WYBRANE KONWENCJE TEATRU ŚWIATOWEGO
1.POJĘCIA
Dionizje - attyckie święta w starożytnej Grecji na cześć Dionizosa, Boga Wina (Bachusa), dzielące się na Dionizje Wielkie (miejskie, w Atenach), Dionizje Małe (wiejskie, w Posejdonie), rozpoczynały się od pompe - wielkiej procesji ofiarnej, urozmaicanej tańcami i śpiewem, której trasa znajdowała finał w świątyni Dionizosa. Tam składano bogu thysia, przeważnie był to byk.
Dytyramb - pieśń pochwalna o charakterze patetycznym, wzniosłym, niekiedy tragicznym, w starożytnej Grecji był uroczystą pieśnią ku czci Dionizosa śpiewaną przez chór z towarzyszeniem fletu i tańca. Dytyramb stanowiła "pieśń kozła", z której wywodzić się mają tragedia i komedia antyczna. Pochodzenie tragedii z dytyrambu poświadcza Arystoteles w Poetyce.
Koryfeusz - przewodnik chóru, wygłaszał on najtrudniejsze kwestie oraz wyznaczał chórzystom tempo i wysokość dźwięku
Dramat satyrowy - starożytna grecka odmiana komedii, przedstawiająca w sposób humorystyczny motywy i postacie mitologiczne (w późniejszym okresie także postacie współczesne, np. filozofów). Za twórcę dramatu satyrowego uważano w starożytności Pratinasa z Fliuntu, który przeniósł do Aten i zaadaptował wykształconą z dytyrambu pieśń chóru satyrów. Akcja dramatów satyrowych rozgrywała się zazwyczaj w otwartej przestrzeni, np. w lesie, zagajniku, na łące, a ich podstawowym elementem był chór w przebraniu satyrów, wprowadzający pierwiastki komiczne, posługujący się dowcipem i tańcem. Dramaty satyrowe wystawiano podczas Dionizji Wielkich jako czwarty element tetralogii jednego autora
Tragedia - obok komedii i dramatu właściwego, jeden z trzech podstawowych gatunków dramatu. Tragedia to utwór dramatyczny, w którym ośrodkiem akcji jest nieprzezwyciężalny i kończący się nieuchronną klęską, konflikt wybitnej jednostki z siłami wyższymi - losem, fatum, prawami historii, prawami moralnymi, prawami społecznymi itp. Konflikt ten określa się jako konflikt tragiczny, stanowi on występujący w większości tragedii model sytuacji człowieka, zarazem jako kategoria estetyczna tragizmu stanowiąc o estetycznej wymowie tragedii. Konflikt tragiczny stanowi przeciwieństwo dwóch racji równowartościowych - dlatego też mający dokonać między nimi wyboru musi ponieść klęskę, a jego działania kończą się katastrofą.
Tragizm - jest to kategoria estetyczna, oznaczająca konflikt równorzędnych wartości moralnych, w wyniku którego jednostka działająca świadomie w imię wielkiego i szlachetnego celu, jest skazana na klęskę. Starcie równorzędnych racji moralnych (konflikt tragiczny) powoduje nieuchronną klęskę jednostki szlachetnej (zasadnicza cecha dramatu antycznego i klasycznego).
Komedia - jeden z trzech, obok tragedii i dramatu właściwego, gatunków dramatycznych. Komedie cechuje pogodny nastrój, komizm, najczęściej żywa akcja i szczęśliwe dla bohaterów zakończenie. Komedia rozwijała się już w starożytnej Grecji i Rzymie. Przedstawia komicznie sytuacje i wady bohaterów.
Komizm (gr.) - kategoria estetyczna, określająca właściwości zjawisk zdolnych wywołać śmiech oraz okoliczności, w jakich dochodzi do powstania tej reakcji. Istnieje wiele poglądów w kwestii źródeł efektu komicznego, na ogół przyjmuje się, że jego istota polega na ujawnianiu zaskakującej sprzeczności, kontrastu, będących wynikiem przedstawienia osób, sytuacji odbiegających od oczekiwań odbiorcy. Wyróżnia się dwie podstawowe formy komizmu:
elementarny, wywołujący wesołość komizm sytuacyjny, np. komizm farsy;
Na usługach komizmu występują w literaturze i sztuce różne środki ekspresji i chwyty językowo-stylistyczne, m.in.: karykatura, parodia, trawestacja, dowcip; bogatym ich zespołem operuje zwłaszcza komedia.
