I Starożytność:

1. Jaką rolę kulturotwórczą spełniał i spełnia nadal dorobek antyku.

Literatura i sztuka antyku, obok Biblii, jest drugim, ogromnie ważnym źródłem późniejszej twórczości artystów całej Europy. Nawiązywano do kultury starożytności w różny sposób. Po pierwsze czerpano z zasobu motywów, wątków, symboli zawartych w mitach, eposie, tragedii i poezji. Tradycja antyczna znajduje także odbicie we współczesnej poezji i prozie, wciąż nawiązują poeci i pisarze do mitu ikaryjskiego (np. wiersz Stanisława Grochowiaka pt. Ikar, Ernesta Brylla pt. Wciąż o Ikarach głoszą, opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza pt. Ikar). Do antyku nawiązywali twórcy renesansowi jak np. J. Kochanowski, twórcy oświe­ceniowi np. I. Krasicki, a także dziewiętnasta - i dwudziestowieczni prozaicy np. Stefan Żeromski. Twórcy współcześni odwołują się do mitów, do postaci mitycz­nych, autorów antycznych, takich jak Homer, Safona, Sofokles, Horacy, podej­mują wciąż na nowo klasyczne gatunki - przykładem może być pieśń lub epos współczesny. Wiele nawiązań poetyckich można znaleźć w podręczniku, np. wiersz pt. Homer J.B. Ożoga, Larum Urszuli Kozioł, Ikar S. Grochowiaka, Nike, która się waha Zbigniewa Herberta. Bardzo ważnym składnikiem twórczości poetów takich jak Tuwim, Staff, Iwaszkiewicz, Grochowiak jest właśnie antyk. Współcześni twórcy przejęli nie tylko wątki i motywy tematyczne, lecz inspiracją stały się filozofia, sztuka i nauka tej odległej epoki.

2. Dlaczego współczesny człowiek powinien znać biblie nie tylko ze względów religijnych?

Przede wszystkim dlatego, że jest ona źródłem tematów, motywów i wartości podejmowanych we współczesnej sztuce. Człowiek współczesny, który nie zna Biblii, nie tylko nie rozumie szeregu lektur powstałych w przeciągu naszej ery, lecz także nie pojmuje wielu dzieł sztuki współczesnej. Biblia jest źródłem myśli filozoficznej i religijnej, jest księgą mądrości, a oprócz tego prezentuje ludzkie wzory i postawy, które są w literaturze przywoływane, oceniane, pochwa­lane lub krytykowane. Okazuje się, że biblijne motywy fabularne bywają wciąż aktualne, współczesne dzieła, nawet filmy podejmują je wciąż na nowo. Biblia jest także źródłem stylizacji językowej, współcześni twórcy przyswajają sobie gatunki biblijne, słownictwo, język czy rytm. Aby umieć rozpoznać podobne zabiegi, trzeba choć w niewielkiej mierze znać Biblię.

3. Wskaż konkretne znane ci kontynuacje i nawiązania do Biblii.

Nawiązania do Biblii znajdowaliśmy w utworach Jana Kochanowskiego, nie tylko w jego tłumaczeniu Psalmów, lecz także w pieśniach np. Czego chcesz od nas, Panie za twe hojne dary. Nawiązywali do stylu biblijnego także wielcy polscy romantycy: Adam Mickiewicz - choćby w Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego, w Dziadach, w wielu innych dziełach, Juliusz Słowacki w Hymnie Smutno mi Boże czy w Balladynie. Nie sposób nie wspomnieć tu nagrodzonego Noblem dzieła H. Sienkiewicza pt. Quo vadis. Wiele nawiązań i kontynuacji znajdujemy w poezji współczesnej. Oto Kain i Abel Kazimiery Iłłakowiczówny, Żona Lota Wisławy Szymborskiej, U wrót doliny Herberta, Lektura, Piosenka o końcu świata Miłosza itd.

Proponuję następującą "notkę" nawiązań do Biblii w historii literatury:

• Średniowiecze - poezja religijna - Bogurodzica, Żale Matki Boskiej pod krzyżem.

• Renesans - Psalmy, Pieśni J. Kochanowskiego,

• - Rytmy M. Sępa Sarzyńskiego,

• Kazania ks. Skargi.

• Barok - poezja D. Naborowskiego - np. Krótkość żywota.

• Oświecenie - twórczość Karpińskiego (kolędy).

• Romantyzm - Dziady i Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego A. Mickiewicza,

• Balladyna i poezje Słowackiego,

• Poezje C.K. Norwida,

• Nie-Boska Komedia Z. Krasińskiego.

• Młoda Polska - Hymny Kasprowicza i utwory T. Micińskiego, a także motyw franciszkański w twórczości Kasprowicza i Staffa.

Powyższy zestaw nie wyczerpuje tematu, lecz pozwala już zauważyć, że nawiązania do Biblii mogą przywoływać stałe motywy tematyczne: np. wizję szatana, wątek Apokalipsy, grzech pierworodny lub odwoływać się do kompozy­cji - gatunków czy stylu Biblii.

