Natura wypowiedzi - zlokalizowane w czasie i przestrzeni zdarzenie, ma charakter jednostkowy i konkretny. Zdarzeń tych nie można ogarnąć, ujawniają się w nich zarówno fakty istotne, jak i nieistotne (np. charakter pisma), a zatem - nie mogą być one przedmiotem językoznawstwa. Formuły wypowiedzi służą do opisywania języków naturalnych. Opis musi być zależny od wypowiedzi.

Język naturalny - system znaków, które są znakami konwencjonalnymi, prymarnie dźwiękowymi, wtórnie graficznymi oraz system reguł, które określają sposób funkcjonowania znaków (posługiwania się znakami). Język naturalny to taki system znaków, który został wytworzony w wyniku długotrwałej ewolucji, sięgającej początków rodzaju ludzkiego.

Znaki paradygmatyczne (komutacja) - związki między jednostkami systemu języków, które występują w identycznych lub bliskich sobie kontekstach (tom, łom, dom).

Związki syntagmatyczne (permutacja) - związki miedzy elementami współwystępującymi ze sobą w jednym ciągu, które są w jakiś sposób od siebie zależne (kot - tok)

Językoznawstwo: nauka, która bada język naturalny i wypowiedzi (tego języka) z punktu widzenia ich budowy i funkcjonowania w społecznościach ludzkich.

Ch. Morris - 1938 - Teoria znaku

Semiotyka: syntaktyka (relacja miedzy znakami, Zi - Zj), semantyka (relacja miedzy znakiem a rzeczywistością) Z-R, pragmatyka (relacja miedzy znakami a ich użytkownikami) Z-U

Gramatyka - odpowiednik syntaktyki!

Dyscypliny językoznawstwa - fonologia, gramatyka, leksykologia, semantyka, pragmatyka.

Fonologia - zajmuje sie opisem semiotycznym funkcji dźwięków mowy ludzkiej w procesie komunikacji językowej. Opozycje fonologiczne pozwalają na rozróżnienie znaczeń. Nie chodzi jedynie o opozycje segmentowe (o ilość segmentów), ale także o akcent, iloczas, pauzy, intonację.

Gramatyka - podstawowym przedmiotem badan jest zbiór reguł, które określają sposoby odmiany i tworzenia jednostek słownikowych oraz łączenia jednostek w konstrukcje.

Leksykologia - dział zajmujący się analizą słownictwa, w tym m.in. badaniem pochodzenia i znaczenia wyrazów.

Semantyka - zajmuje sie wyjaśnianiem struktury znaczeń. Dwa podst. aspekty badawcze:

1) semantyka translacyjna (przekładowa) -> eksplikacja - czym się różnią znaczenia dwóch jedn. językowych;

2) semantyka referencyjna - skierowanie wyrażeń jez. na zewnątrz jez. w stronę świata zewnętrznego: jakie zachodzą relacje miedzy jednostkami języka a konkretnymi desygnatami.

Pragmatyka: dział, którego przedmiotem są społeczne i sytuacyjne warunki funkcjonowania języka oraz cele, jakie mówiący chce osiągnąć przez użycie określonych wyrazów i wyrażeń. Na rożne wyr. jęz. nałożone są różne ograniczenia jęz.: socjolingwistyczne, psycholingwistyczne, dialektyczne, glottodydaktyka, teoria dyskursów, teoria aktów mowy, stylistyka. (podstawowymi jej jednostkami są akty mowy).

Opozycje w obrębie językoznawstwa:

- ogólne (funkcjonowanie języka jako zjawiska) : szczegółowe (konkretne języki),

- teoretyczne : stosowane (możliwości i sposoby wykorzystania osiągnięć językoznawstwa w różnych dziedzinach życia),

- wewnętrzne : zewnętrzne,

- synchroniczne : diachroniczne,

- typologiczne [porównuje systemy językowe (bierze pod uwagę fonologie, gramatykę, leksykologię, pragmatykę). Podstawa klasyfikacji językowej; uprawiane w sposób synchroniczny] : historyczno-porównawcze [opis pochodzenia jęz. i ewolucji, kontaktów geogr. i etnograficznych, miedzy grupami posługującymi sie tymi jęz.; uprawiane w sposób diachroniczny].

Języki:

- sztuczne (wytworzone - esperanto; inne - z elementów różnych języków - j. kreolskie),

1) formalne (logika, matematyka); zbudowane z alfabetu składającego się ze stałych i zmiennych,

2) języki informacyno-wyszukiwawcze - deskryptory (słowa-klucze), w katalogach bibliotecznych,

3) języki programowania (informatyka),

- naturalne:

- etniczne: - żywe - używane aktualnie,

- martwe - nieużywane - scs, łacina, połabski,

- międzyetniczne (zawierają elementy dwóch, lub więcej języków etnicznych):

- sztucznie wytworzone,

- inne.

Właściwości j. naturalnego:

- dwuklasowość - (teza Buhlera 1934) - wielkości znaczące i nieznaczące, s. fonologiczny i leksykalny, wyrazy i zdania, znaki proste i złożone, itd.

- system otwarty - nie ma możliwości odpowiedzenia na pytanie, ile jednostek ma dany język; jest tworem żywym - jedne jednostki giną, inne powstają,

- produktywność języka - jest podatny w mniejszym lub większym stopniu na procesy przekształcania form jednostek w inne formy,

- polisemiczność - jednostki mogą być interpretowane przez różnych użytkowników inaczej,

- dyskretność - elementy języka są podzielne na identyfikowalne z czymś innym części (= nieciągłość elementów języka - bArbArA),

- konwencjonalność - nie możemy odpowiedzieć na pytanie, dlaczego istnieje jakaś zależność, ale stwierdzamy jej istnienie (tradycja) - arbitralność (dlaczego OKNO nazywa się OKNO?) - dowody: istnienie wielu języków; synonimia i homonimia.