Odmiany (rodzaje) komizmu:
-Sytuacyjny - polega na bawieniu widza spiętrzeniem niefortunnych i niezwykłych wypadków, wymuszających na bohaterze zachowanie śmieszne i komiczne.
-Postaci (inaczej charakterologiczny) - polega on na umiejętnym dobieraniu typów bohaterów w taki sposób, aby uwypukleniu uległy pewne cechy charakteru, jak na przykład głupota czy też chciwość. Widza bawi już sama kreacja bohatera bądź też przygody związane z charakterem danej osoby.
-Słowny (inaczej komizm językowy) - na widza oddziałuje przede wszystkim żart, dowcip, jaki pada ze sceny. Są to często zabawne dialogi bohaterów czy też żartobliwe powiedzonka.
Komedia intrygi - typ komedii sytuacyjnej z wyraźnie zaznaczoną akcją, której siłę napędową stanowią zabiegi jednej z postaci, spiętrzającej omyłki, zaskoczenia, powikłania i podstępy, prowadzące do niespodziewanego, zaskakującego rozwiązania
Komedia charakterów - komedia, w której efekty humorystyczne polegają głównie na przejaskrawieniu wad przedstawianych postaci. Intryga nie gra tu głównej roli, a cała akcja wynika z zazębiania się i tarcia tych "charakterów, np. Świętoszek Moliera
Komedia sytuacyjna - jedna z najbardziej rozpowszechnionych odmian komedii obejmująca utwory, w których na plan pierwszy wysuwa się dynamiczna
akcja obfitująca w konflikty, powikłania sytuacyjne, zbiegi okoliczności i nagłe zmiany kierunku akcji, zaskakujące zarówno
bohaterów w niej uczestniczących jak i widzów.
Farsa - odmiana komedii oparta na błahych konfliktach, karykaturze i komizmie sytuacyjnym. Przenośnie: rzecz niepoważna, niedorzeczność, głupstwo, kpina.W średniowieczu grywana zwykle na końcu utworów o tematyce poważnej, np. moralitetów czy mirakli. Obok intermedium jeden z najważniejszych gatunków komediowych średniowiecza. Obejmuje utwory sceniczne o błahej problematyce, posługuje się środkami komizmu sytuacyjnego. W odróżnieniu od innych typów komedii farsa opiera się na dynamicznej akcji, mającej często charakter swobodnych scen komicznych.
Chór − w teatrze starożytnym, a czasem także późniejszym, grupa osób wypowiadających się zbiorowo w mowie lub śpiewie, często z towarzyszeniem gestów i ruchów tanecznych.W teatrze greckim chór była to 15-osobowa grupa (u Ajschylosa − 12, wcześniej bardzo możliwe, że zdecydowanie liczniejsza; w starej komedii liczba osób w chórze wynosiła bodajże 24 osoby).Istotny był już sam moment wejścia, procesja (parodos) chóru na orchestrę. Prawie nigdy nie działo się to w ciszy. Czasem chór wkraczając, prowadził dialog z aktorem.
W występie antycznego chóru łączyły się ze sobą trzy elementy - muzyka, taniec i śpiew
Prolog - wprowadzenie akcji i problematyki utworu
Parodos - w teatrze greckim tak nazywano boczne przejście dla chóru (i widzów pierwszych rzędów). Znajdowało się pomiędzy frontową ścianą skene przylegającą do orchestry a theatronem. Jest to również pieśń wejściowa chóru, który pozostaje już do końca utworu na scenie.
Epeisodion (z gr. epeisódion) - część tragedii greckiej, w której postacie występują na scenie w partiach dialogowych lub monologowych. Było ich przeważnie od trzech do pięciu. Epejsodia rozdzielane były przez stasima, czyli pieśni chóru. Wraz z rozwojem tragedii i dramatu, epejsodia dały początek aktom
Stasimon (gr. stásimon od stásimos - stojący, nieruchomy) - w starożytnym teatrze greckim pieśń wykonywana przez chór stojący na orchestrze, pod przewodnictwem koryfeusza. Stasima oddzielały partie dialogowo-monologowe odgrywane przez aktorów - epeisodia.
Exodos (gr. éksodos `wyjście') 1. staroż., teatr pieśń śpiewana przez chór na zakończenie tragedii. 2. teatr końcowa część dramatu zawierająca rozwiązanie akcji, intrygi.
