PROBLEMY BADAŃ SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH

1. Turowski - roz. XI. Społeczności lokalne

1. definicje

Społeczność lokalna jest kompleksem stosunków społecznych zachodzących wśród ludności, ale określonego obszaru, na którym większość podstawowych potrzeb ludności jest zaspokojona.

Społeczności lokalne są formami obejmującymi całość życia mieszkańców, kształtującymi systemy odpowiednich grup i instytucji, umożliwiających jej członkom zaspokojenie ich potrzeb. Umożliwiając one ludziom rozwiązywanie podstawowych problemów w ich życiu: utrzymanie egzystencji, socjalizacja, kontroli społecznej, zapewnienie bezpieczeństwa i ładu.

Cztery sposoby rozpatrywania społeczności lokalnych - elementy składowe: 1) miejsce zamieszkania i życie pewnego zbioru ludzi; 2) wyodrębnione naturalnie jednostki przestrzenne; 3) sposoby życia; 4) system społeczny.

2. koncepcje teoretyczne

1) stanowisko ekologiczne - zjawiska społeczne są zdeterminowane przez warunki przestrzenne i procesy w tych środowiskach przestrzennych zachodzące, a mianowicie: współzawodnictwo i walkę o przestrzeń, o zajęcie w niej jak najkorzystniejszego miejsca. Społeczności lokalne są zorganizowane na dwóch poziomach: biotycznym i kulturalnym

a) Poziom biotyczny obejmuje podstawowe pozamyślowe przystosowanie się, dokonujące się w toku walki o byt. Ale dokonuje się to poniżej poziomu określonego jako społeczny. Owa walka o byt, oparta na współpracy i współdziałaniu oraz warunkująca organizację na poziomie „biotycznym, determinuje jednocześnie przestrzenne rozkłady osób.

b) Poziom kultury jest już superstrukturą nad poziomem biotycznym i przedmiotem zainteresowania innych nauk niż ekologia.

Istotą stanowiska ekologicznego jest ujmowanie struktury społecznej w relacji do warunków geograficznych i przestrzennych, a naukowe badanie polega na wykazywaniu prawidłowości, według których przestrzenne warunki i układy wpływają na zachowanie jednostek, na dokonywane przez nie wybory i podejmowane decyzje.

2) stanowisko funkcjonalno - strukturalne - istotnym założeniem tej teorii jest pogląd, iż życie społeczne jest zawsze i przede wszystkim „ustrukturalizowane” w postaci „systemów społecznych”, całości spełniających określone funkcje względem większych całości, które same są również złożone z określonych elementów, funkcjonalnie zależnych od siebie.

3) stanowisko interakcyjne - występuje w dwóch postaciach:

a) „interakcjonizm symboliczny” - Elementarnym faktem społecznym jest „interakcja”, wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch obiektów - podmiotów społecznych. Do niej sprowadzają się wszystkie bardziej złożone formy życia społecznego, a w tym i społeczności lokalne, i przez te interakcje one istnieją. W życiu społecznym każdy „aktor”, „działający”, jest nie tylko podmiotem działania, ale również przedmiotem działania, orientującym się w swym działaniu zarówno na siebie, jak i na innych. Obiekt działania ma zawsze określone „znaczenie”, „sens”, jest „czymś”, zarówno dla siebie, jak i dla innych.

b) subkierunek - koncepcja traktowania społeczności lokalnej jako sieci interakcji zachodzących w danym zbiorze ludzi. Podstawową kategorią pojęciową i podstawowym przejawem społeczności lokalnej są międzypersonalne powiązania czy całe struktury, siatki tych wzajemnych powiązań. Socjologiczne ujęcie miasta - wedle tej koncepcji - to traktowanie go jako wielości siatek społecznych powiązań, a nie jako konglomeratu ludzi i instytucji.

4) stanowisko teorii działania

Dwa idealne typy solidarności wyróżnione przez Durkheima:

a) mechaniczna - wiąże bezpośrednio jednostkę ze społeczeństwem i jest ona wspólnością wierzeń, poglądów, wspólnych sentymentów - uczuć, współistniejąc w różnych zakresach z typem solidarności organicznej, wynikłej z podziału pracy.

b) organiczna - psychiczny charakter zjawisk społecznych. Cechą każdego zjawiska społecznego, a w tym grupy społecznej, jest świadomość gatunku, poczucie wspólności, łączności, współtowarzyszenia.

Działanie jest „społeczne”, gdy zmierza do oddziałania na innych jako uczestników współżycia oraz, gdyż przebiega według określonych schematów, wzorów, a przede wszystkim pozostaje w określonym stosunku do wartości występujących w danym społeczeństwie. Społeczności lokalne dadzą się badać, opisywać, wyjaśniać naukowo, jeśli będzie uwzględniona istotna cecha zjawiska społecznego - „znaczenie”, subiektywny „sens” oddziaływań ludzi na siebie, a zjawiskach grup - kolektywnego działania, poczucie przynależności, solidarności.

3. przemiany społeczności lokalnych: zmierzch czy transformacja?

1) teoria społeczeństwa masowego - głosi, że pewne procesy społeczne prowadzą nieubłaganie do zaniku społeczności lokalnych z powodu transferu funkcji przez inne formy instytucji i organizacji.

Społeczeństwo masowe to określony model stosunków społecznych, które mogą zachodzić w całym społeczeństwie globalnym lub w jego części. Zbiory jednostek są związane ze sobą tylko poprzez podporządkowanie wspólnej władzy, a jednostki nie są połączone bezpośrednio jedna z drugą w różnych niezależnych grupach. Wszelkie formy działalności ludzkiej sprawiają, że jednostka może uczestniczyć tylko w „masowych publicznościach konsumentów”. W miejsce poczucia przynależności do społeczności lokalnej doświadcza ona pożądanej izolacji i anonimowości.