Języki mieszane - jez. rożnych dyscyplin nauk z wyjątkiem dyscyplin formalnych, słownictwo należy do określonych dziedzin wiedzy, a gramatyka do poszczególnych języków naturalnych.

Różnice miedzy j. naturalnym a sztucznym:

naturalne - funkcja narodu, narzędzie komunikacji; powstawały w wyniku długotrwałej ewolucji w sposób żywiołowy i spontaniczny - zmiany niezależne od użytkowników, wyrażenia języka naturalnego mogą mieć wiele znaczeń, - elementy jęz. naturalnego mają znaczenie dane z góry - występują wyrażenia nacechowane okazjonalnością (np. ja, dziś, teraz),

sztuczne - wytwory konkretnych ludzkich decyzji, wyrażenia j. sztucznego są jednoznaczne, brak wyrażeń nacechowanych okazjonalnością, elementy języków sztucznych znaczą to, co człowiek im przyporządkował.

Konwencja (zależność) - zależność między klasami stanów rzeczy w pewnym świecie konstytuowanym przez daną zbiorowość ludzką (każda osoba należąca do danej zbiorowości wie, że dana zależność istnieje i jest zdolna się do niej dostosować dlatego, że wie, iż inni członkowie zbiorowości też znają tę zależność i chcę się do niej dostosować).

Podstawowe typy konwencji językowych:

1. Gramatyczne,

2. Semantyczne - zależność miedzy znaczeniami wyrażeń językowych, posługiwanie sie w sposób niesprzeczny i niepusty wyrażeniami jęz. (np. cofać sie do tylu),

3. Referencyjne - ludzie zakładają, że mówi się w j. prawdę (odniesienie pewnych predykatów do obiektów i stanów rzeczy),

4. Pragmatyczne - system zależności miedzy zachowaniami językowymi użytkowników a pozajęzykowymi stanami rzeczy; np. kichanie > mówimy „na zdrowie”.

Jednostki języka - określone wyrażenie języka naturalnego; ciąg niepodzielny na ciągi znaczące.

Język:

- przedmiotowy (służy celom komunikacyjnym, lub jest obiektem badań),

- metajęzyk (służy do badania, opisywania języka przedmiotowego).

Metajezykoznawstwo - zajmuje sie językami służącymi do opisu języka naturalnego.

Jednostki jęz. należą do języka przedmiotowego.

Jednostki metajęzyka - np. terminy, pomocne są przy opisie jednostek językowych.

Przezroczystość semantyczna wyrażeń językowych (Piotr Hiszpan, XIII wiek)

- ilekroć używamy wyr. jęz. w zwykły sposób, to za pomocą tego wyr. kierujemy uwagę na cos innego, niż samo ono; zastępowanie tym wyrażeniem danego fragmentu rzeczywistości - supozycja zwykła.

Nieprzezroczystość semantyczna - wyrażenie użyte w supozycji materialnej:

- bezpośrednie przytoczenie, np. „Ala ma kota” jest zdaniem,

- przytoczenie ze względu na treść, np. „Matka jest kobietą” - odniesienie pozajęzykowe tu nie istnieje;

- użycia figuratywne wyrażeń jez. (przedmiot odniesienia przeniesiony na plan dalszy),

- wykrzykniki i onomatopeje, np. kukuryku, gę-gę - brak odniesienia.

Zmiany w jęz. strukturalnym:

- oddzielenie funkcji języka jako systemu od funkcji języka jako formy wypowiedzi,

- stwierdzenie, że podstawową funkcją języka jest komunikowanie czegoś (wcześniej - wyr. własnego JA).

TEORIE FUNKCJI JĘZYKA:

I Buhler, 1934 - 3 funkcje języka:

*komunikacyjna (nastawienie na rzeczywistość),

*ekspresywna (nastawienie na nadawcę),

*impresywna (nastawienie na odbiorcę). R(zeczywistosc)---> T(emat)-----> N(adawca)/O(dbiorca).

II Jakobson, 1960:

6 głównych parametrów języka, jego funkcje:

*ekspresywna - nadawca,

*impresywna - odbiorca,

*metajęzykowa - kod,

*fatyczna - kontakt,

*poznawcza - desygnat,

*poetycka - przekaz.

III Leon Zawadowski, 1966:

przedstawiciel strukturalizmu, „Lingwistyczna teoria języka”. tekst językowy pełni:

*funkcję reprezentatywna wobec rzeczywistości pozajęzykowej,

*funkcję komunikatywna względem odbiorcy.

IV Halina Kurkowska, 1974:

- oddzielenie funkcji systemu od funkcji tekstu,

- funkcja generatywna podstawową funkcją systemu,

- system jęz. służy do tworzenia tekstów i umożliwia ich interpretację.