Hybris - pojęcie w kulturze starożytnej Grecji oznaczające dumę, pychę rodową lub majestat władcy, które uniemożliwiają mu prawidłowe rozpoznanie sytuacji, w której się znalazł. Pycha ta stanowi przekroczenie miary, którą bogowie wyznaczyli człowiekowi (zob. dike), stanowi więc wyzwanie wobec bogów i ściąga na siebie ich karę. Pojęcie "hybris" znalazło wyraz zwłaszcza w tragedii greckiej, w której często jest głównym czynnikiem prowadzącym do katastrofy bohatera. zaślepienie bohatera tragicznego, wynikające z jego zarozumiałości, uniemożliwiające mu właściwą ocenę swojej sytuacji
Decorum - zasada zgodności treści z formą, inaczej jednorodność stylistyczna. Sformułowana przez Arystotelesa, rozwijana przez Cycerona i Horacego. Była stosowana do każdego gatunku literackiego. Polegała na odpowiednim dobraniu stylu mówienia (pisania), słownictwa i składni do gatunku oraz tematyki dzieła. Jedna z głównych zasad obowiązujących w teatrze greckim. Zasada oznacza trzech jedności, oznaczająca konieczność utrzymania w całym utworze jednolitego czasu, miejsca i akcji. Oznacza to, że cała akcja dotyczyć musiała jednego wydarzenia, konfliktu (zasada jednowątkowości fabularnej), musiała się rozgrywać w jednym miejscu (np. pałac, dziedziniec, ogród). O wszystkim, co wydarzyło się poza tym miejscem dowiadujemy się jedynie z relacji chóru
Katharsis (gr. oczyszczenie) to uwolnienie cierpienia, odreagowanie zablokowanego napięcia, stłumionych emocji, skrępowanych myśli i wyobrażeń po obejrzeniu tragedii, wypranie ze złych emocji
Konflikt tragiczny polega na zderzeniu dwóch racji, które zawsze są równorzędne. Kończy się obustronną porażką oraz walką z losem człowieka skazanego na porażkę (Król Edyp). Sytuacja, w której bohater nie może dokonać dobrego wyboru, bo każdy wybór jest zły.
Perypetia (z gr. peripéteia "nagła zmiana") - zdarzenie wikłające lub zdecydowanie zmieniające kierunek akcji dramatycznej lub epickiej, stawiające bohatera utworu wobec nowych okoliczności i wpływające na jego losy.
Hamartia (gr. ἁμαρτία - wina, grzech), wina tragiczna - w tragedii starożytnej błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji przez bohatera. Bohater, nieświadomy rzeczywistego znaczenia okoliczności, w jakich się znalazł, popełnia czyny prowadzące do dalszego zawikłania jego losu i ostatecznie do katastrofy. Popełnia winę niewiedzą o niej.
Katastrofa - ostatni z części tragedii, jest to moment, w którym akcja się kończy, a bohater rozpoznaje swój błąd i winę, za które spotyka go kara i klęska, ostateczny moment uświadomienia sobie swojej sytuacji.
Anagnoryzm (gr. anagnōrismós) - motyw występujący w literaturze i dramacie antycznym polegający na nagłym rozpoznaniu przez danego bohatera osoby mu tajemnej a należącej do bliskich mu osób. Najczęściej jest to rozwiązanie konfliktu i rozwikłanie intrygi poprzez ujawnienie danego pokrewieństwa pomiędzy danymi osobami. Przykładem może być rozpoznanie Orestesa przez Elektrę
Fatum - zły los. W mitologii greckiej to personifikacja nieuchronnego, nieodwracalnego losu; nieodwołalna wola bogów, na którą nikt nie ma wpływu. Fatum ciążące nad bohaterem ograniczało ramy jego wolnej woli, kierując skutki działań w jednym tylko, zgubnym kierunku. Było bezpośrednią przyczyną jego końcowej klęski i tragedii.
Ironia tragiczna - nieprzezwyciężona sprzeczność naznaczająca los bohatera tragedii, którego czyny wbrew jego woli i wiedzy prowadzą nieuchronnie do zagłady. Ironia tragiczna nazywana jest często ironią losu, ironią obiektywną lub dramatyczną. Jej istotą jest sprzeczność pomiędzy znaczeniem użytych słów, a intencją zawartą w kontekście.
Monolog - wypowiedź jednego podmiotu, będąca całością znaczeniową i formalną, w przeciwieństwie do dialogu, składającego się z wypowiedzi niesamodzielnych. Monolog wyraża myśli i uczucia mówiącego. Wyodrębnia się różne rodzaje monologów, występujących w dziełach literackich:
wypowiedzi relacjonujące przeżycia podmiotu, będące swoistą autocharakterystyką, wygłaszane do samego siebie;
wypowiedzi o charakterze narracyjnym;
wypowiedzi kierowane do konkretnych realnych adresatów (wykład, przemówienie).