2) teoria „zaćmienia”

społeczność lokalna podlega procesowi specjalizacji, który zachodzi w całym społeczeństwie. Za捣hodzi to na osiach koordynacji pionowej i poziomej.

a) koordynacja wertykalna - pionowa - ukazuje, jak dana osoba zależy od wyspecjalizowanej grupy, ta zaś od szerszej - regionalnej, następnie prowincjonalnej, państwowo - narodowej. Koordynacja ta podporządkowując sobie własne komórki organizacyjne, dąży do realizacji celów danej organizacji, a nie kieruje się interesami lokalnymi danej miejscowości.

b) koordynacja horyzontalna - pozioma - polega na zgodnym połączeniu wszystkich organizacji, zrzeszeń, związków, instytucji i placówek działających na danym terenie.

3) teoria społeczności „bezlokalnych”

Przynależność jednostki do różnych grup celowych traktowana jest jako przynależność do społeczności. Natomiast dawna „jedna” tylko grupa lokalna przybrała charakter krzyżujących się ze sobą czy też skoordynowanych, ale wyspecjalizowanych organizacji.

Te „społeczności” są „bezlokalne”, gdyż nie ograniczają się do określonego, wyodrębnionego obszaru.

4) teorie transformacji - wszystkie te teorie stwierdzają: a) uniwersalny charakter społeczności lokalnych; b) rozpad tradycyjnej, tj. nieformalnej, sąsiedzko - krewniaczej organizacji społeczności lokalnej; c) utrzymywanie się jednak w pewnym zakresie tych tradycyjnych elementów; d) wzrost roli i znaczenia formalnych organizacji i zrzeszeń, a zatem współistnienie nieformalnej struktury z dominującą formalną organizacją społeczności lokalnej; e) rozszerzającej się zarówno terytorialne, jak i liczebnie w stosunku do grup lokalnych z epoki przedindustrialnej; f) różnicowanie się miejskich społeczności lokalnych na małomiejskiej i wielkomiejskiej zbiorowości terytorialne, oparte na różnego rodzaju formach samorządu terytorialnego.

2. Turowski - roz. XII. Proces industrializacji.

1. pojęcie, rodzaje i formy procesu industrializacji

Industrializacja - uprzemysłowienie. Proces kompleksowy obejmujący trzy rodzaje zmian wzajemnie od siebie uzależnionych:

1) „zmiany ekonomiczne” - ukształtowanie się rynkowej gospodarki towarowo - pieniężnej, w której producent wytwarza dobra i usługi, towary dla masowego odbiorcy i sprzedaje je na rynku po cenach zależnych od aktualnej podaży i popytu.

2) zmiany techniczne - postęp techniczny i technologiczny polegający na opieraniu wytwarzaniu nieodnawialnych źródeł energii, jak gaz, ropa, energia elektryczna. Wynalazki techniczne i technologiczne stanowią nawet czynnik pierwotny rozwoju procesów industrializacji.

3) „zmiany społeczno - organizacyjne” - zmiany wewnętrznej organizacji przedsiębiorstwa i współczesnego zakładu gospodarczego jako składającego się z wyspecjalizowanych stanowisk.

Rodzaje industrializacji:

a) ze względu na rozwój przemysłów wytwarzających środki produkcji (tzw. Przemysł ciężki) oraz na rozwój przemysłów środków konsumpcji (przemysł lekki). W ramach tego rozróżnienie na:

• industrializację opartą na rozwoju przemysłów wydobywczych (górniczego, naftowego),

• przemysłów przetwórczych

• przemysłów usługowych.

b) ze względu na typ czy fazę uprzemysłowienia wyróżnia się industrializację:

• ekstensywną - charakteryzuje się tym, że wzrost dochodu narodowego, osiąganego z produkcji przemysłowej, odbywa się w drodze zwiększania nakładów inwestycyjnych i wzrostu zatrudnienia;

• intensywną - wzrost osiągany jest przez uruchomienie czynników wewnętrznych, a mianowicie wykorzystanie realnego czasu pracy, wprowadzenie postępu technicznego, naukowej organizacji pracy oraz podwyższanie kwalifikacji pracowniczych.

c) ze względu na formę industrializacji rozróżniamy:

• industrializację „wielką” - tworzenie wielkich okręgów przemysłowych i wielkich aglomeracji miejsko - przemysłowych. Okręg przemysłowy stanowi zgrupowanie wielu ośrodków przemysłowych, powiązanych ze sobą źródłami zaopatrzenia, kooperacją produkcyjną, rynkiem zbytu, zlokalizowanych w ramach wielkiej aglomeracji miejsko - przemysłowej.

• Industrializację „małą” - rozproszona, oparta na tworzeniu tzw. ośrodków przemysłowych. Ośrodek przemysłowy to miejscowość, w której zlokalizowany jest co najmniej jeden średniej wielkości zakład przemysłowy i kooperujące z nim małe zakłady usługowe.

Industrializacja jest uznawana za proces pożądany, gdyż uruchamia wzrost, różnicowanie potrzeb i podnoszenie poziomu życia oraz w drodze różnych mechanizmów oddziaływania bezpośredniego lub pośredniego wpływa na sposób życia, pracy, na poziom oświaty, na kulturę danego społeczeństwa.

2. proces industrializacji w Polsce

1) Pierwszy okres industrializacji, przypadający na drugą połowę XIX stulecia (1860 - 1914) - w tym okresie na ziemiach polskich, znajdujących się pod zaborami, wykształciło się 11 okręgów przemysłowych. Rozwinęły się górnictwo, hutnictwo, przemysł włókienniczy i energetyczny.

2) Lata międzywojenne (1918 - 1939) - okres rozbudowy kraju po zaborach oraz odbudowy przemysłu i miast po zniszczeniach w czasie I wojny światowej. Zrealizowane zostały w tym okresie dwa wielkie przedsięwzięcia: zbudowane zostało miasto Gdynia wraz z portem morskim i ośrodkiem przemysłowym gospodarki morskiej oraz podjęto tworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego.