4. Zaprezentuj wielkie osobowości antyku (wybór dowolny).

Do najwybitniejszych poetów tego okresu należeli:

Safona - poetka żyjąca na wyspie Lebos, gdzie pisała pieśni weselne, hymny, pieśni miłosne. Poetka miała duże znaczenie dla jej współczesnych, określali ją krótkim mianem "Poetka". Ważna była rola mecenasa i opiekuna, którą Safona przyjęła dla gromady dziewcząt, żyjących na wyspie Lebos. Z poetką łączył je kult bogini Afrodyty i poezji, serdeczna przyjaźń i fakt, że Safona starała się wpoić im podstawy wychowania oraz nauczyć podstaw muzyki.

Utwór "Pogarda dla niej nie znającej poezji" wyraża przekonanie o nieprzemijalności poezji, o wieczności sztuki. Tylko przez obcowanie ze sztuką, przez jej tworzenie zapewnić sobie można pamięć przyszłych pokoleń , swoistą nieśmiertelność.

Tyrtajos - to starożytny wódz Sparty. Do pamięci potomnych przeszedł jako symbol poety - bojownika, patrioty głoszącego hasło, że zaszczytnie jest walczyć i umierać za ojczyznę. Od jego imienia określa się poezję czynu jako poezję tertyjską. Ma ona zagrzewać do walki, opiewać bohaterstwo i wielkość tych, którzy oddali swoje życie za swój kraj.

Jednym z nielicznych, zachowanych do dzisiaj utworów Tyrtajosa jest "Rzecz to piękna...". Jest to wiersz - apel wzywający do walki w obronie ojczyzny, której wolność jest zagrożona. Poeta wzywa do wytrwania na posterunku oraz gotowości oddania życia za swój kraj.

Anakreont - poeta, który opiewał Erosa, bożka miłości, a także sięgał w swych utworach po motyw tańca i ucztowania. Od jego imienia określono gatunek literacki - anakreontyk. Jest to krótki utwór poetycki, sławiący biesiady, uroki życia, erotykę. Anakreontyk zachowuje żartobliwy dystans do życia. Najczęstszym motywem jego utworów są piękne kobiety, lejące się obficie wino, muzyka i śpiew.

Symonides - jeden z najbardziej znanych twórców epigramatów. Epigramaty to krótkie utwory o treści poważnej lub żartobliwej (ironicznej), zawierają jakąś myśl lub pouczenie. Jednak prócz nich pisał także hymny, elegie, dytyramby, treny, epinicje (pieśni triumfalne), skalie (pieśni biesiadne) oraz peany (okrzyki pochwalne i dziękczynne). Wyrażał przekonanie o niepewności ludzkiego bytu i zmienności losu. Każdy dzień może się różnić od poprzedniego, gdyż los jest kapryśny i lubi płatać figle.

Horacy - największy poeta rzymski. Znajdował się pod opieką Mecenasa, dzięki czemu mógł bez przeszkód poświęcać się pisaniu. Świat tworzony przez Horacego jest pełen pogody i optymizmu. Poeta nawoływał do zachowania "złotego środka", czyli umiaru, we wszystkich dziedzinach życia. Napisał wiele epodów (utworów odnoszących się do ówczesnego życia politycznego), satyr (w których walczył z wadami społeczeństwa) oraz listów i pieśni. Horacy jest twórcą myśli, która bardzo często powtarzała się u późniejszych twórców. Mianowicie ten starożytny poeta stwierdził, iż poezja nie przemija, a jej autor może przez swoje dzieła stać się nieśmiertelnym. Hasło "Exegi monumentum" stworzone przez Horacego funkcjonowało w literaturze jeszcze przez wiele wieków. Poeta zyskał sobie dwoistą naturę: śmiertelną i nieśmiertelną. "Nie wszystek umrę" ("Non omnis moriar) mówi Horacy, wyrażając w ten sposób przekonanie o własnej nieśmiertelności.

5. Jak mity wyjaśniają wielkie tajemnice istnienia: stworzenie świata, pochodzenie bogów, ludzi, przemianę pór roku, śmierć i życie pośmiertne człowieka itp. (wybór dowolny).

Mit jest opowieścią, która wyraża i organizuje wierzenia danej społeczności, opowiada zwłaszcza o początkach istnienia świata, powstaniu bogów, ludzi lub wyraża emocje np.: lęk, radość

Funkcje mitów:

a) poznawcze - czyli dzięki mitom ludzie wyjaśniali pewne niezrozumiałe

zjawiska przyrody np.: burzę z piorunami

b) światopoglądowe - mity były podstawą wierzeń religijnych

c) sakralne - mity przedstawiały wzorce rytualnych obrzędów nakazywały jak

czcić bogów

Mity dzielimy na:

a) teogenistyczne - o powstaniu bogów

b) kosmogoniczne - o powstaniu świata

c)antropogeniczne - o powstaniu człowieka

d) genealogiczne - o historii rodów

POCHODZENIE CZŁOWIEKA

Wg: mitologii greckiej pojawienie się człowieka na ziemi otrzymujemy w dwóch wersjach.

Jedna z nich wynika z mitu prometejskiego: to Prometeusz miał ulepić figurę ludzką z gliny i łez, człowiek ten był słaby, kruchy, bezradny wobec świata. Prometeusz wykradł bogom ogień, podarował go ludziom, by mogli ogrzać się i bronić się przed niebezpieczeństwami natury. Wersja ta silnie wiąże się z kultem ognia - towarzyszącego człowiekowi od zarania dziejów.