Funkcje języka:

- f. systemu:

- generatywna - tworzenie i interpretacja tekstów,

- poznawcza - poznawanie świata, nie ma myślenia bez języka, nie istnieją pojęcia nie posiadające formy, postaci,

- f. tekstów:

- f. konwencjonalna: - f. komunikatywna,

- f. reprezentatywna,

- f. niekonwencjonalna: - f. ekspresywna,

- f. impresywna,

Funkcje wypowiedzi:

- f. informacyjne:

- opisowe (deskryptywne),

- oceniające,

- f. pozainformacyjne:

- sprawcza: poprzez wypowiedź dokonuje się pewnych zmian w świecie pozajęzykowym [np. a) akty prawne, ustawy, rozporządzenia; b) sakramenty; c) przekleństwa - rzucanie klątwy; d) odpukanie, „żeby nie zapeszyć” itp.],

- nakłaniająca: 1) oddziaływanie na odbiorcę poprzez prośby pytania, rozkazy, namowy;
2) oddziaływanie na umysł odbiorcy za pomocą działania perswazyjnego, manipulacyjnego (odbiorca nie zdaje sobie sprawy z bycia nakłanianym),

- ekspresywna,

- kreatywna: tworzenie określonej wizji świata w danym gatunku wypowiedzi (szczególnie w wypowiedziach. artystycznych).

Wpływ na zmianę funkcji języka i wypowiedzi wywołały:

- rozwój językoznawstwa strukturalnego,

- rozwój paradygmatu językoznawczego,

- rozwój teorii odniesienia przedmiotowego (STR, referencje).

Kulturotwórcza funkcja tekstów: teksty służą do gromadzenia i utrwalania wiedzy o ludzkich doświadczeniach; jaka jest zbiorowa pamięć społeczeństw, jakie są podstawowe wartości świata.

Paradygmat nauk: autorem pojęcia jest Kuhn (lata 70. i 80. XX w.)

- paradygmat: pewien zespół przekonań i metod postępowania badawczego, który jest kształtowany przez środowiska naukowe, przez grupę badaczy i który jest w danym okresie rozwoju nauki dominujący; -zestawienie poglądów z określonym czasem;

-metoda postępowania badawczego: jak podchodzić do kształtowania się paradygmatu; potępienie tego, co miało miejsce wcześniej i apoteoza nowych odkryć.

4 główne paradygmaty metodologii nauk:

- indukcjonizm - od sądów szczegółowych do ogólnych,

- weryfikacjonizm (dedukcja) - wygłaszanie sądu ogólnego i poszukiwanie jego uzasadnienia za pomocą sądów szczegółowych (np. Rudolf Karnap i L. Wittenstein 1922),

- falsyfikacjonizm - stawia się hipotezę i dąży się do jej obalenia (twórca: Popper 1934),

- postmodernizm - jego istotą jest wyjaśnianie, dążenie do interpretowania świata.

4 paradygmaty w rozwoju językoznawstwa, odpowiadające paradygmatom w metodologii nauk:

- j. historyczno-porównawcze = indukcjonizm (XIX w.),

- j. strukturalne = weryfikacjonizm (uzasadnienie tezy, że język to system znaków za pomocą szczegółowych tez),

- j. generatywne = falsyfikacjonizm (budowanie modeli opisu języka - aprioryczne, i dążenie do ich obalania; nie ma modelu języka, który można uznać za ostateczny),

- j. kognitywne = postmodernizm (nie jest traktowane jako dyscyplina autonomiczna).

Weryfikacjonizm a falsyfikacjonizm > stosunek asymetryczny: pojedynczy sąd może gwarantować fałsz danej hipotezy; mówi się o wyższości weryfikacjonizmu nad falsyfikacjonizmem.

Językoznawstwo strukturalne!!!

Kazańska Szkoła Polskiej Lingwistyki:

- J. N. Baudouin de Courtenay (1845-1929) - slawista, indoeuropeista, historyk języka pol., zasługi dla fonetyki i fonologii,

- Mikołaj Kruszewski (1815-1887) - uczeń Baudouina, zasługi dla fonetyki i fonologii, rozróżnienie zależności paradygmatycznych i syntagmatycznych.

Przełom strukturalistyczny - przełom XIX i XX w.

- rola de Sausseure'a - „KJO” 1916 - znak jest psychiczny (jest częścią psychiki ludzkiej),

- jęz. strukturalistyczne jest funkcjonalne: język służy do przekazywania informacji o świecie,

- podstawowym celem badań jęz. jest opisywanie języka jako systemu znaków pojmowanych obiektywnie (język jako wytwór zbiorowości),

- rozróżnienie badań diachronicznych i synchronicznych (wcześniej tylko diachroniczne),

- rozpoczęto badanie `tekstu', choć nie operowano tym pojęciem (dopiero od lat 30. XX w.) -
L. Bloomfield 1933, K. Buhler 1934,

- zasługi j. strukturalistycznego szczególnie widoczne w fonologii,

- rozróżnienie bytów konkretnych i abstrakcyjnych,

- opis języka traktowany autonomicznie.

Klasyczne szkoły językoznawstwa strukturalnego:

1. Praska:

- związana z j. funkcjonalnym,

- Uniwersytet Karola - Praskie Koło Lingwistyczne 1926-38,

- osiągnięcia w zakresie: fonologii (R. Jakobson, M. Trubeckoj), składni (V. Mathesius),

stylistyki (J. Mukarovsky), kultury wypowiedzi (B. Havranek).

2. Kopenhaska:

- L. Hjelmslev tworzy Kopenhaskie Koło Lingwistyczne w 1931 („Prolegomena do teorii języka” 1943r.),

- najbardziej wierna F. de Sausseure'owi - język jako forma,

- zasada komutacji; plan wyrażania i treści; językoznawstwo bada relacje między planami,

- rozróżnianie języka i tekstu,

- prekursor generatywizmu.