3) okres po II wojnie światowej (1944,1945 do końca lat osiemdziesiątych) - bardzo silne tempo uprzemysławiania kraju w ramach tzw. programu socjalistycznej industrializacji. Wzrost rozwoju przemysłu oddają dwa wskaźniki : wskaźnik wzrostu zatrudnienia w przemyśle oraz wzrost udziału przemysłu w wytwarzaniu dochodu narodowego. Cechą powojennej industrializacji był rozwój przemysłów wytwarzających środki produkcji. Industrializacja kraju dokonywała się w formie wielkich inwestycji, w budowie i rozbudowie wielkich zakładów, skoncentrowanych w obrębie już istniejących okręgów 灰rzemysłowych. Doprowadziło to do zjawiska tzw. naduprzemysłowienia części kraju, tzw. przeciążenia środowiska.

3. krytyka modelu powojennej industrializacji

Cechy:

1) Jednostronny rozwój przemysłów wytwarzających środki produkcji: przemysłu wydobywczego, nas瑴ępnie hutnictwa, przemysłu maszynowego, metalowego, środków transportu, elektrycznego. Był to przemysł zasobochłonny i energochłonny.

2) Zaniedbany został rozwój przemysłu rolno - spożywczego. Na drugim planie znalazł się rozwój przemysłu lekkiego, przemysłu konsumpcyjnego, infrastruktury społecznej oraz infrastruktury technicznej.

3) Koncentracja techniczna przemysłu w wielkich zakładach przemysłowych. Obejmowały one ogromne przestrzenie. W Polsce doszło do powstania wielu ogromnych zakładów przemysłowych - gigantów.

4) Zjawisko koncentracji przestrzennej przemysłu, co znalazło swój wyraz w lokalizowaniu zakładów przemysłowych w regionach kraju o dotychczasowym wysokim poziomie industrializacji i urbanizacji.

W okresie powojennym model industrializacji można określić jako „industrializację wielką”, tzn. opartą na budowie i rozbudowie wielkich okręgów przemysłowych i lokalizacji wielkich inwestycji w strefach silnie zindustrializowanych.

„Industrializacja organiczna” - przeciwieństwo „wielkiej” - zwana też „zharmonizowaną”, „zrównoważoną”, przestrzennie „równomierną” i „wielostronną”, polegająca na względnie równomiernym inwestowaniu w różnych częściach kraju, lokalizowaniu różnego rodzaju, ale kooperujących ze sobą zakładów w ośrodkach przemysłowych.

3. Turowski - roz. XIII. Proces urbanizacji.

1. określenie procesu urbanizacji

Urbanizacja oznacza kompleks zmian polegających na wzroście proporcji ludności zamieszkującej w jednostkach osadniczych, uznawanych za miasta, wzroście wielkich i różnych form aglomeracji miejsko - przemysłowych oraz powstawanie różnych rodzajów środowisk miejskich.

Rodzaje urbanizacji (wg Elizabeth Pfeil):

1) urbanizacja ogólna - określana i mierzona odsetkami ludności miejskiej w stosunku do ogółu ludności danego kraju;

2) urbanizacja wielkomiejska - ukazywana i statystycznie mierzona za pomocą odsetka ludności wielkich miast w stosunku do ogółu ludności danego kraju;

3) urbanizacja o koncentracji ludności wielkomiejskiej - ustalanej za pomocą wskaźnika stosunku liczby ludności zamies空kującej w wielkich miastach do liczby ludności miejskiej ogółem.

2. uwarunkowania procesu urbanizacji

Najważniejszym czynnikiem była rewolucja przemysłowa w XVIII i XIX w. I rozwój przemysłu fabrycznego, który powodował napływ ludności do pracy w lokalizowanych zakładach przemysłowych. Decydującą rolę w rozwoju procesu urbanizacji odgrywały wynalazki techniczne i postęp w zakresie rozwoju środków transportu i komunikacji wewnętrznej w miastach, jak i komunikacji dalekobieżnej, umożliwiającej powiązanie miasta z szerszym rynkiem i swym regionem społeczno - gospodarczym. Również znaczenie miał postęp w zakresie rozwoju nauk medycznych i farmaceutycznych, a także rozwój urządzeń sanitarnych. Wszystko to przyczyniało się do rozwoju wielkich miast i społeczeństw miejskich.

3. przebieg procesu urbanizacji w świecie

Proces urbanizacji jest kilkakrotnie szybszy niż wzrost liczby ludności. Tym co najlepiej charakteryzuje współczesną urbanizację, jest wzrost liczby miast wielkich, w tym miast milionowych i wielomilionowych, i ludności wielkomiejskiej. Powstanie wielkich miast metropolitalnych czy tez wielkich aglomeracji miejsko - przemysłowych, liczących ponad 10 milionów mieszkańców, a więc miast większych niż niejeden cały kraj (np. Meksyk). Powstały okręgi wielkich miast w postaci tzw. konurabacji - zespół wielkich miast równorzędnych, oraz megalopolii - wielkich stref zurbanizowanych, obejmujących szereg aglomeracji i konurbacji połączonych ze sobą funkcjonalnie.

4. analiza procesu urbanizacji w okresie PRL

Wystąpiła dysharmonia między industrializacją a urbanizacją kraju. Niedourbanizowanie kraju wyraziło się w pogłębieniu różnic między regionami i w podziale kraju na regiony wysoko rozwinięte gospodarczo, zindustrializowane, przeinwestowane, regiony bogate oraz regiony wiejskie, ubogie, nie doinwestowane.

5. upadek małych miast

Procesy koncentracji przemysłu w wielkich aglomeracjach przemysłowo - miejskich spowodowały wzrost, często kilkakrotny, miast wielkich i średnich, a upadek lub recesję miast małych. Ludność małych miast była i czuje się społecznie upośledzona. W miastach małych lokalizowane były bowiem w większości przemysły dyskryminowane, w których zarobki były niskie, a same zakłady pracy były często nie doinwestowane.

W obrębie małych miast wyróżniamy dwie kategorie: 1) miasta, których położenie geograficzne oraz system komunikacji umożliwiają dojazdy do pracy w miastach średnich lub dużych, 2) miasta pozbawione tych możliwości.