Drugie wyjaśnienie jest inne: oto ziemia urodziła ludzi samoistnie jak najlepsze owoce. I tak ludzkość przebyła słynne swoje pięć wieków:

1. Wiek złoty - za czasów Kronosa. To były czasy swoistej Arkadii - lata obfitości i radości bez lęku przed śmiercią, bez pracy, bez smutków bez starości.

2. Wiek srebny - pokolenie następne, dzieło bogów. To byli już ciemni "zjadacze chleba". Rządziły nimi matki. Zniszczył ich Zeus. wiek brązowy - "Lud brązowy" - spadł z drzewa. Uwielbiał wojny używał oręża z brązu, był okrutny i bezczelny, wyginął od czarnej śmierci.

3. Drugi wiek brązowy - poczęty przez bogów, był już szlachetniejszy i został końcu zamieniony na herosów.

4. Wiek żelazny - czyli obecny - potomkowie czwartego ludu, ale niestety niegodni: kłótliwi, niesprawiedliwi, zazdrośni. Koniec nie jest znany.

6. Kompozycja „Antygony” Sofoklesa wzorem klasycznej tragedii greckiej.

Sofokles stosuje dokładnie schemat tragedii greckiej uwzględniając:

• zasadę trzech jedności ( czasu - akcja trwa od świtu do zmierzchu, miejsca - wszystko rozgrywa się przed pałacem króla Teb, wieści spoza terenu przynosi posłaniec, akcji - jeden wątek rozwijający się wokół rozkazu Kreona i czynu Antygony.

• układ tragedii zachowuje kolejność: prolog, parados, episodia, stasima, exodos.

Istotą zdarzeń jest tragizm Antygony i Kreona - w rezultacie katastrofa bohaterów. Na scenie równocześnie wypowiadają się najwyżej trzy postacie, bohaterowie nie ulegają przemianom przez cały czas trwają przy swoich racjach i poglądach Zawiązaniem akcji jest rozkaz Kreona i złamanie go, punktem kulminacyjnym ujawnienie i wyrok skazujący sprawcę Antygonę w rezultacie śmierć dosięga głównych bohaterów, oprócz Kreona, który pozostaje samotny i obarczony odpowiedzialnością za zaistniałe wypadki.

7. Wyjaśnij pojęcie tragizm i konflikt tragiczny („Antygona”).

Tragizm - jest to sytuacja, w której bohater musi dokonać wyboru pomię­dzy dwoma równorzędnymi racjami. Każda decyzja, jaką podejmie, będzie miała negatywne skutki. Natomiast konflikt tragiczny jest istotą tragedii, jest to właśnie istnienie dwóch równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru. Przykładem mogą być losy bohaterów Sofoklesa.

Na czym polega tragizm Antygony - bohaterki tragedii Sofoklesa?

Antygona musi dokonać wyboru między dwoma racjami, z których obie są równie ważne i sprzeczne ze sobą. Jako kochająca siostra, wierna prawu boskiemu, czuje się zobowiązana do pochowania i uczczenia zwłok brata Polinejkesa. Jeśli tego nie uczyni, nie tylko ciało zmarłego zostanie pohańbione, lecz wg wierzeń religijnych Greków dusza Polinejka nie zazna spokoju. Z kolei, z drugiej strony Antygona wejdzie w konflikt z prawem państwowym, gdyż Kreon zabronił pod karą śmierci pochować Polinejkesa, uznając go za zdrajcę. Wybierając pomiędzy posłuszeństwem prawu boskiemu a rozkazowi królewskiemu, Antygo­na wybierze, zgodnie ze swoim sumieniem, prawo boskie i wypełni obowiązki siostry, kochającej zmarłego brata. Poniesie za to śmierć.

Czy w przypadku Kreona także możemy mówić o sytuacji tragicznej?

Tak, gdyż Kreon musiał wybierać pomiędzy działaniem, które nakazywało mu sumienie i uczucia rodzinne, a decyzją konieczną do utrzymania autorytetu władzy. Wydając rozkaz królewski, zabraniający pochowania Polinejkesa, miał na celu dobro społeczne, gdyż uznawał czyn Polinejkesa, który zaatakował Teby, wchodząc w sojusz z królem Adrastosem, za czyn zdrajcy. Z drugiej strony, Antygona była członkiem rodu królewskiego i narzeczoną syna Kreona - Hajmona. Mając na celu dobro jednostki - tzn. swego syna i Antygony, Kreon mógł cofnąć rozkaz, lecz nadszarpnąłby swój autorytet i mógł zostać posądzony nie sprawiedliwość nie sprawiedliwość i kumoterstwo. Wybierając zaś dobro społeczne, utrzymanie silnej władzy i interesy państwa naraził się bogom, bo pogwałcił prawa religijne, nakazujące pochować zwłoki zmarłego.

8. Wyjaśnij rodowód i znaczenie wyrażeń: pięta Achillesa, puszka Pandory, koń trojański, nić Ariadny, labirynt, paniczny strach, syzyfowe prace.