3. Amerykańska:

- deskryptywizm (jęz. opisowe),

- dystrybutywizm (bezpośredni kontekst jednostki językowej),

- językoznawstwo taksonomiczne - dążenie do systematyki różnych kategorii gramatycznych,

- rozwój w latach 40. i 50. XX w.,

- spojrzenia na język - 1) uniwersalne, 2) relatywistyczne,

- hipoteza E. Sapira i B. L. Whorfa - język danej społeczności decyduje o typie jej kulturowości; punktem wyjścia dla ich badań były języki indiańskie,

- L. Bloomfield - stworzył podstawy analizy składniowej (w składni), w gramatyce formalnej funkcjonują do dziś jego pojęcia - konstrukcje endocentryczne, egzocentryczne, podział na składniki bezpośrednie, dystrybucje (komplementarna, kontrastowa, alternacja swobodna).

Cechy wspólne szkół strukturalistycznych:

- rozróżnienie diachronii i synchronii (koncentracja na tym),

- rozróżnienie fonetyki i fonologii (koncentracja na fonologii, fonetyka wykluczona z lingwistyki),

- nie zaliczały semantyki do językoznawstwa,

- wprowadzenie pojęcia tekstu (Bloomfield USA 33, Buhler EU 34).

Strukturalizm w Polsce:

• Jerzy Kryłowicz - 1895-1978 - prof. UJ, indoeuropeista, teoretyk języka, slawista, przyjął założenia de Sosira i Hjelmsleva;

zasługi: teza dotycząca izomorfizmu (paralelizm różnych struktur językowych); człon konstytutywny zdania (konotujący) i grupy (konotowany); prymarne i sekundarne funkcje kategorii gramatycznych i ich wartości (przypadki gramatyczne konkretne -> Mian. i Bier.); teoria derywacji syntaktycznej,

• Leon Zawadowski - 1914-? - prof. Uniwersytetu Wrocławskiego, „Zagadnienia teorii zdań względnych” 1959, „Lingwistyczna teoria języka” 66,

zasługi: badał korelację między tekstem a rzeczywistością pozajęzykową; konotacyjna teoria znaczenia (zależność znaczenia od tekstu i rzeczywistość pozajęzykowa),

• Zdzisław Stieber - 1903-80 - slawista, badacz fonologii i morfologii, dialektolog, znawca gwar słow.

• Tadeusz Milewski - „Językoznawstwo” 60, prof. UJ, indoeuropeista, uczeń Kryłowicza,

• Adam Heinz - „Dzieje językoznawstwa ogólnego”, prof. UJ, uczeń Kryłowicza,

• a także: Andrzej Bogusławski, Stanisław Karolak, Kazimierz Polański, Zuzanna Topolińska.

JĘZYKOZNAWSTWO GENERATYWNE!!!

- oparte na falsyfikacjonizmie,

- paradygmat badań nad językiem:

• zdania powstają wskutek łączenia jednostek niższego rzędu w jedn. wyższego rzędu,

• językoznawca powinien używać dedukcji i szukać takich modeli językowych, które doprowadziłyby do możliwości wyznaczenia każdego zdania (model zawierałby schemat budowy każdego zdania),

- twórcą paradygmatu był N. Chomsky, ur. 1928, łączył dziedziny językoznawstwa i polityki, „Struktury syntaktyczne” 1955 - zasadniczy przełom dla jęz. generatywnego, „Aspekty teorii składni” 1965, wyrósł z amerykańskiego deskryptywizmu (uczeń Z. Harrisa) i filozofii racjonalistycznej (Kartezjusz),

- generatywizm w ujęciu klasycznym - Chomskiego:

- czym jest język - dlaczego tylko człowiekowi przysługuje zdolność posługiwania się nim, jak posługiwać się nim i jak go opisywać?

- jęz. jako dyscyplina autonomiczna,

- cele Chomskiego: 1) budowa modeli opisu języka (myśl o gramatyce uniwersalnej), 2) teza natywistyczna - człowiek rodzi się ze znajomością gramatyki uniwersalnej (gdyby tak nie było - dziecko nie byłoby w stanie w stosunkowo krótkim czasie nauczyć się swego pierwszego języka),

- pojęcie generowania po raz pierwszy pojawia się u niemieckiego językoznawcy z przełomu XVIII i XIX w. - Wilhelma von Humboldta,

- twórczy charakter języka ludzkiego - każdy rodzimy użytkownik języka jest zdolny do nieświadomego produkowania nieskończonej liczby zdań tego języka i interpretowania ich, mimo iż ogromna część zdań, z którymi się styka są dla niego zupełnie nowe,

- nie można wyznaczyć granicy zdania (do każdego zdania można dodawać coraz to nowe człony),

- tymczasowa charakterystyka gramatyki - model składałby się ze skończonego zbioru symboli (słownik) i ze skończonego zbioru reguł; służyłby do produkowania nieskończonego zbioru zdań; podstawowy rodzaj reguł: 1) reguły przepisywania (zastępowania), 2) kategoryzacji - podstawianie + uwzględnianie kategorii gramatycznych, 3) rekursywne - mogą być stosowane nieograniczoną ilość razy; stosując różne reguły powstają często zdania poprawne gramatycznie, ale niepoprawne znaczeniowo.

ZNACZENIE

Znaczenie to relacja między dwiema wielkościami, z których jedna to wyrażenie językowe.