Podstawowym warunkiem zharmonizowania urbanizacji kraju jest rozwój małych miast i przeciwdziałanie ich upadkowi, to z kolei odrodzenie małych miast może dokonać się wtedy, gdy będzie oparta na autentycznym samorządzie terytorialnym. Głównym czynnikiem miastotwórczym dla małych miast może się stać pełnienie funkcji lokalnych ośrodków obsługi ludności oraz obsługi produkcji rolnej w związku z lokalizacją siedzib gmin w tych miastach.

4. Bartoszek, Gruszczyński, Szczepański - „Miasto i mieszkanie w społecznej świadomości. Katowiczanie o Katowicach.”

1. przestrzeń miejska i reguły jej oglądu

Przestrzeń, która otacza człowieka, jest plastyczna i można ją adaptować, przyswajać i w rezultacie kształtować. W tym szczególnym procesie przeobrażania przestrzeni ludzie przypisują swoim wytworom funkcje, sens i znaczenia. Nadawanie sensu, znaczeń i funkcji budowlom, pomnikom, parkom czy rzekom powoduje, że ich użytkownicy stale odczytują pewne kody i szyfry, najczęściej w sposób nie w pełni świadomy.

Globalna ocena zajmowanego miejsca, związanej z nim pozycji ekologicznej oraz najbliższej przestrzeni wynika z analitycznych waloryzacji pewnych ładów określających kształt osiedla, dzielnicy czy strefy miejskiej. Wyróżniamy pięć podstawowych form ładu:

1) ład urbanistyczno - architektoniczny - związany z kompozycyjną zwartością osiedla, bloku urbanistycznego, kwartału czy zespołu, jego czytelnością i logiką, ulokowaniem domów, ich kształtem i wielkością, usytuowaniem terenów zielonych, sklepów, punktów usługowych, obiektów małej architektury, przebiegiem dróg i ścieżek.

2) Ład funkcjonalny - wiąże się z walorami użytkowymi mieszkania i osiedla, z nasyceniem w punkty usługowe, sklepy, kluby, kawiarnie, ośrodki zdrowia, żłobki, przedszkola, place zabaw dla dzieci, szkoły.

3) ład estetyczny - uroda miejsca i przestrzeni, miasta, jego dzielnic i pojedynczych zespołów zależy od szaty informacyjnej, czystości i schludności, barwności, symboliki ułatwiającej orientację i sprawne poruszanie.

4) ład społeczny - oparty jest na sieci stosunków społecznych i wyraża się najpełniej w więziach sąsiedzkich lub ich braku, we wzajemnym do siebie nastawieniu ze strony znanych, najbliższych i dalszych sąsiadów, w poziomie zażyłości i identyfikacji z miejscem i przestrzenią osiedla czy zespołu mieszkaniowego, w ocenie stanu bezpieczeństwa w zajmowanym osiedlu, zespole czy kwartale.

5) ład ekologiczny - odnosi się do wartości środowiska naturalnego osiedla, zespołu, kwartału czy bloku urbanistycznego, a jego rola w ogólnej ocenie przestrzeni miasta szybko rośnie.

2. przestrzeń miejska i jej wymiary

Kategorie przestrzeni:

1) Przestrzeń publiczna - dostępna bez ograniczeń wszystkim mieszkańcom miasta i przybyszom spoza jego granic. Przede wszystkim to przestrzeń administracyjna, usługowo - handlowa, rekreacyjna. Niepowtarzalna forma przestrzeni publicznej jest centrum miast. W kulturze zachodniej symbolizują one bogactwo mieszkańców, ich ekonomiczną potęgę i polityczną pozycję.

2) Przestrzeń półpubliczna - dostęp do niej jest symbolicznie limitowany, a ona sama w znacznym stopniu naznaczona. Wyrażać się może w dwóch podstawowych formach: a) jako przestrzeń publiczna zaanektowana przez instytucje (np. zamknięte i niedostępne dla osób trzecich parkingi) czy zajęta przez grupy, a nawet pojedyncze osoby (np. pijacy); b) jako obszar okupowany przez niektóre kategorie zawodowe (np. tereny targowe, place zabaw wykorzystywane jako suszarnie).

3) Przestrzeń półprywatna - podkreśla się znaczny stopień jej zawłaszczenia lub zaadoptowania. Przybierać może kilka form - przestrzeń okołoblokowa, okołomieszkaniowa, wykorzystywana przez lokatorów na ogródki przydomowe, składy rzeczy nie przechowywanych w mieszkaniach.

4) Przestrzeń półprywatna oraz przestrzeń intymna - obie wiążą się z zajmowanym mieszkaniem czy domem. Dostęp do nich jest prawnie i symbolicznie ograniczony, a identyfikacja na ogół głęboka.

5. Jałowiecki, Szczepański - „Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej”

1. kontinuum przestrzeni

Abraham Moles i Elizabeth Rohmer zaproponowali interpretację hierarchii przestrzeni jako naturę muszli. Należy potraktować człowieka jako „cebulę” i poszukać kolejnych warstw, które zmieniają się, kiedy rozszerza się zasięg jego działania, aż po krańce świata.

1) Ciało - pierwsza warstwa, ograniczona skórą, którego wrażenia zmysłowe są podstawą podziału świata na „ja” i „inni”.

2) strefa „gestu bezpośredniego” - pozwala wykonywać szereg ruchów bez przemieszania ciała.

3) pokój - przestrzeń zamknięta i odgraniczona, w całości uchwytna jednym spojrzeniem, traktowana intymnie, ściśle osobiście i monofunkcyjnie.

4) dom lub mieszkanie - mieszkanie ujmuje się w sensie najbardziej ogólnym, jako przestrzeń wielofunkcyjną, która zaspokaja szereg potrzeb zarówno indywidualnych, jak i społecznych i w której stykamy się z innymi. Mieszkanie to przestrzeń prywatna i zamknięta, po której poruszamy się automatycznie i bez wysiłku.

5) dzielnica - określana jako „miejsce charyzmatyczne”, wyznaczony jest promieniem 500 m i zasięgiem dojścia pieszego w granicach 10 minut. Jest t przestrzeń doskonale znana i przyswojona, po której człowiek porusza się niemal automatycznie, a zachowania przestrzenne są tam w dużej mierze spontaniczne. Dzielnica jest przestrzenia o charakterze personalnym i bezosobowym, gdzie człowiek nie czuje się narażony na niespodziewane wypadki, porusza się całkowicie bezpiecznie bez najmniejszego poczucia zagrożenia.