Pięta Achillesa - potocznie w ten sposób określa się słabą stronę człowie­ka, dziedzinę, w której źle się czuje, czy której nie zna. Pochodzi z mitu o Achillesie, którego jedynym słabym punktem ciała była pięta, gdyż matka, Tetyda, kąpiąc w źródle "uodporniającym" na wszelkie strzały i skaleczenia, trzymała go właśnie za piętę - jedyny punkt nie zamoczony w cudownych wodach. Przez tę słabość Achilles zginął - bowiem Parys ze swego łuku trafił właśnie w to jedyne słabe miejsce - słynną piętę Achillesa.

Puszka Pandory - przenośnie jest to "źródło wszelkich nieszczęść i kłopotów". W mitologii greckiej Pandora - pierwsza kobieta - od każdego z bogów otrzymała w prezencie jakiś sposób na unieszczęśliwianie ludzi. Od Zeusa otrzy­mała właśnie tajemniczą puszkę, którą miała ofiarować swojemu mężowi. Poślu­bił ją brat Prometeusza. Gdy otworzył "puszkę Pandory" wyfrunęły z niej wszystkie smutki, zmartwienia i nieszczęścia, które odtąd wciąż trapią ludzkość.

Koń trojański - był to wymysł Odyseusza, wodza greckiego, który po długotrwałym oblężeniu Troi upozorował, że Grecy są zwyciężeni i odstępują od miasta, a w darze zwycięzcom pozostawiają olbrzymiego, drewnianego konia, Oczywiście był to podstęp - wewnątrz konia siedzieli ukryci wojownicy. Gdy Trojanie wprowadzili "dar" do miasta, nocą żołnierze wyszli z konia, napadli miasto i zwyciężyli. Odtąd określenie "koń trojański" oznacza podstępny, niebez­pieczny dar, który w rzeczywistości przynosi zgubę.

Nić Ariadny - Gdy ukochany Ariadny - Tezeusz - musiał wejść do Labiryntu, by zabić ukrytego tam potwora, Ariadna wręczyła mu kłębek nici, dzięki któremu mógł wrócić do wyjścia, gdyż zaczepił nić, wchodząc do gmachu. Stąd "nić Ariadny" oznacza dziś sposób na wyjście z trudnej sytuacji, pomoc w wybrnięciu z "zawiłych" tarapatów.

Labirynt - budowla o skomplikowanym układzie wnętrza, składającego się z wielkiej liczby sal i krętych, krzyżujących się korytarzy.

Paniczny strach - (panika) pochodzi od imienia greckiego bóstwa: Pana. Był on opiekunem pasterzy i płodności trzód, a strach budził Pan przez swoje przeraźliwe krzyki, które budziły ludzi śpiących w czas południowej sjesty. Paniczny strach oznacza m.in. przerażenie ludzi zerwanych ze snu.

Syzyfowa praca - bezowocny trud.

9. Wyjaśnij sens i pochodzenie wyrażeń: jabłko Adama, Kalinowe znamię, arka Noego, Sodoma i Gomora, manna z nieba.

Jabłko Adama - Legenda głosi, że gdy Adam dał się namówić na spróbowanie zakazanego owocu, kawałek jabłka utkwił mu w gardle. Do dziś nazwa ta funkcjonuje w medycynie - oznacza chrząstkę w krtani - wyraźnie widoczną u szczupłych mężczyzn.

Kainowe znamię - jest to piętno zbrodniarza, bratobójcy. Kain, z zazdrości o miłość Boga zabił swojego brata Abla, za co Bóg napiętnował go znamieniem na czole. Biblijny motyw Kaina i kainowej zbrodni (bratobójstwa) pojawia się wielokrotnie w literaturze - np. w Balladynie J. Słowackiego.

Arka Noego - Bóg postanowił zniszczyć ziemię i zgładzić ludzkość
poprzez ogromny potop. Lecz ponieważ Noe był człowiekiem prawym, Bóg
zechciał go oszczędzić i kazał mu zbudować arkę, w arce zaś skryć się z rodziną
i zabrać po parze zwierząt wszelkiego gatunku. W ten sposób Noe wraz z rodziną
przetrwał potop i odnowił życie na Ziemi.

Sodoma i Gomora - dwa miasta nad Morzem Martwym, ukarane przez
Boga za szczególne grzechy mieszkańców m.in. zboczenia seksualne. Do dziś
określenie "Sodoma i Gomora" jest żywe w języku, oznacza miejsca, gdzie odbywają się rzeczy występne, niemoralne (gniazdo rozpusty).

Manna z nieba - jest to jeden z cudów, które Bóg zesłał narodowi izraelskiemu, wędrującemu pod wodzą Mojżesza przez pustynię do Ziemi Obie­canej. Podróż ta trwała 40 lat. Bóg żywił wędrujących zsyłając z nieba jadło, zwane manną. Stąd też znaczenie przenośne określenia - manna z nieba, czyli cudowny ratunek, dar od Boga.