Z (x, y) - relacja dwuargumentowa reprezentowana przez zwrot „x znaczy y”, gdzie wartością zmiennej x jest wyrażenie językowe W, a wartość zmiennej y jest różna według różnych teorii - `WW', `nie WW', `M' (znaczenie w myśli człowieka), `R' (w rzeczywistości), `D' (jako denotaty pojęć), `Z' (jako pewna postawa/zachowanie/postępowanie),

1) znaczenie, jako coś zawartego w umyśle - J. Locke, K. Ajdukiewicz - teoria asocjacjonistyczna-

wyobrażenie człowieka towarzyszące wyrażeniu językowemu (wyobrażenia są różne) - np. lew - dla niektórych będzie obiektem lęku, dla innych zwierzęciem do upolowania; każdemu wyrażeniu językowemu towarzyszą wyobrażenia człowieka o tym wyrażeniu,

2) znaczenie, jako denotaty - J. S. Mill (teoria referencyjna - L. Zawadowski) - teoria konotacyjna-

przedmioty i stany rzeczy pozajęzykowe, teoria referencyjna - stosunek zachodzący między klasą (kl. językowa) elementów tekstu a klasą elementów rzeczywistości (kl. pozajęzykowa),

3) znaczenie, jako zachowania ludzkie - L. Bloomfield - teoria behawiorystyczna-

znaczenie jako relacja między wyrażeniem językowym a ludzkim zachowaniem; znaczenie jako reakcja (jest nią słowo) na bodziec (jest nim wygłaszanie wyrażenia językowego),

4) znaczenie, jako sposób posługiwania się wyrażeniem - L. Wittgenstein - koncepcja pragmatyczna-

znać znaczenie, to wiedzieć, w jaki sposób posługiwać się danym wyrażeniem językowym.

Kontekstowe i sytuacyjne koncepcje znaczeń:

- odp. na pytanie: co dane wyrażenia językowe wnoszą do życia społecznego i kulturalnego,

- zaczątki antropologicznego podejścia do języka w szkole brytyjskiej (J. Firth),

- znaczenie odpowiada zbiorowi postulatów, które wynikają z danego wyrażenia językowego
(np. R. Carnap),

- znaczenie jako przekład znaku na znaki (np. R. Jakobson).

Definiowalność znaczenia:

NIE - wielkość ?; intuicyjnie wiemy, co to jest; wykonywanie procedury czysto technicznej: znając definicję „znaczenia”, i tak musimy definiować konkretne przedmioty,

TAK - 1) wąski zakres - informacja komunikowana za pomocą wyrażenia; związany z analizą składnikową w semantyce (opis znaczenia przez wyliczenie cech należących do tego wyrażenia, powtarzających się w innych jednostkach - rozkład znaczenia wyrazu na najprostsze elementy; znaczenia można traktować jako iloczyny cech, np. mężczyzna = człowiek + dorosły + płeć męska - niezbędna jest hierarchizacja tych cech, nie wystarczy ich wyliczenie); 2) szeroki zakres - funkcja: wyrażenie językowe ma jakieś znaczenie, jeśli można mu przypisać jakąś funkcję (gramatyczną, referencyjną, ekspresywną).

Nie identyfikuje się terminów „znaczenie” i „oznaczanie”!

Znaczenie - relacja między jedn. językową a inną jednostką językową - relacja wewnątrzwyrazowa,

Oznaczanie - relacja między jedn. językową a światem pozajęzykowym - relacja między wyrażeniem językowym a przedmiotem odniesienie w rzeczywistości.

Dowodem na to jest istnienie wyrażeń językowych, które znaczą, ale nie oznaczają (partykuły, spójniki, przyimki - np. Piotr śpi. : Tylko Piotr śpi. - brak różnicy znaczeniowej); wyrażeń, które oznaczają, ale nie znaczą (imiona własne); deskrypcji określonych, które odnoszą się do tego samego, ale mają różne znaczenia (gwiazda poranna - gwiazda wieczorna).

Ogólne zasady polskiej etykiety językowej:

1. sytuacja społeczna - czy sytuacja jest publiczna (oficjalna/nieoficjalna), czy prywatna,

2. stosunki między interlokutorami (status społeczny i., wiek i., poziom kultury i., stopień zażyłości i.):

- adresatywność - sposób zwracania się ludzi do siebie (ty-ty, pan-pan, księże, towarzyszu, itd.)

- honoryfikatywność - relacja między nadawcą i odbiorcą/słuchaczem i świadkiem, która ujawnia opozycje pozajęzykowe (grzeczność/brak, szacunek/deprecjacja, dystans/spoufalenie),

- jota operatory - odniesienie wypowiedzi nie do wszystkich obiektów danego rodzaju, za pomocą operatorów szczegółowych; są wykładnikami odniesień jednostkowych,

- eta operatory - nie są wykładnikami odniesień jednostkowych.

Nawiązanie: anafora, katafora.

Wyrażenia koreferencyjne - wyrażenia tekstowe, które mają jednakowe odniesienia

Odniesienia przedmiotowe

/ \

Zewnętrznojęzykowe Wewnątrzjęzykowe

/ \ / \

Denotacja Referencja Anafora Katafora

(zakres nazwy) (odniesienie przedmiot.

wyr. język. do świata)

/ \

Szczegółowa Ogólna

/ \

Jota Eta

(określ.) (nieokreśl.)

JĘZYK SEMANTYCZNY

- jego problem poruszany od lat 60. XX w.

- na jego rozwój wpłynęło 5 czynników:

1) wpływ logicznej i filozof. tradycji znaku,

2) wpływ logiki matematycznej (Tarski, Russel, Quine),

3) wpływ językoznawstwa generatywnego (zastosowanie modelowania do semantyki),

4) tradycje semantyki językoznawczej,

5) potrzeby leksykografii (nauka o tworzeniu słowników).

