoria Integracji sensorycznej opisuje prawidłowości w funkcjonowaniu procesów integracji zmysłowej w UON. W oparciu o to definiuje dysfunkcje w zakresie integracji sensorycznej i wskazuje na odpowiednie techniki terapeutyczne.

• Zdolność mózgu do modyfikacji PLASTYCZNOŚĆ NEURONALNA. Terapia SI zakłada możliwość zmian w obrębie systemu nerwowego pod wpływem kontrolowanej stymulacji systemów sensorycznych w szczególności proprioreceptywnego i dotykowego a plastyczność neuronalna ma dla terapii zasadnicze znaczenie. Zależy od:

• Motywacji

• Krytycznych okresów rozwojowych dla poszczególnych funkcji i wieku. Okresy krytyczne dotyczyć mogą ruchy, mowy, inteligencji, emocji. Ograniczenie dopływu niezbędnych wrażeń w okresie krytycznym dla danej funkcji powoduje często ograniczenie możliwości reagowania na pewne bodźce w przyszłości

• Różne otoczenia w jakich przebiega terapia SI

• Rozwój procesów integracji sensorycznej dokonuje się w normalnym rozwoju dziecka . Jeśli pojawiają się dysfunkcje integracji sensorycznej to prawidłowość rozwoju dziecka zostaje zakłócona.

• Integralność systemu nerwowego. Miedzy ośrodkami podkorowymi i korowymi istnieje zależność, działanie jednych zależne jest od funkcjonowania drugich. Mózg funkcjonuje jako jedna całość.

Diagnoza, nieprawidłowe zachowania dzieci u podłoża, których leżą deficyty integracji sensorycznej

Do diagnozy zaburzeń integracji sensorycznej Ayers opracowała specjalne metody. Dysfunkcje integracji sensorycznej mogą mieć różne nasilenie od łagodnego aż po znaczne. Symptomy zaburzeń integracji sensorycznej często ze sobą współwystępują tworząc syndromy wyłonione przez Ayers.

Dysfunkcje można podzielić na somatosensoryczne - czyli takie, które odnoszą się do zaburzeń procesów dotykowych i posturalne obustronnej koordynacji i sekwencyjności wiążą się z zaburzeniami przetwarzania i przesyłania przedsionkowo proprioceptywnych informacji wejściowych do wyższych struktur OUN.

Dysfunkcje w zakresie somatopraksji są przejawem zaburzeń związanych z przetwarzaniem i przesyłaniem dotykowych informacji wejściowych do wyższych struktur ośrodkowego układu nerwowego i wiążą się z planowaniem motorycznym. Włączając w to sekwencyjność i projektowanie lub antycypacje ruchów.
Dysfunkcje w zakresie modulacji sensorycznych danych wejściowych przejawiają się :
1.obronnością dotykową, czyli awersyjnymi reakcjami na dotyk,
2. niepewnością grawitacyjną i nietolerancją na ruch, czyli awersyjnymi reakcjami na ruch
4.obronnością sensoryczną, czyli awersyjnymi reakcjami na kilka modalności sensorycznych jednocześnie, a więc na dotyk, dźwięk, ruch, zapach

Przykłady dysfunkcji:

• Dziecko ma trudności z wchodzeniem na drabinę ( nie potrafi podnieść rąk na wyższy szczebel, podnosi tylko nogi (jest to dyspraksja problem z planowaniem motorycznym)

• Dziecko walczy by się nie myć, nie lubi być dotykane, nie lubi gdy ktoś czesze mu włosy (obronność dotykowa)

• Dziecko jest bardziej zainteresowane tym co się dzieje za oknem niż tym co mówi do niego nauczyciel (rozproszenie uwagi słuchowej)

• Dziecko myli ze sobą litery b i d, m i w (zaburzona orientacja przestrzenna, niemożność różnicowania strony prawej i lewej)

• W wieku 8 lat dziecko nie potrafi podrzucać i odbijać piłki (koordynacja wzrokowo- ruchowa, zaburzenie przedsionkowe)

• Dziecko stoi za blisko huśtawki i zostaje przez nią uderzone (dyspraksja z komponentą wzrokowo -przedsionkową i zaburzeniami z orientacją w przestrzeni)

Dzieci nie wyrosną z takich problemów, problemy będą rosły razem z nimi, dlatego należy z nimi odpowiednio walczyć odpowiednimi technikami terapeutycznymi.

U kogo stosuje się metodę SI?

Metoda SI jest wykorzystywana w pracy z dziećmi:

• o prawidłowym rozwoju intelektualnym z trudnościami w nauce szkolnej, oraz w nauce szeroko pojętej, w tym m.in.:

• - z nadruchliwością z deficytem uwagi,

• - z grupy ryzyka dysleksji,

• upośledzonymi umysłowo,

• z zespołem Downa,

• autystycznymi,

• niedowidzącymi,

• z mózgowym porażeniem dziecięcym,

• z zaburzeniami werbalno-słuchowymi,

• z niemowlętami z grupy ryzyka.