10. Jakie znasz przypowieści biblijne i jakie prawdy zawierają?

Przypowieść O siewcy opowiada o tym, jak ziarno rozsiewane przez siewcę padało na różne podłoże. Raz padło na drogę i wydziobały je ptaki, nie wzeszło na kamiennym podłożu, ani pomiędzy cierniami. Dopiero gdy ziarno trafiło na żyzną glebę, wydało plon bogaty. Łatwo odczytać znaczenie tej przypowieści, odnaleźć jej sens, który dotyczy ziarna mądrej nauki Słowa Bożego, które nauczy­ciel rozsiewa między słuchaczy. Przypowieść zawiera nakaz, by być żyzną glebą, chłonnym słuchaczem, który odnajdzie pożytek z nauki. Z kolei przypowieść O synu marnotrawnym ukazuje, iż Bóg cieszy się z każdego nawróconego wiernego, choćby zgrzeszył on wcześniej i odszedł od wiary, lecz powrócił. Myśl tę ilustruje przykład ojca, który wita radośnie marnotrawnego syna, wracającego z włóczęgi. Powrót do rodziny traktuje tak, jakby umarły syn ożył.

Przypowieść O miłosiernym Samarytaninie prezentuje wzór prawdziwej miłości bliźniego. Samarytanin, który w przypowieści pomógł rannemu człowie­kowi, pielęgnował go, podzielił się swoim majątkiem, okazał się symbolem miłosierdzia i współczucia człowieka dla człowieka. Po dziś dzień samarytanin oznacza człowieka litościwego i miłosiernego.

II Średniowiecze:

11. Jakie znasz cechy charakteryzujące epokę Średniowiecza?

Średniowiecze charakteryzują: uniwersalizm, teocentryzm oraz dwujęzyczność i anonimowość literatury, rękopiśmiennictwo, filozofia, motyw śmierci. (NW)

Uniwersalizm, czyli "jednolitość" epoki polegał na tym, że państwa Europy były podporządkowane jednej władzy kościelnej i świeckiej. W całej Europie dominował Kościół, wszystkie państwa uznawały zwierzchnictwo papie­ża. Z kolei władzę świecką sprawował cesarz - władca Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, wyrosłego na gruzach Imperium Rzymskiego. W konse­kwencji "urzędowym" językiem państw europejskich była łacina, a poszczególne państwa dopiero zaczynały się wyodrębniać. Fakty te spowodowały, iż Europa była uniwersalną całością - stąd cecha: uniwersalizm.

Teocentryzm - to ogólnie panująca filozofia, która w centrum świata umieszczała Boga (theos - Bóg). Bóg, który stworzył świat, uosabiał dobro, piękno i prawdę. Ludzie uznawali wyższość dóbr duchowych nad doczesnymi, różne zjawiska przyrody interpretowano jako znaki od Boga, a w filozofii dominowała myśl o życiu pośmiertnym. Religii i jej założeniom podporządkowana była sztuka i literatura. Anonimowość literatury polegała na tym, iż autorzy dzieł często nie ujawniali swego nazwiska. Ważna była bowiem wartość dzieła, autor natomiast skromnie usuwał się w cień. Dwujęzyczność literatury średniowiecza to równo­czesne funkcjonowanie łaciny i języków narodowych. Językiem uniwersalnym, wspólnym wszystkim ludziom wykształconym była łacina i nawet wówczas, gdy wykształciły się języki narodowe, istotne dzieła tworzono w języku łacińskim.

12. Jakie wzorce parenetyczne propaguje literatura średniowiecza?

W oparciu o poznaną literaturę średniowiecza możemy mówić o trzech wzorcach parenetycznych - czyli ideałach, wzorach do naśladowania propagowa­nych w tej epoce. Pierwszy to ideał rycerza - wzorem takim jest np. Roland ze słynnej, francuskiej Pieśni o Rolandzie. Drugi to ideał władcy - tu za przykład może nam posłużyć portret Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego, jaki odrysowuje Gall Anonim w Kromce polskiej. Trzeci to ideał świętego (ascety), a przykładem takiego wzoru osobowego może być św. Aleksy z Legendy o św. Aleksym. Oprócz tych "podstawowych" propozycji średniowiecznej literatury, warto wspomnieć także postawę św. Franciszka z Asyżu. To także wzór parane­tyczny - model wiary radosnej, pełnej miłości do bliźnich, do natury, do świata. Można zaryzykować twierdzenie, że jest to swoisty wariant wzoru świętego. Tak, lecz zwróćmy uwagę, że bardzo odmienny, uniwersalny, trwały do dziś - konty­nuowany np. przez ks. Jana Twardowskiego w jego poezji.

13. ”Bogurodzica” jako najstarszy zabytek polskiego piśmiennictwa. Wyjaśnij pojęcie archaizm.