- właściwości:

- metajęzyk,

- system środków, ma spełniać dwojaką funkcję - 1) umożliwiać rozróżnianie zdań sensownych i bezsensownych (poprawnych semantycznie i niepoprawnych), 2) wyjaśnienie relacji między znaczeniami wszystkich wyrażeń językowych (podstawowa relacja - wynikania i sprzeczności)

- dwie koncepcje języka semantycznego:

1) dążyć do budowy języka semantycznego na podstawie języków naturalnych,

2) dążyć do budowy języka semantycznego na podstawie języka sztucznego.

Ad 1)

- semantyka redukcjonistyczna - istnieje możliwość rozkładu znaczeń na elementy prostsze, aż do elementów najprostszych, które pojawiają się w wielu definicjach różnych wyrażeń,

- istnieją obiekty, które są wielkościami samowyjaśniającymi (nie trzeba ich przekładać na inne jednostki),

- cząstki elementarne są uniwersalne - mają swe odpowiedniki we wszystkich (większości) językach świata; proces wyszukiwania elementów najprostszych jest intuicyjny i empiryczny,

- eksplikacja semantyczna - odnosi się do: 1) osiąganego celu (efekt, do którego się dąży), 2) procedury badawczej (akt, operacja),

- teoria eksplikacji Anny Wierzbickiej - eksplikacją wyrażenia A jest takie wyrażenie B, które spełnia kilka warunków:

1. B równoznaczne z A,

2. B musi mieć strukturę bardziej rozczłonkowaną (rozwiniętą) niż A,

3. B składa się z elementów prostych (semów),

4. B jest zbudowane z elementarnych schematów semantycznych (prostota połączenia),

5. to, co eksplikowane i to, co eksplikuje to ciągi należące do tego samego języka naturalnego,

a więc język semantyczny to minimalny zbiór jednostek koniecznych i wystarczających do wyjaśnienia wszelkich innych wyrażeń językowych i elementy tego zbioru są proste semantycznie,

- w pracy Wierzbickiej (1972) - 14 elementów najprostszych (niepodzielnych, niedefiniowalnych), współcześnie (1996) - ponad 60 jednostek; jedyne, które się powtórzyły wtedy i teraz to: ja, ty, ktoś, coś, chcieć, czuć, myśleć o czymś, mówić, być częścią czegoś; współcześnie teza o uniwersalizmie języka semantycznego nie jest popularna.

MODALNOŚĆ

- stosunek mówiącego do treści dictum zawartego w danej wypowiedzi ujawniającej cel aktu mowy.

I. Modalność ekstradyktalna - na zewnątrz dictum; typy:

1. modalność asertoryczna (asercja = twierdzenie)

m. zerowa (amodalna): mówiący wypowiada pewną konstatację = informuje o konkretnym stanie rzeczy (Piotr przyjechał. Śnieg pada.), mają postać oznajmującą,

m. niezerowa (epistemiczna): ujawnienie pewnego stosunku mówiącego względem prawdziwości przekazywanej informacji; prawdziwość lub fałszywość wypowiedzi jest hipotetyczna;

- wyrażona za pomocą środków leksykalnych (gł. czasowniki mentalne = epistemiczne, oraz pewne partie partykuł = modulantów); np. Ugryzł mnie chyba komar. (na pewno, widocznie, rzekomo, podobno, itp.)

- wyrażona za pomocą środków gramatycznych (formy trybu przypuszczającego), np. Gdyby Piotr dostał bilet, to poleciałby samolotem.

2. modalność interrogatywna - charakterystyczna dla pytań

- formuła - „chcę, abyś powiedział, czy p” - wola mówiącego, by odbiorca przekazał mu jakąś informację,

- wypowiedzi nakłaniające - życzenia, żądania, rozkazy.

3. modalność imperatywna:

- „chcę, żebyś spowodował, że p” - czyn ma zostać dokonany poprzez mówienie,

- rozkazy oraz wypowiedzi konstytuowane przez wykrzykniki (wynocha! precz! wara!).

4. modalność optatywna (życząca):

- „oby”, „żeby”, „niechby”, „bodaj” - wprowadzania przez takie jednostki

5. modalność emocjonalna (ekspresywna)

- mówiący czuje coś, co może być wyrażone za pomocą uczuć, emocji:

a) ekspresje uczuć - zachwyt, zadowolenie, zniechęcenie, zniecierpliwienie, itd.

b) ekspresje sądów - O! Święty Mikołaj!

II. Modalność intradyktalna - wewnątrz dictum

modalność deontyczna:

- służy do wypowiedzenia konieczności lub możliwości,

- „trzeba”, „należy”, „powinien”, „musi”, „jest możliwe”,

Wykładniki poszczególnych typów modalności ekstradyktalnej wykluczają się nawzajem - próba ich połączenia prowadzi do dewiacji:

- (Prawdopodobnie)¹ (wyjdź stąd)²! 1 - m. epistemiczna, 2 - imperatywna

- (Czy)¹ Anna się (niestety)² pomyliła? 1 - m. interrogatywna, 2 - epistemiczna (?)

Dla m. intradyktalnej nie jest wykluczone włączenie w jej obręb m. ekstradyktalnej.

Wykładniki m. intradyktalnej i ekstradyktalnej nie wykluczają się.

- (Oby)¹ Piotr (mógł wyjechać)². 1 - m. optatywna, 2 - introdyktalna (możliwość)

Typy kategorii wykładników:

1. fleksyjne (np. f. czasowników mentalnych), 2) prozodyczne (np. intonacja), 3) gramatyczne (np. morfemy trybu).

PYTANIE

- wypowiedzenie o intonacji wznoszącej z fakultatywnym wykładnikiem leksykalnym w postaci operatora „czy” lub zaimka.