Stychomytia - w antycznym dramacie greckim: dialog dwóch postaci scenicznych złożony z jednowersowych replik. Stychomytia polega na dynamicznych dialogach, a nawet, można by rzec, na pojedynku słownym. Szczególnie możemy ją zauważyć podczas ostrej wymiany zdań, gdzie napięcie rośnie np. podczas czytania "Antygony" Sofoklesa. Hajmon wraz z ojcem - Kreonem szybko wymieniają zwięzłe, ale bardzo treściwe zdania.
Deus ex machina (łac. bóg z maszyny) - pojęcie wprowadzone do dramatu antycznego przez Eurypidesa. Zsyłał on w swoich przedstawieniach boga z maszyny, który gwałtownie rozwiązywał akcję, aby sztuka nie trwała zbyt długo. Maszyną nazywano specjalne urządzenia mechaniczne, dzięki którym bóg mógł pojawić się na scenie w boskich okolicznościach (był spuszczany z góry na linach). Potocznie stwierdzenie to oznacza wszystkie nagłe zmiany sytuacji, nie dające się logicznie wyjaśnić w kategoriach rozwoju wydarzeń. Nieoczekiwane rozwiązanie, stosuje się je wtedy, gdy trudno znleźć logiczne rozwiązanie akcji
Intryga - ciąg działań, zdarzeń formujących węzeł dramatyczny, kombinacja okoliczności, incydentów i dążeń, które wprowadzają stan oczekiwania, niepewności, zdziwienia.
Katabaza - zejście bohaterów do świata umarłych lub obniżenie napięcia akcji, które następuje po perypetii
Parabaza, w greckiej komedii staroattyckiej wypowiedź skierowana ze sceny wprost do publiczności. Składała się z przemowy koryfeusza, zabierającego głos w imieniu autora sztuki, bez bezpośredniego związku z jej treścią.
Parabaza miała charakter luźnej wstawki, najczęściej satyryczno-politycznej. W szerszym znaczeniu mianem tym określa się apel autora dzieła literackiego bądź dramatycznego, skierowany do społeczności i odbiorców.
Agon (gr. "walka, zawody") - w komedii staroattyckiej Czwartego dnia Wielkich Dionizji o świcie rozpoczynał się agon, czyli trzydniowy konkurs trzech dramaturgów. Każdy z nich prezentował po trzy tragedie z dodatkiem dramatu satyrycznego.
Metateatr - przedstawienie o charakterze autorefleksyjnym, którego tematyka skoncentrowana jest wokół spraw teatru, sztuka mówi o samej sobie.
Parodia - odmiana parafrazy, która spełnia funkcję humorystyczną (rodzaj zabawy literackiej), bądź satyryczną (używana jako element polemiki).Parodia jest szczególnie wyrazistą formą stylizacji, która może łączyć się z różnymi gatunkami literackimi, w szczególny sposób z epigramatem, posługując się często jego językiem, zwłaszcza w finalnych puentach. Istotą parodii jest obraz dzieła, stylu, itp. o charakterze komicznym. Jednak niekoniecznie jest to typowy komizm wyrażany głośnym śmiechem; istniejące w parodii różne rodzaje humoru, ironii, wywoływać mogą śmiech bardziej subtelny. Parodię stosuje też wiele kabaretów.Parodia często skierowana jest przeciwko czemuś lub komuś. Nosi takie znamiona zwłaszcza w swej odmianie politycznej, będąc środkiem krytyki, sposobem walki.
Fabula palliata - sztuka komediowa, w której Rzymianie naśmiewają się z Greków (twórcami palliaty byli m.in. Plaut i Terencjusz.
Fabula togata - rodzaj komedii przedstawiający życie drobnych rzemieślników i stosunki w prowincjonalnych miasteczkach Italii. Rzymianie naśmiewają się z samych siebie
Fabula atellana - ludowa farsa italska, w której aktorzy występowali w maskach charakterystycznych dla poszczególnych postaci.
qui pro quo - [kwi pro kwo] (łc. `jeden zamiast drugiego) zabawne nieporozumienie wynikające z wzięcia kogoś za inną osobę, lub niezrozumienia czyichś słów.
Dramat liturgiczny - średniowieczna odmiana dramatu wywodząca się z liturgii Kościoła katolickiego. Charakteryzują go krótkie przedstawienia, których tematyka wiązała się przede wszystkim z dwoma największymi świętami roku liturgicznego - Bożym Narodzeniem i Wielkanocą, były inscenizowane podczas uroczystości kościelnych.