1. Dzieci z trudnościami w uczeniu się

Dzieci takie najczęściej miewają problemy z nauką czytania, ogólnym poziomem graficznym, błędami podczas pisania ( nie potrafią odróżnić litery b od d, m od w), mają kłopoty w różnicowaniu strony prawej i lewej, kłopoty z obustronną koordynacją ruchową. Tym typowym trudnościom towarzyszą również zaburzenia emocjonalne, trudności w koncentracji uwagi i nadpobudliwość psychoruchowa.

Deficyty integracji sensorycznej występujące u dzieci z trudnościami w uczeniu się obejmują zaburzenia w rejestracji i przetwarzaniu bodźców głównie w obrębie trzech podstawowych systemów sensorycznych : przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego. Przejawiają się dysfunkcjami w zakresie reakcji posturalnych /obronnych, równoważnych i posturalnych w tle/, funkcji oko-ruchowych, napięcia mięśniowego, schematu ciała, trudnościami w planowaniu ruchu, dysfunkcjami w obustronnej koordynacji ruchowej i sekwencyjności..

2. Dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym

U dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym zaburzenia SI można podzielić ze względu na przyczynę na pierwotne i wtórne.

Pierwotne- tam gdzie występuje nieprawidłowe funkcjonowanie struktur anatomicznych. Niewłaściwe funkcjonowanie tych struktur powoduje nieprawidłowe opracowanie informacji sensorycznych co przyczynia się do tworzenia nieprawidłowych odpowiedzi ruchowych

Wtórne- przyczyną jest mała liczba doświadczeń motorycznych lub nieprawidłowy rozwój ruchowy

Do tej grupy przyczyn zalicza się:

• nieprawidłowe napięcie mięśniowe

• nieprawidłowa kontrola antygrawitacyjna

• nieprawidłowy wzorzec czucia ciężaru przedmiotów i własnego ciała

• nieprawidłowe rotacje lub asymetryczność rotacji, co wpływa na zakłócenie sensorycznych danych wejściowych i powoduje nieprawidłowy rozwój obustronnej integracji motorycznej oraz zdolności do przekraczania linii środkowej ciała

Dysfunkcje u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym to:

• dysfunkcja w zakresie integracji czuciowo ruchowej

• zaburzenia integracji wzrokowo - ruchowej i wzrokowo- słuchowej

• zaburzenia w orientacji przestrzennej

• obronność dotykowa

U dzieci z mpdz mamy do czynienia z różnymi typami zaburzeń integracji sensorycznej. Zaliczymy do nich :

1. zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców dotykowych
dzieci z mpdz występują zakłócenia integracji somatosensorycznej oraz modulacji bodźców dotykowych.. Zaburzenia te przyczyniają się do nieprawidłowego rozwoju schematu ciała, planowania motorycznego i obronności dotykowej.

2. zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców przedsionkowo-proprioceptywnych w zależności od postaci mpdz, u 32 do 90% tych dzieci występują dysfunkcje przedsionkowo-proprioceptywne. Zaburzenia te powodują słabą percepcję pozycji ciała w przestrzeni, słabą percepcję ruchu w przestrzeni, niebezpieczeństwo grawitacyjne, nietolerancję ruchu, pośrednio na percepcje słuchową, percepcję wzrokową i funkcje mowy.

3. zaburzenia rejestracji i modulacji bodźców sensorycznych
zaburzenia te powodują trudności w możliwościach organizacji zachowania , wpływają na poziom pobudzenia i koncentracji dzieci z mpdz.

3. Dzieci z zespołem Downa

Zaburzenia integracji sensorycznej u dzieci z zespołem Downa obejmują deficyty rejestracji, modulacji i przetwarzania bodźców: proprioceptywnych, przedsionkowych, słuchowych i wzrokowych. Deficyty te wpływają na dysfunkcje zachowania, uwagi, zdolności ruchowych i procesów uczenia się.

Zaburzenia rejestracji bodźców przedsionkowych przejawiają się hipotonią, nieprawidłowym przystosowaniem posturalnym, słabymi reakcjami równoważnymi, a dysfunkcje w zakresie modulacji skutkują nietolerancją ruchu. Zaburzenia przetwarzania bodźców proprioceptywnych również wpływają na obniżone napięcie mięśniowe, luźne stawy, zakłócenia czucia położenia ciała i prawidłowej rejestracji ruchu .
Dysfunkcje systemu dotykowego obejmują podwrażliwość na bodźce dotykowe, trudności w różnicowaniu bodźców dotykowych i nadwrażliwość na bodźce dotykowe (obronność dotykowa). Mogą się przejawiać zaburzeniami w obrębie planowania motorycznego (praksji) i percepcji ciała, wzmożoną aktywnością ruchową i trudnościami w koncentracji uwagi.