6) region - przestrzeń wyznaczona takim czasem podróży, który z miejsca zamieszkania do najdalszego punktu i z powrotem nie przekracza jednego dnia. Podróż po regionie wymaga ściślejszego zaplanowania niż wyjazd do centrum miasta, nie zmusza jednak do nocowania i ruch może odbywać się bez żadnej kontroli. Region jest obszarem intensywnej wymiany towarów, przepływu ludzi oraz informacji.

2. formy przestrzenne

1) Przestrzenne formy produkcjipodzielić można na:

1. rolnicze - układ rozłogów, pól z odpowiadającymi im typami zagród i wsi. Są one nie tylko przestrzennymi formami produkcji, ale także miejscem konsumpcji.

2. nierolnicze - jest zróżnicowana, obok typowych jednostek produkcji materialnej (jak warsztat rzemieślniczy, fabryka czy kopalnia), występują przestrzenne produkcji niematerialnej, w których wytwarza się usługi, wiedzę i informacje (np. biura, laboratoria, studia radiowe, telewizyjne).

2) Przestrzeń konsumpcji - obszar działania związany ze społecznym bądź indywidualnym spożywaniem dóbr i usług oraz z prostą i rozszerzoną reprodukcją siły roboczej lub reprodukcją zdolności do pracy.

1. przestrzeń konsumpcji związana z prostą reprodukcją zdolności do pracy - mieszkania wraz z minimalnym wyposażeniem materialnym;

2. przestrzeń konsumpcji związana z reprodukcją rozszerzoną, z rozszerzenie na system biologiczny - tereny służby zdrowia, zielone i rekreacyjno - sportowe.

3) Przestrzeń władzy - można rozumieć dwojako: bądź jako terytorium, na którym rozciąga się jej jurysdykcja, bądź jako obszar instytucji, za pomocą których władza jest sprawowana.

4) Przestrzenie symboliki - obejmują różnorodne miejsca i obszary związane z wysoko cenionymi przez dane społeczeństwo wartościami, połączonymi z przeszłością zbiorowości, a więc wszelkiego rodzaju pomniki, budowle i†dzielnice zabytkowe, jak również przestrzenie aktualnych zachowań symbolicznych wiążące się z kultem czy też manifestacją postaw ideologicznych.

5) Przestrzeń wymiany - składa się z tylu subelementów, ile istnieje możliwych transferów wewnątrz każdej z poprzednio wymienionych przestrzeni oraz pomiędzy nimi. Przestrzeń wymiany można rozumieć dwojako:

1. różnej wielkości obszary transferu dóbr i informacji oraz przemieszczania się ludzi;

2. teren wraz z urządzeniami służącymi wymianie. Zaliczyć do tego można ośrodki i dzielnice handlowe, obszar magazynów, urządzenia transportowe, jak np. dworce kolejowe, porty i lotniska.

3. ograniczenia społecznego wytwarzania przestrzeni

Istnieją 4 najważniejsze czynniki warunkujące społeczne wytwarzanie przestrzeni:

A. Ograniczenia przyrody - środowisko naturalne. Ograniczenia te mają trojaki charakter:

1. przestrzeń przyrodnicza stawia opór i jest przeszkodą w wytwarzaniu określonych form;

2. przestrzeń przyrodnicza może być traktowana jako „dobro”, to znaczy świadomie pozostawiana jako „wolna”, niezagospodarowana;

3. bariery progowe przestrzeni przyrodniczej, które podzielić można na:

1. bariery uniwersalne, które są związane „z samą naturą świata ożywionego” - progi zanieczyszczenia powietrza, bariera zatrucia wody, bariera glebowa.

2. bariery zasobowe - są związane z możliwościami bezpośredniego wykorzystania zasobów przyrody i dotyczą zarówno zasobów odnawialnych (las, woda), jak nieodnawialnych (surowce mineralne).

3. regionalne sytuacje progowe - wynikające z nagromadzenia czynników szkodliwych zagrażających równowadze poszczególnych ekosystemów w wyniku presji antropogenicznej, a inaczej mówiąc, w rezultacie określonego wytwarzania przestrzeni.

B. Rozwój techniki i technologii - nieograniczona wiara w możliwości opanowania przez człowieka przyrody ustępuje obecnie daleko idącemu sceptycyzmowi, który wyraża się w tezie, że wraz z rozwojem sił wytwórczych zależność człowieka od przyrody nie tylko maleje, lecz wzrasta. Do najważniejszych technicznych i technologicznych czynników określających możliwości wytwarzania przestrzeni zalicza się:

1) wzrost produkcji żywności - umożliwiający coraz większą koncentrację ludności zajmującej się działalnością pozarolniczą;

2) wprowadzenie coraz doskonalszych środków transportu i komunikacji - nośników powiązań, ograniczających przestrzenne bariery odległości oraz zmniejszających dystanse.

C. Stosunki panowania/podległości

1) w aspekcie ekonomicznym - stosunki produkcji - własność;

2) w aspekcie politycznym - władza;

3) w aspekcie ideologicznym - ideologia klasy (klas), warstw lub grup dominujących w społeczeństwie.

Najważniejszym jednak czynnikiem jest sposób władania przestrzenią, czyli możliwość indywidualnego lub grupowego jej zawłaszczania i zdolność do mniej lub bardziej ograniczonego dysponowania nią.

C. System wartości i kategorie kultury - składające się na model świata danego społeczeństwa. W skład tego modelu wchodzi ideologia dominująca. W model świata wpisane są zespoły wartości związane z przestrzenią, której poszczególne rodzaje dane zbiorowości uważają za świeckie lub sakralne.

Przestrzeń jest trwałą pamięcią społeczeństwa i możemy wyodrębnić trzy sposoby jej wypełniania: ilościowe zwiększanie zakresu przestrzeni przez wypełnianie jej klatek różnymi tekstami; przegrupowywanie struktury elementów, w wyniku czego zmienia się jej charakter; oraz zapominanie, to jest eliminowanie poszczególnych klatek i form przestrzennych.