Misterium - gatunek średniowiecznego dramatu religijnego, który przedst.. sceny z życia świętych lub z Biblii. Wystawiane podczas świąt, trwały czasami kilka dni, przygotowywane na zlecenie władz miejskich, najbardziej znany moralitet to Chistoryja o chwalebnym zmartwychwstaniu….
Mirakle - fabuła przedstawiała żywot jakiegoś świętego, dawały okazje do przedst.. scen z życia codziennego, obrazując losy nawróconych grzeszników, których od potępienia ratowała cudowna interwencja Matki Boskiej [mirakle - cud, z fr.]
Moralitety - ukazywały dzieje jednostkowego bohatera, wybierającego pomiędzy złem a dobrem, potępieniem a zbawieniem[2].Bohater moralitetu pozbawiony był wszelkich cech jednostkowych, narodowych itp. i stanowił uosobienie całej ludzkości. Ważnym elementem utworu była psychomachia, w której o duszę bohatera walczyły personifikacje cnót i występków (np. Dobro, Zło) zależnie od wyniku tej walki i dokonanych przez bohatera wyborów, uzyskiwał on albo Boskie miłosierdzie i zbawienie, albo zostawał skazany na piekielne męki[1]. Przesłanie miało być uniwersalne, moralitety unikały więc wszelkich konkretów, zarówno w określeniu miejsca akcji, jak i konstrukcji bohatera.
Alegoria - w literaturze i sztuce obraz mający, poza dosłownym, sens przenośny, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie. Zwykle występuje w formie personifikacji wyposażonej w określone atrybuty, np. alegoria sprawiedliwości - kobieta z przepaską na oczach.
Teatr w teatrze - chwyt dramaturgiczny polegający na wprowadzeniu do spektaklu elementów innego spektaklu, co owocuje podwojeniem rzeczywistości sztucznej, teatralnej.
Teatrum mundi - z łac. teatr świata, metafora, która ujmuje świat jako reżyserowany lub oglądany przez Boga teatr, odgrywany przez ludzi jako aktorów.
Desengano - zawód, rozczarowanie, naga prawda (?)
Komedia płaszcza i szpady - gatunek ukształtowany w teatrze hiszpańskim w XVI-XVII w., w skład którego wchodzą utwory o żywej akcji opartej na przypadku, przedst.. wysoko urodzonych bohaterów wplątanych w intrygę związaną ze sprawą honoru,, akcja dzieje się w wysokich sferach arystokracji, towarzyszy jej często groteskowa kontrintryga z udziałem błazeńskiego i sprytnego służącego.
Grazioso - z hiszp. błazen, związany z komedią, błazen jest kimś z marginesu, status postaci z zwenatrz pozwala mu na bezkarne komentarze, jest jakby parodią greckiego chóru,, jego wypowiedz podobnie jak szaleńca są tolerowane i zakazane, , wszędzie gdzie się zajadzie jest intruzem, jest niezniszczalny, nikomu nie udaje się go poskromić, ukarać, jest ucieleśnieniem witalności i cielesności, chodzi własna drogą, odrzuca normy zbiorowości
Tetralogia - cykl czterech utworów, w jej formie wystawiane były tragedie greckie: tetralogia tragiczna składała się z trzech tragedii i dramatu satyrowego, najczęściej związanych treściowo.
Misteria eleuzyjskie, Eleuzynie - misteria odprawiane w starożytnej Grecji, w Eleuzis, nieopodal Aten, związane z kultem Demeter i jej córki Persefony
Pojęcia dodatkowe:
Auto sacramental - gatunek alegorycznego dramatu religijnego, którego głównym tematem były dogmaty związane z Eucharystią, ukształtowany w XVI wieku w Hiszpanii. Autos sacramentales były wystawiane w trakcie uroczystości Bożego Ciała, charakter dydaktyczny, robione z wielkim rozmachem.
Atellany, z łaciny Atellanae fabulae, starożytne italskie farsy ludowe, przypominające późniejszą commedia dell'arte, wystawiano je w Rzymie. Były to jednoaktówki przeplatane śpiewem, rubaszne i sprośne, z elementami satyry, parodii, karykatury i groteski. Występowali w nich aktorzy-amatorzy, improwizujący na podstawie znanych wątków i grający stałe postacie sceniczne (Maccus, Bucco, Pappus, Dossennus). Treścią atellan były sceny z życia codziennego, często wiejskiego, a także parodie i trawestacje tematów mitologicznych i tragediowych.