Bogurodzica jest zabytkową polską pieśnią religijną i rycerską. Dwie pierwsze zwrotki to najstarsza część Bogurodzicy - pochodzi z pierwszej połowy XIII wieku, choć spisana została w początkach XV wieku. W późniejszym okresie utwór bardzo się rozrósł, gdyż dopisywano kolejne zwrotki, poza tym popularność i wymowa Bogurodzicy sprawiły, iż uznano ją za pierwszy hymn polski. Autorstwo najstarszej części przypisywano św. Wojciechowi - wg piętnastowiecznej legendy. Bogurodzica jest wierszem zdaniowo-rymowym. Pierwsza jej zwrotka skierowana jest do Matki Boskiej, druga do Chrystusa. Jest ona ciągiem próśb modlitewnych: do Matki Boskiej, aby pośredniczyła u swego syna Chrystusa a Syna Bożego o wysłuchanie modlitwy, o dobrobyt w życiu ziemskim i wieczne życie po śmierci. Zwraca uwagę symboliczna liczba 4, do której często nawiązywali ludzie średniowiecza, którą współtworzą w Bogurodzicy święte osoby: Matka Boska, Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel. W Bogurodzicy zauważamy wiele historycznych form gramatycznych, archaizmów składniowych, leksykalnych i fonetycznych. Np. w funkcji wołacza występują mianowniki (Bogurodzica za­miast Bogurodzico!), stare formy trybu rozkazującego: zyszczy!, spuści! (pozy­skaj, ześlij!), wyrazy, w których nie nastąpił jeszcze przegłos polski: (zwolena, sławiena zamiast zwolona, sławiona). Całe teksty - już nie pojedyncze zdania a średniowieczne teksty polskie pochodzą z XIII i XIV wieku. Bogurodzica - pieśń maryjna, powstały w XIII wieku, choć spisany w początkach piętnastego.

Archaizm - element języka, traktowany jako przestarzały i nie używany. A. są pozostałością minionych epok, funkcjonowanie niektó­rych we współczesnej polszczyźnie wskazuje na to, że były elementy języka bardzo często używane i dzięki temu zachowały się do dziś. Wiele a. zanikto całkowicie, o ich istnieniu wiedzą jedynie historycy ję­zyka i literatury. Wyrazy, które zanikły, mimo że przedmioty, które na­zywały, nadal istnieją, noszą nazwę archaizmów słownikowych; w tym wypadku wyrazy rodzime zostały wyparte przez atrakcyjniejsze wyrazy obcego pochodzenia (księgotłocznik - drukarz, ciasnocha - koszula) lub kiedy z kolei wyrazy rodzimego pochodzenia wypierają leksemy ob­ce (industria - przemysł, hawiernia - kopalnia). Wyrazy, które zanikły, ponieważ przestały istnieć dane przedmioty al­bo zjawiska, nazywamy archaizmami rzeczowymi. Zalicza się do nich wyrazy określające typy kar, np. pręgierz, dyby, a także nazywające ro­dzaje pokrewieństwa: świekier, świekra (rodzice męża), zastąpione przez teścia i teściową - wyrazy określające kiedyś wyłącznie rodziców żony, podobnie stryj, stry­jenka - wuj, wujenka itp.

14. Podaj przykłady literackiej realizacji dance macabre w polskim średniowieczu.

Danse macabre oznacza taniec śmierci. Jest to bardzo popularny w średniowieczu temat, który ukazuje, iż śmierć jest wszechobecna, wszechwładna i dotyczy każdego człowieka - bez względu na jego stanowisko, pochodzenie czy majątek. Motyw ten ukazuje śmierć, która zaprasza do tańca przedstawicieli różnych stanów. Może to być motyw ukazany w rysunku lub w słowie - np. dialog śmierci ze zwykłym człowiekiem. W polskiej literaturze przykładem jest Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią. Śmierć ukazywana była różnie - np. jako zwłoki ulegające rozkładowi, potem jako szkielet z kosą w ręku. Zawsze zaś prowadzi procesję wszystkich stanów: od cesarza i papieża, kardynałów, bogaczy, po chłopów i biedaków do grobu - gdyż śmierć czeka każdego, bez względu na to co znaczy dany człowiek na ziemi.

15. Wymień utwory uznawane jako arcydzieła średniowiecznej literatury.

Wśród tytułów wymienionych jako arcydzieła literackie epoki średniowie­cza, bezwzględnie znaleźć się powinien:

Wielki testament Franciszka Villona. Dzieło to podejmuje bowiem dwa słynne motywy tematyczne: miłość i śmierć. Istotnym problemem ukazanym w tym utworze jest przemijalność ludzkiego istnienia, życia i świata. Villon prze­plata komizm z liryzmem, wątki wysokie ze sprośnościami, pytając nostalgicznie - gdzie są niegdysiejsze śniegi... Sam - poeta przeklęty - mieszkaniec paryskiej ulicy, ukazuje kruchość istnienia, przywołując znane postacie w opowieściach o paniach i o panach "minionego czasu". Inne trwałe dzieło, do którego wielokrotnie nawiązuje późniejsza kultura, to Dzieje Tristana i Izoldy. Konflikt między honorem i miłością, a także ukazanie miłości jako uczucia dominującego i niszczącego wszelkie inne aspekty życia, okazał się uniwersalny. Trzecim dziełem średniowiecznym jest Pieśń o Rolandzie ukazująca ideał rycerza. Literatura średniowieczna często propagowała wzorce parenetyczne. Znany był ideał króla (władcy) i ideał ascety. Pieśń o Rolandzie w sposób bardzo ciekawy przedstawia wzór rycerza. Prowokuje czytelników, nawet współczes­nych, do dyskusji na temat wagi honoru a życia żołnierzy, wierności władcy, czynów rycerskich itp.