4. rodzaje przestrzeni miejskiej

1) dom a mieszkanie

Dom jest tym miejscem w przestrzeni, tą przestrzenią, która jest najbardziej własna, ale która choć prywatna, ma zarazem charakter publiczny. Przestrzeń domu jest wielofunkcyjna i musi odpowiadać zróżnicowanym i zmiennym potrzebom.

Mieszkanie w bloku sytuowane jest w skrajnej opozycji do domu jednorodzinnego i charakteryzowane jest negatywnie. Uciążliwe cechy: mała powierzchnia mieszkania, brak izolacji od uciążliwego sąsiedztwa, sztywność konstrukcji uniemożliwiająca zmienną aranżację wnętrza, wielkość budynku i wrażenie stłoczenia oraz braku kontaktu z terenem, anonimowość i brak poczucia bezpieczeństwa w niczyich przestrzeniach blokowych, windach, korytarzach, galeriach i klatkach schodowych.

2) dzielnica, osiedla, wielkie zespoły mieszkaniowe

Dzielnica jest przestrzenią miasta. Stanowi ona przejście między przestrzenią jakościową i ilościowa, między domem i miastem. Dzielnica jest podstawową przestrzenią codziennego użytkowania, można ją traktować jako stopniowalną prywatyzację publicznej przestrzeni. Dzielnica to obszar, w którym relacje czasoprzestrzenne są najbardziej korzystne dla użytkownika, gdyż może on poruszać się tam pieszo. Jest ona miejscem zamieszkania, miejscem pracy dla sporej części mieszkańców oraz miejscem usług, w którym zaspokajane są wszelkie potrzeby w zakresie życia codziennego.

Osiedle to pojęcie urbanistyczne i potoczne zarazem oznaczające zespół mieszkaniowy nieokreślonej wielkości od kilku do kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców, składający się z luźno stojących domów wielorodzinnych oddzielonych od siebie pustymi przestrzeniami. W węższym znaczeniu jest zespołem mieszkaniowym, nazywanym także jednostką sąsiedzką, której wielkość wyznaczają kryteria demograficzno - społeczne. Urbanista występował w charakterze organizatora życia społecznego, narzucając użytkownikom z góry zaprogramowane sposoby zachowań i nie pozostawiając większego wyboru. Życie mieszkańców jest skolektywizowane przez ograniczenie funkcji mieszkania na rzecz urządzeń zbiorowych: żłobków, przedszkoli, stołówek, pralni, czytelni, klubów itp.

Wielki zespół mieszkaniowy stanowi wyłącznie pojęcie operacyjne, które oznacza zgrupowanie wielkich bloków liczące od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców. Nie zawiera on żadnych treści społecznych i pozbawiony jest szerszego programu poza mieszkaniami i minimalnym wyposażeniem w infrastrukturę społeczną oraz w usługi zgrupowane zwykle w mniejszych lub większych ośrodkach.

Osiedla i wielkie zespoły mieszkaniowe mają charakter powtarzalny i są w znacznym stopniu zuniformizowane, ponieważ ich sposób wytwarzania jest analogiczny do taśmowej produkcji maszynowej, podczas gdy dzielnica była porównywalna z wytworem rzemieślnika - artysty.

„Społeczności za bramą” - coraz powszechniejsza forma zamieszkiwania ludzi zamożnych. W ogrodzonych i strzeżonych osiedlach żyje wyselekcjonowana populacja. Osiedla te powstają zwykle w strefie podmiejskiej, chociaż także spotyka się ich specyficzną odmianę na obszarach centralnych metropolii w postaci luksusowych, dobrze strzeżonych budynków mieszkalnych.

3) centrum

Centrum jest uzupełnieniem funkcjonalnym dzielnicy w zakresie zaspokajania pewnych potrzeb okazjonalnych. Pobyt w centrum to przerywnik w codzienności. Wyróżniamy trzy sposoby rozumienia słowa centrum:

1. centrum stanowi część miasta, która określona przestrzennie odgrywa zarazem rolę integrującą, jak i symboliczną;

2. podejście ekologiczne - traktujące ten obszar jako „miejsce wymiany i koordynacji aktywności zdecentralizowanych”. Podstawowe rodzaje działalności zgromadzone na obszarze centralnym to handel oraz zarządzanie ekonomiczne i polityczne.

3. Podejście „na wpół lirycznej literatury amatorów futurologii miejskiej. Jest to centrum traktowane jako ognisko działalności ludycznej, koncentracja rozrywek i przestrzenny wyraz >>świateł wielkiego miasta<<. Sublimacja klimatu miejskiego przez całą gamę dostępnych wyborów i waloryzacji możliwości <<konsumpcyjnych>>.

Trzy podejścia do problematyki centrum:

1. ujmowanie centrum jako przestrzenny wyraz wspólnoty miejskiej;

2. wiąże się z rozwojem gospodarki, jej centralizacja i komplikującym się coraz bardziej procesem zarządzanie w skali międzynarodowej;

3. nawiązanie do elementów ludycznych miasta, traktując centrum jako miejsce atrakcji turystycznych, rozrywki i pokazowej konsumpcji.

Najważniejszą jednak funkcją centrum jest jego rola jako symbolicznego czynnika integracji członków zbiorowości miejskiej, którzy właśnie przez centrum identyfikują się z miastem jako miejscem.

4) ulice

Ulica jest podstawowym elementem struktury miasta. Jako miejska droga - główną jej funkcją byłoby przemieszczanie się ludzi i pojazdów. Funkcje ulicy:

1. Obok gości ulicy są mieszkańcy oraz ci, którzy tam pracują. Pracownicy traktują ulicę bardziej funkcjonalne. Dla mieszkańców obok egzystencjalnych wartości mieszkania ważny jest kod estetyczny i historyczny, prestiż ulicy oraz jej społeczna atmosfera.

2. Ulica pełni również ważne funkcje okazjonalne jako miejsce obchodzenia świąt i manifestacji, jednoczących wokół jakiejś idei poszczególne grupy czy nawet ogół mieszkańców miasta.