____________Pytanie_____________

/ \

Właściwe Niewłaściwe

ich celem jest uzyskanie odpowiedzi ich celem nie jest uzyskanie odpowiedzi

/ \ np. pytania retoryczne (któż nie kocha matki?)

Otwarte Zamknięte pytania ekspresywne (chcesz w łeb?)

nie wyznaczają wyznaczają schemat pytania deliberatywne (co ona biedactwo

schematu odp. odpowiedzi \ ma teraz zrobić?)

np. Co możesz | \

powiedzieć o partii? Pytania Pytania uzupełnienia

rozstrzygnięcia pytania wprowadzane przez zaimki

pytania typu „Czy…” (odpowiedź może być substytutem odpowiedzi)

np. Czy Toruń leży nad np. Kto odkrył Amerykę?

/ Wisłą? \

/ \

Jednoczłonowe Niejednoczłonowe

wyznaczają dwie możliwe odp. wyznaczają jedną możliwość odp.

wzajemnie sprzeczne, np. np. Czy Toruń leży nad Wisłą,

Czy Toruń leży nad Wisłą? T/N czy nad Wartą? Wisła/Warta

A-pytania - można je zadać dopiero, gdy ktoś coś wcześniej powiedział , np.

(X - Maria wyjeżdża jutro. Y - A Stefan?)

Pozorne pytanie rozstrzygnięte - można odpowiedzieć na pytanie, ale z tego nic nie wynika, np.: Czy ktoś zna się na ptakach?

Pytania dysjunkcyjne - pozostają ze sobą w relacji dysjunkcji (dwa zdania połączone spójnikiem `albo' - lub strukturą podobną - prawdziwe tylko wtedy, kiedy zachodzi jedna z podanych możliwości), np. Czy Piotr śpi, czy nie śpi?

Pytania wielokrotne - każdy człon jest pytaniem o co innego, np. Kto, z kim i kiedy tańczył na balu?

Pytania zależne - pytania podrzędne wprowadzone przez czasownik mówienia (są bezkontekstowe), np.: Zapytał mnie, czy przyjdę. Nie powiedział nam, kiedy wróci.

Wypowiedzi:

- deklaratywne - mogą być poddane wartościowaniu logicznemu, można do nich odnieść negację

- niedeklaratywne - nie mogą być poddane - || -, nie można do nich odnieść negacji, np. *Nieprawda, że chodź tu.

BOGUSŁAWSKI:

Rozszerzony warunek prawdziwości (adekwatność):

- ocenie nie podlega wyrażenie jako całość, ale zawarta w nich treść (dictum),

Ten chłopiec jest łysy. (zd. deklaratywne) - gdy odniesiemy to wypowiedzenie do starszej pani (nieważne czy łysej, czy nie), to jego predykat będzie nieadekwatny.

Wynocha stąd! (zd. niedeklaratywne) - również może być nieadekwatne.

- nie wszystkie zachowania ludzkie wpisują się w klasę wypowiedzi deklaratywnych/niedeklaratywnych:

1. wyrażenia arytmetyczne stosowane w procesie liczenia (jeden, dwa, trzy) oraz każde wyszczególnienie (jedna kreska, druga kreska),

2. zwracanie się do kogoś przy czysto wokatywnym użyciu nazwy (Kochanie!, Stary baranie!) - brak związku między ciągiem diakrytów a jego znaczeniem,

3. licytacje w grze w karty (makao, cztery piki, pas),

4. wypowiedzi stosowane w celu odróżnienia swoich od obcych (cele konspiracyjne - w czasie wojny itp.).

Etykieta językowa - wzory zachowań grzecznościowych - pewien zbiór przyjętych w danej społeczności wzorów zachowań grzecznościowych przyporządkowanych określonym sytuacjom pragmatycznym, wzory zachowań grzecznościowych odnoszą się do tego, co wypada, a czego nie wypada powiedzieć w danych okolicznościach ze względu na parametry danego aktu mowy; niektóre sytuacje wymagają określonej etykiety (powitanie, pożegnanie, pozdrowienie, przeproszenie, dziękowanie, wyrażanie prośby, zapraszanie, składanie życzeń, gratulacji, kondolencji, wznoszenie toastów).

Gramatyka generatywna - jest to formalna teoria języka, czyli model opisu kompetencji językowej idealnego nadawcy i odbiorcy.

Kompetencja językowa - wiedza o języku, świadomość jak posługiwać się językiem;

wykonanie językowe - performancja, realizacja kompetencji,

Idealny nadawca/odbiorca - abstrakt, wielkość możliwa do wyobrażenia. Przyjmuje sie, ze kompetencja językowa wszystkich rodzimych użytkowników jęz. naturalnego ma wiele cech ogólnych (bo ludzie są zdolni do porozumiewania się, ich świadomość językowa jest sobie bardzo bliska. Dlatego można stworzyć idealnego nadawcę-odbiorcę, który posiada cechy wspólne dla wszystkich użytkowników tego języka.

Model - idealizacja obiektów i operacji, które są w rzeczywistości przeprowadzane.

Konieczność odróżnienia znaczenia od oznaczania:

np. pies: CO OZNACZA? czyli do czego odnosi sie ta nazwa, do czego może sie odnosić; odnosi sie do wszystkich obiektów, o których można na mocy konwencji zgodnie z prawda orzekać tę nazwę; zależność miedzy elementem jęz. a rzeczywistością pozajęzykową.