III Renesans:

16. Jakie wydarzenia ukształtowały epokę renesansu?

Za wydarzenie historyczne istotne dla renesansu, kształtujące nową Euro­pę i zmieniające sposób myślenia ludzi, uznajemy odkrycia geograficzne. Od­krycie nowych ziem, w tym Ameryki, spowodowało rozszerzenie horyzontów ludzkiego myślenia, napływ pieniądza do Europy, a tym samym inny, mniej ascetyczny, a bardziej wystawny styl życia. Spowodowało także bogacenie się miast, możliwość inwestycji, rozwój architektury, sztuki itp. Drugim, zresztą będącym konsekwencją także odkryć geograficznych, wydarzeniem istotnym dla tworzenia nowej epoki było powstawanie silnych państw, odejście od uniwer­salizmu Europy, wykształcenie się języków narodowych, silnych dynastii postępujących w myśl interesów państw. Istotnym wydarzeniem, które szczególnie wpłynie na literaturę będzie wynalezienie druku. Z kolei przyczyną zmian w Kościele będzie reformacja - jeden z głównych prądów renesansu, który spowoduje powstanie nowych nurtów wyznaniowych. Sumując wymieniamy: odkrycia geograficzne, kształtowanie się silnych państw, wynalezienie druku (1450 r.), reformację.

17. Wyjaśnij znaczenie pojęć: antropocentryzm, humanizm, reformacja.

Humanizm - to prąd, który w centrum zainteresowania myślicieli, arty­stów, uczonych stawia człowieka. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształ­towania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent, liczy się każde odrębne istnienie.

Pojęcie antropocentryzm jest związane z humanizmem, oznacza bowiem właśnie usytuowanie człowieka (antropos) w centrum świata. Jest niejako odwrot­nością średniowiecznego teocentryzmu (Bóg w centrum świata). Hasłem huma­nizmu stało się słynne zdanie Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie, nie jest mi obce”.

Reformacja to drugi z głównych prądów myślowych renesansu. Mianem reformacji określamy wielki ruch religijny i narodowy XVI wieku, mający na celu reformę Kościoła katolickiego, jego praktyk i doktryn. Początek reformacji umie­szczamy w roku 1517, kiedy to miało miejsce wystąpienie Marcina Lutra. Marcin Luter skrytykował w swoich Tezach o odpustach głównie praktykę "pieniężnych" odpustów (czyli możliwości odkupienia grzechów pieniędzmi wpłaconymi Ko­ściołowi), a także zażądał tłumaczenia Biblii na języki narodowe. Ruch reformacji stał się przyczyną wojen religijnych, podziałów między ludźmi, lecz wzmocnił dążenia narodowościowe, przyniósł nowy typ sztuki, obyczajów, osłabił władzę Kościoła a przyczynił się do umocnienia władzy świeckiej.

18. Co wiesz o sztuce renesansowej Europy?

Sztuka renesansu pojawiała się w każdym regionie kontynentu. Artyści tej miary co Leonardo da Vinci, Michał Anioł pozostawili dzieła wiekopomne.

Za prekursora renesansu uważa się Giotto di Bondone (malarz, tworzył we Włoszech, początek XIV w; nowator w sztuce malarskiej - nadał płaszczyźnie trzeci wymiar - głębię, malował trójwymiarowe figury, umieszczał je grupami, nie rozrzucał po płaszczyźnie obrazu.

Leonardo da Vinci - malarz, rzeźbiarz, lekarz, matematyk, astronom, konstruktor, wynalazca; często nie kończył swoich dzieł aby zająć się innymi. Jego dzieła: Dama z łasiczką, Mona Lisa, Ostatnia wieczerza

Rafael Sani malował Madonny, słynne Trzy gracje

Michał Anioł rzeźbiarz „Pieta”, „Dawid”, „Mojżesz”, twórca fresków w kaplicy Sykstyńskiej

Botticelli - malarz „Narodziny Wenus”, „Śpiąca Wenus”

Albrecht Durer - niemiecki malarz twórca autoportretów

Piotr Breughel - niderlandzki malarz „Upadek Ikara”, „Żniwa”

19. Dlaczego epokę renesansu polskiego nazwano „złotym wiekiem kultury polskiej”?

Nazwa ta pasuje do renesansu polskiego, gdyż podobnie jak złoty wiek starożytności, odrodzenie polskie obfitowało w świetne wydarzenia w dziedzinie kultury i sztuki: zarówno w dziedzinie architektury, malarstwa, muzyki jak i literatury. Warto zaznaczyć, że początek renesansu polskiego przypada na czasy panowania rodu Jagiellonów (datę początku epoki umieszcza się w r. 1450). Wraz z żoną króla Zygmunta Starego - Boną Sforzą (Sforcą) przychodzi do Polski kultura Włoch. Wśród świty królowej znajdują się uczeni, muzycy, innowacje dotyczą nie tylko obyczajów, lecz nawet kuchni, bowiem Bona wprowadziła u nas "włoszczyznę" z Italii. Zaistniał wówczas w Polsce mecenat. Działalność rozpoczęli tacy prekursorzy humanizmu jak Włoch Filip Buonacorsi (Kallimach) i Niemiec Konrad Celtis - założyciel Literackiego Stowarzyszenia Nadwiślańskie­go. W 1543 r. swoją słynną teorię ogłosił Mikołaj Kopernik, a przyznać należy, że wiano królowej Bony także przyczyniło się do wzrostu potęgi kraju. Oczywi­ście epoka renesansu to rozwój polskojęzycznej literatury - epoka twórców takich jak Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowie. Trwa polski renesans do trzydziestych lat XVII w. (1630), czyli również przez okres panowania królów Walezego, Batorego i Zygmunta III Wazy, kiedy to epoka wojen i rozdarcia wewnętrznego zastąpi renesansowy ideał harmonii.