3. Ulice są także zakodowaną historią miasta, pamięcią kolejnych pokoleń jego mieszkańców.

4. Ulica jest także formą przekazu. Istnieje wiele różnych form przekazu:

• oznakowanie ulic nazwami i numerami;

• system znaków drogowych składający się z pewnej liczby minimalnych elementów znaczących, wchodzących miedzy sobą w ściśle określone kombinacje;

• system informacyjny, za pomocą którego informuje się publiczność o trasie autobusów czy też innych środków transportu miejskiego;

• wszelkiego rodzaju szyldy niezwykłej różnorodności oraz ikony - oznaczają one przedmiot wchodzący z drugim przedmiotem w taką relację podobieństwa, która pozwala na natychmiastową identyfikację (np. znak firmowy).

• reklamy, których treść jest zmienna i które mają jedynie pośredni związek z funkcją danego miejsca, ale są stale obecne.

Funkcje ulicy, jej społeczny charakter i informacyjne walory są bardzo bogate i różnorodne. Ulica jest drogą, ważnym strukturalnie elementem planu miasta, jest miejscem zamieszkania, pracy, usług i życia towarzyskiego, miejscem wymiany świadczeń i informacji, sferą symboliki miasta i jego mieszkańców.

5. przestrzeń pracy

Miejsca pracy w przemyśle skupione są na obszarach zurbanizowanych w odrębnych i na ogół peryferyjnie położonych strefach. Obserwuje się także zjawisko przekształcenia przestrzeni mieszkaniowej w biurową. Przemysł i biura są zlokalizowane zazwyczaj w innej przestrzeni miasta, peryferyjnie dla przemysłu i centralnie dla biur.

Technopois - to zgrupowanie organizacji badawczych i przedsiębiorstw, które działają na rzecz rozwoju gospodarczego, obejmując całość procesu od studiów laboratoryjnych przez produkcję, aż do komercjalizacji. Fizycznie jest to strefa przedsiębiorstw, biur, laboratoriów i jednostek produkcyjnych tworzących środowisko o wysokiej jakości. Każda zbiorowość terytorialna, instytucja państwowa lub prywatna może utworzyć technopolis.

Technopolia - oznacza miasto będące ośrodkiem innowacji technologicznych inicjującym procesy rozwoju gospodarczego regionu.

6. Wallis - „Definicja miasta. Symbole.”

1. Miasto

Cechy miasta - zróżnicowanie zawodowe, zróżnicowanie zabudowy, przewaga grup wtórnych nad pierwotnymi, przewaga kontaktów rzeczowych nad kontaktami osobistymi, odmienne w stosunku do wsi rysy demograficzne miejskich społeczności. Odmienność demograficzna ludności miasta i wsi stopniowo zanika.

Miasto od wsi odróżniamy przede wszystkim po zabudowie. Zróżnicowanie zawodowe rośnie wraz z wielkością miejskiego ośrodka. Cechy, które bezpośrednio wskazują na społeczną strukturę miasta:

1) prestiżowo - funkcjonalne zróżnicowanie architektury. W zróżnicowaniu tym przejawiają się zarówno podziały klasowe i ekonomiczne, przyjęta w danej społeczności hierarchia prestiżu, jak i podstawowe funkcje pełnione przez miasto.

2) podział miejskiego obszaru na centrum i otaczające je obszary. W mieście, niezależnie od jego wielkości, centrum pełni kilka lub kilkanaście funkcji żywotnych dla całej społeczności. Centrum takie jest koniecznym warunkiem istnienia i rozwoju miasta.

3) Miejska przestrzeń. Przyznanie człowiekowi prawa obecności w pewnej przestrzeni wchodzi w skład jego stanu socjalnego. Istnieją określone relacje miedzy ludzkimi wartościami przestrzennymi i nieprzestrzennymi. Każda jest składnikiem jakiegoś nieprzestrzennego systemu wartości, w odniesieniu do którego posiada swoistą treść i znaczenie. Może to być system religijny, estetyczny, techniczno - wytwórczy, ekonomiczny, społeczny. Przestrzeń sama stanowi pełną wartość.

W mieście rozróżniamy obszary świeckie i sakralne oraz prywatne i publiczne. Zachowujemy się różnie w tej samej przestrzeni. Wynika to z sytuacji społecznej w jaką jesteśmy uwikłani. Różnice zachowania wynikają z odmiennych społecznych ról, jakie za każdym razem były naszym udziałem. Czynnikiem różnicującym jest charakter otoczenia, nieobecność innych ludzi. Świadomość, że „ludzie patrzą” i mogą nas sądzić, wzmaga naszą samokontrolę.

Mówiąc „miasto mamy więc na myśli przede wszystkim:

1. wykształcone społeczne centrum;

2. prestiżowo - funkcjonalne zróżnicowanie architektury;

3. silne zróżnicowanie i duże możliwości rozwoju przestrzeni społecznej;

4. ponadlokalne funkcje pełnione w stosunku do określonego terytorium.

2. Symbole

Symbole stanowią jak wiadomo nieodłączny atrybut takich zjawisk, jak oznaczenie prestiżu, utrwalanie pamięci o wydarzeniach dziejowych i jednostkach, jak wreszcie wyrażanie swej obecności, siły lub władzy. Miasto jest wielkim siedliskiem symboli. Różnorodność ich i bogactwo w ośrodkach miejskich łączy się z rozmaitością i zróżnicowaniem zbiorowości, którym służą.

Dzięki temu, że symbole ucieleśniają ludzkie uczucia, postawy i przekonania, tworzeniu nowych symboli towarzyszy zapominanie, usuwanie, a nawet niszczenie istniejących symboli. Zwłaszcza wówczas, gdy dawne symbole nie są w zgodzie z uczuciami i przekonaniami zbiorowości rządzących. Ważnym rysem wielu symbolicznych i stereotypowych określeń jest to, że odpowiadają one publicznym wyobrażeniom o społecznych podziałach.