CO ZNACZY? czyli jaka jest relacja miedzy tym wyrazem a innymi wyrazami w tym samym języku; jakie pojęcia są składnikiem nazwy "pies"?; co wzięlibyśmy za składnik nazwy "pies"?

Język semantyczny - to taki język stworzony przez badaczy (który się tworzy) dla celów opisu języka. Ma on pomoc w opisaniu znaczeń wyrażeń językowych; To taki system środków ustanowiony przez badaczy, który jak każdy język składa sie z gramatyki i słownika.

Język semantyczny ma opisywać znaczenia wyrażeń jęz. naturalnego; w szczególności - ustalać relacje wynikania i identyczności znaczeń; odróżniać zdania semantycznie. poprawne od niepoprawnych.

Pragmatyka - dział językoznawstwa, do którego należą następujące zagadnienia: teorie aktów mowy, teorie implikatur (w szczególności konwersacyjnych); zagadnienia deiktyczności, presupozycje, struktury dyskursu, problematyka motywacji użycia wyrażeń językowych, takich, które są zewn. względem kodu jako system obiektów; wchodzi w skład semiologii (semiotyki); nauka o sposobach używania wyrażeń językowych.

Historia pragmatyki

1 etap: pierwsze modele gram. Chomsky'ego nie wyodrębniły gram. semantycznej i pragmatycznej; połowa lat 60. do polowy lat 70. - jeszcze nie ma pragmatyki samodzielnej. Intensywnie rozwija się semantyka, która zahacza o zagadnienia z pogranicza semantyki i pragmatyki. Powstają różne teorie presupozycji (pres. pragmatyczna i pres. semantyczna). Upowszechnia sie teoria aktów mowy Austina i nowe wersje w ujęciu Searlea. Kształtuje sie teoria Grice'a.

2 etap: od polowy lat 70. zaczynają powstawać podst. pojęcia pragmatyki. Zasadniczy przełom - od połowy lat 70. do połowy lat 80. to okres, który stanowi rozkwit pragmatyki jako dyscypliny samodzielnej. Oddzielne dyscypliny - pragmatyka jest radykalnie oddzielona od semantyki; G. Gazdor w 1979 wysnuł tezę, że pragmatyka = znaczenie - (minus) warunki prawdziwości. U podstaw tej tezy leżało przekonanie, ze semantyka wykorzystuje podstawy logiki; uważano, że pragmatyka bada te aspekty opisu języka, których nie są sie opisać metodami logicznymi. Stopniowo dochodzi sie do poszerzenia zakresu pragmatyki i semantyki - to okres, kiedy na lingwistykę ma wpływ paradygmat postmodernistyczny. Pod wpływem metodologii kognitywnej, semantyka i pragmatyka zaczynają tworzyć komplet.

3 etap: od polowy lat 80. - w 1985 Rey Jackendoff w dziele "Semantyka i poznanie" neutralizuje opozycje semantyczne i pragmatyczne i łączy te dwie dyscypliny. Semantyka = pragmatyka = znaczenie. W 1953 r. opublikowano drugą filozofię - L. Witthensteina - teoria podobieństwa rodzinnego, ale bez ostrych granic.

GRAMATYKA TRANSFORMACYJNA:

W koncepcji językoznawstwa stworzonej przez N. Chomsky'ego i jej kontynuatorów taka gramatyka, której zasadniczym celem jest dostarczenie procedur testujących dowolną kombinację słów i rozstrzygających o tym, czy ta kombinacja jest zdaniem danego języka; w teorii Chomsky'ego zakłada się, że gramatyka transformacyjna powinna generować wszystkie zdania danego języka i żadnych struktur nie będących jego zdaniami; gramatyka transformacyjna określa tzw. kompetencję językową użytkownika języka; reguły ustalane przez gramatykę transformacyjną wpłynęły na nowoczesne metody nauczania języków obcych.

GRAMATYKA GENERATYWNA:

Teoria językoznawcza; opis systemu językowego traktowanego jako model kompetencji językowej człowieka w dwóch aspektach: zdolności generowania i zdolności rozumienia poprawnego tekstu w danym języku. Dla generatywistów przedmiotem badania jest sam mechanizm produkowania i rozumienia tekstu, kompetencja językowa, sprowadzalna do systemu reguł stanowiących gramatykę danego języka. Gramatyka ta generuje nieskończony zbiór dobrze zbudowanych zdań i wyznacza dla każdego z nich jeden (a w przypadku zdania wieloznacznego - wiele) opisów strukturalnych. Twórcami gramatyki generatywnej są m.in. N. Chomsky, Y. Bar-Hillel, V.H. Yngve; N. Chomsky zbudował model najlepiej udokumentowany i przyjmowany najpowszechniej, wg którego zasadniczym czynnikiem generującym jest w gramatyce syntaksa (składnia), wprowadził także istotne rozróżnienie struktur powierzchniowej i głębokiej; Ch.J. Fillmore, J. McCawley, R.T. Lakoff sądzą natomiast, że czynnikiem tym jest semantyka (znaczenie); w Polsce gramatyka generatywna rozpowszechniła się głównie w kręgach anglistycznych (ośrodek poznański kierowany przez J. Fisiaka) oraz wśród wąskich kręgów dialektologów; gramatyka generatywna jest w ograniczonym stopniu przydatna w opisie języków fleksyjnych, umożliwiając wygenerowanie zaledwie kilku procent zdań języka naturalnego.

Gramatyka transformacyjna ma dostarczyć procedury, dzięki którym można sprawdzić, czy kombinacja słów jest zdaniem danego języka, a generatywna ma dostarczyć takie jednostki, z których można dopiero budować zdania.

- 12 -

---