Dzieci z zespołem Downa charakteryzują się astagmatyzmem, oczopląsem, zezem, opóźnieniami rozwojowymi, słabą pamięcią słuchową, trudnością w naśladowaniu dźwięków. Niektóre dzieci posiadają wzmożoną wrażliwość słuchową, nadwrażliwość dotykową czy wzrokową, węchową. Ta grupa dzieci jest nadruchliwa i ma trudność w koncentracji uwagi.

4. Autyzm

Dzieci autystyczne wskazują na nieprawidłowe reakcje na bodźce wzrokowe, przedsionkowe i słuchowe. Ayers wyróżnia dwa typy dysfunkcji integracji sensorycznej u dzieci autystycznych. Pierwszy to zaburzenia rejestracji bodźców sensorycznych , drugi to zaburzenia modulacji impulsów sensorycznych. Zaburzenia rejestracji dotyczą przede wszystkim bodźców wzrokowych i słuchowych, węchowych, smakowych, dotykowych i przedsionkowych. Zaburzenia modulacji przejawiają się obronnością dotykową, niebezpieczeństwem grawitacyjnym i nietolerancją ruchu. Mówi się, że przyczyną nieprawidłowych reakcji na bodźce sensoryczne jest słaba współpraca między jądrem migdałowatym, zwojami postawy mózgu i hipokampem w procesach przetwarzania bodźców sensorycznych.

TERAPIA

Metoda terapii SI kierowana jest w pierwszej kolejności do dzieci z trudnościami w uczeniu się. Może być też stosowana jako metoda komplementarna w usprawnianiu dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, autystycznych, upośledzonych umysłowo i niewidomych. Terapia i teoria SI może być wykorzystywana w działalności profilaktycznej. Stymulując prawidłowy rozwój dzieci już od wieku niemowlęcego, szczególnie w przypadku tzw. grupy ryzyka okołoporodowego, zapobiegamy późniejszym nieprawidłowościom rozwojowym.

Przy terapii stosuje się ćwiczenia takie by były wyzwaniem dla uczestnika i stymulowały jego mózg. Muszą być dostosowane do poziomu rozwojowego dziecka, nie mogą jednak być zbyt łatwe czy zbyt trudne. Ciągłe balansowanie na granicy możliwości dziecka poprawia organizacje OUN, wpływa na zmianę zachowania w sferze motorycznej i emocjonalnej, poprawę funkcji językowych i poznawczych a przede wszystkim przejawia się lepszą efektywnością uczenia się.

Odbywa się w sali gimnastycznej lub dużym pomieszczeniu specjalnie do tego przystosowanym i wyposażonym w odpowiednie przyrządy. Wyposażenie sali terapeutycznej musi przede wszystkim obejmować wiele urządzeń do stymulacji systemu przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego ale również wzrokowego, słuchowego i węchowego. Atmosfera podczas terapii sprzyja rozwojowi wewnętrznej potrzeby ujarzmiania środowiska. Dziecko czując, że odnosi sukcesy w coraz większej ilości coraz bardziej skomplikowanych zadań podnosi swoją samoocenę i chętnie uczestniczy w zajęciach. Takie doświadczenia w kierowaniu swoim zachowaniem zaczyna przenosić również na inne sytuacje poza salą terapeutyczną co zaczynają zauważać rodzice i nauczyciele. Zmienia się obraz dziecka i jego funkcjonowanie w środowisku.

Przykładowe ćwiczenia:

• Łowienie w grochu kaszy czy piasku, wyszukiwanie drobnych przedmiotów w wypełnionych nimi pojemnikami

• Ścieranie gąbką, pędzlem, dłonią pianki naniesionej na różne części ciała

• Wyszukiwanie i odklejanie nalepek i plastrów przyklejanych na ciele

• Chodzenie po podłożu o nierównej fakturze

• Kąpiele w suchym basenie wypełnionym piłeczkami a także wyciąganie przez dziecko takich piłeczek włożonych pod koszulę

• Malowanie palcami z użyciem różnorodnych substancji (farb, kremów)-mogą być mieszane z piaskiem

• Podskoki obunóż na jednej nodze, przeskakiwanie z nogi na nogę, skakanie wokół własnej osi

Bibliografia

1.Violet F. Maas, Uczenie się przez zmysły: wprowadzenie to teorii integracji sensorycznej, wyd. WSIP, Warszawa 1998

2.Przyrowski Z. Dysfunkcje integracji sensorycznej i deficyty fragmentaryczne w zespole mózgowego porażenia dziecięcego, W: Dziecko niepełnosprawne ruchowo( pod red. E. Mazanek) WSIP Warszawa 1998 (str.41-60)

1

---