7. Hamm - „Morfologia społeczna: struktura miasta a rozwój miasta”

1. wskaźniki zróżnicowania społeczno - przestrzennego

Trzy wskaźniki:

1) społeczno - ekonomiczny status danego terenu, tj. przeciętna przynależność jego ludności do danej warstwy społecznej;

2) status rodzinny danego terenu, tj. przeciętna pozycja jego mieszkańców w cyklu życia rodzinnego;

3) status etniczny danego terenu, tj. udział mniejszości rasowych lub narodowych w zamieszkującej go liczbie ludności.

Wskaźniki charakteryzują skład ludności zamieszkującej miasto, o ile spis ludności o nich informuje.

2. wzorce rozmieszczenia przestrzennego

Model stref koncentrycznych zaproponowany przez Ernesta W. Burgessa. Omawia on swój model na przykładzie Chicago. Mówi o pięciu koncentrycznych strefach, różniących się strukturą użytkowania oraz strukturą ludności.

1) W sercu miasta leży centrum handlowe - strefa pierwsza - z wielkimi domami towarowymi, sklepami specjalistycznymi, hotelami, restauracjami, instytucjami rozrywkowymi i siedzibami zarządów wielkich instytucji bankowych i ubezpieczeniowych. W strefie tej ceny gruntów są najwyższe. Ludność mieszkająca w tej strefie jest nieliczna lub nie ma jej wcale.

2) stera druga - strefa przejściowa - znajdują się w niej zakłady przemysłu lekkiego i rzemiosła, kilka sklepów i zakładów rozrywkowych. Teren mieszkalny, którego ludność składa się przeważnie z młodych samotnych ludzi, studentów, przedstawicieli grup etnicznych i narodowych.

3) strefa trzecia - robotnicze dzielnice mieszkaniowe - mieszkają tu rodziny robotników wykwalifikowanych, przeważa zabudowa wielopiętrowa. Domy wielorodzinne są z reguły, podobnie jak w strefie przejściowej, wynajmowane.

4) strefa czwarta - strefa lepszych mieszkań - mieszkają tam zamożni członkowie warstw średnich i wyższych, przeważnie w domach jednorodzinnych, postawionych na dużych działkach, lub w nowoczesnych, luksusowych apartamentach.

5) strefa piąta - strefa dojazdów wahadłowych - znajdują się tam nowo zbudowane osiedla zamieszkane przez typowe warstwy średnie. Są to przeważnie rodziny z małymi dziećmi, ale ponieważ mężczyźni rano wyjeżdżają do pracy do śródmieścia, a wracają dopiero wieczorem w ciągu dnia ludność tej strefy to przeważnie kobiety i dzieci.

3. uogólniony model Burgessa

Model Burgessa nie jest statystycznym modelem struktury, lecz modelem procesu. Burgess zakładał, że w miarę wzrostu miasta poszczególne strefy rozszerzają się do wnętrza na zewnątrz w kierunku peryferii.

Jak wykazała ekologia czynnikowa, specjalizacja w użytkowaniu ziemi i segregacja społeczna są najważniejszymi miernikami zróżnicowania społeczno - przestrzennego w miastach. Przez specjalizację użytkowania ziemi należy rozumieć proces przyporządkowywania w ramach obszaru miejskiego poszczególnych rodzajów użytkowania do poszczególnych miejsc.

4. segregacja i sukcesja

Segregacja społeczna została najintensywniej zbadana na przykładzie etnicznych grup mniejszościowych w Stanach Zjednoczonych. Okazało się przy tym, że przestrzenna izolacja tych grup jest tym wyraźniejsza:

1) im wyraźniej członkowie tych grup już zewnętrznie odróżniają się od ludności miejscowej jako obcy, np. kolorem skóry i ubiorem;

2) im silniejszej podlegają dyskryminacji i im niżej są ulokowani na drabinie społecznej;

3) im krótszy jest ich pobyt w danym mieście.

Im bardziej jednak jakaś grupa mniejszościowa asymiluje się z ludnością miejscową, tym bardziej upodabnia się pod względem zachowań w miejscu zamieszkania do analogicznej warstwy społecznej ludności miejscowej.

Segregacja przestrzenna występuje tym wyraźniej, im większy jest dystans społeczny miedzy dwiema grupami. Argumentację możemy powiązać nie tylko z poszczególnymi grupami społecznymi, lecz z określonym miejscem zamieszkania. Chodzi tu o proces zastępowania mieszkańców danej dzielnicy przez innych, czyli cykl sukcesji.

Cykl sukcesji przebiega w kilku typowych fazach:

1) faza inwazji - kilku członków jakiejś grupy mniejszościowej wynajduje sobie mieszkania w dzielnicy, w której dotąd ich nie było; są podejrzliwie obserwowani przez ludność miejscową, a gdy ich liczba rośnie - przepędzani i gwałtem powstrzymywani od wprowadzenia się.

2) Gdy jednak liczba przybyszów osiąga określoną wielkość, miejscowi uznają swój opór za bezcelowy i zaczynają omalże w panice opuszczać mieszkania, do których szybko wprowadzają się inni członkowie grupy inwazyjnej.

3) Gdy grupa ta zaczyna stanowić większość ludności, zaczyna tworzyć własną infrastrukturę, wypierając tym samym infrastrukturę dotychczasową. Proces ten trwa tak długo, aż grupa inwazyjna prawie bez reszty zamieszka dany teren.

5. dyspersja i koncentracja

Społeczno - przestrzenna struktura miast zmienia się nie tylko ze względu na skład ludnościowy, lecz także ze względu na dominujące użytkowanie ziemi (np. przemieszczanie się fabryk i hurtowni).

Niemożność rozbudowy fabryk oraz przepisy dotyczące ochrony środowiska spowodowały, że od kilkudziesięciu lat zakłady te przenoszą się na peryferie lub na tereny wiejskie. Nazywane jest to procesem dyspersji.

Proces koncentracji - dotyczy głównie bankowości, ubezpieczeń i lokali biurowych. W centrum wielu miast rosną powierzchnie zajmowane przez biura. Centra poza godzinami urzędowania przyciągają niewielu ludzi. Wieczorem i w nocy stają się opustoszałe i wymarłe.

12

---