20. Scharakteryzuj twórczość Mikołaja Reja jako pisarza epoki humanizmu i reformacji.

O Mikołaju Reju mówi się jako o ojcu języka polskiego i autorze słów „Polacy nie gęsi i swój język mają”.

Jest to twórca piszący po polsku, ale nie jest to typowy twórca humanistyczny i nie można go określić mianem „poeta doctus”.

Mikołaj Rej jest samoukiem, porzucił akademicką szkołę średnią w Krakowie, był innowiercą, człowiek niezwykle czynny, przebywał na dworze Andrzeja Tęczyńskiego, ożenił się mając 24 lata, założył miasteczko Oksze, posiadał kilka wsi, pisał szybko, styl miał mało wypracowany, pozostawił duży dorobek twórcy np. „Żywot Józefa”, „Figliki” (zbiór fraszek - Zwierzyniec), „Krótka rozprawa między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem”, „Żywot człowieka poczciwego”.

W „Żywocie człowika poczciwego”, autor propaguje pewien typ osobowości, który ma być wzorem cnót dla czytelników współczesnych autorowi. Ideał - to „poczciwy ziemianin”, właściciel dóbr ziemskich, szlachcic wiodący spokojne życie na swoich włościach, otoczony gromadką dzieci, który ma co robić o każdej porze roku (np. wiosną - prace w ogrodzie, jesienią - polowanie, zimą - rybołóstwo. Pochwała wsi i życia wiejskiego. Styl pełen zdrobnień (np. grusieczki, jabłuszeczka), pytań, odpowiedzi (tzw. Styl gawędziarski).

„Krótka rozprawa między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem” - jest to dialog między reprezentantami trzech stanów: szlachty (Pan), duchowieństwa (Pleban), chłopstwa (Wójt). Rej krytykuje stany, które mają wpływ na rządy Rzeczypospolitej. Jest informacją o jej obyczajach, panujących stosunkach i języku. Szlachcic jest rozrzutny, przekupny, łakomy, próżny, wygodny, leniwy, obojętny wobec ojczyzny i urzędów, które sprawuje. Duchowny jest chciwy, zaniedbujący swoje duszpasterski obowiązki, leniwy, prowadzący bogaty tryb życia Wójt jest wyzyskiwany przez obie warstwy, biedny, wystraszony

21. ”Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego jako tragedia klasyczna i narodowa.

Odprawa posłów greckich jest pierwszą polską tragedią humanistyczną, utrzymaną w konwencji tragedii greckiej.

Treścią nawiązuje do mitu trojańskiego, który mówi o tym jak Parys królewicz trojański, porwał piękną Helenę - żonę Menelaosa władcy greckiego. Mit głosi, że Afrodyta obiecała Parysowi miłość Heleny. W „Odprawie” obserwujemy moment gdy do Troi przybywają greccy posłowie, aby wypertraktować oddanie Heleny mężowi i tym samum zapobiec wojnie. Król Troi - Parys chce podjąć decyzję w oparciu o werdykt Rady Królewskiej. Królewicz Parys pragnie zatrzymać Helenę - używa takich argumentów honor Troi twierdzi, że ustępstwo oznaczać będzie słabość państwa, stosuje także przekupstwo - stara się zdobyć jak najwięcej głosów. Popiera go Iketaon symbol stronniczości, przekupstwa. Z kolei Antenor - wzorowy patriota nie daje się przekupić, jego zdaniem należy zwrócić Helenę mężowi, nie narażać kraju na wojnę. Wygrywa stronnictwo Parysa - posłowie greccy odjeżdżają z niczym, wojna jest nieunikniona.

Jest to dzieło alegoryczne „pod płaszczykiem” realiów starożytnych kryją znaczenia współczesne autorowi.

Troja jest przenośnią Rzeczypospolitej doby Jana Kochanowskiego. Przesłanie pouczające obywateli, że przekupstwo i prywata mogą tylko doprowadzić do upadku państwa, troska o losy ojczyzny w „Odprawie” to troska o Polsce.

Ślady polskości w tragedii:

1) król Priam wskazuje pewne podobieństwo do króla Zygmunta Augusta - chwiejnego w swoich decyzjach

2) Rada Królewska do rady na wzór polskiego sejmu: marszałkowie stukają laskami o ziemię, posłowie rozstępują się by zagłosować

Przesłanie: potępienie prywaty, egoizmu, przekupstwa, a pochwała patriotyzmu, dalekowzroczności i rozsądku jest aktualnie tak samo jak w czasach starożytnych, renesansowych i współczesnych

Cechy tragedii klasycznej: podział na epizody i komentarze chóru, ilość osób na scenie nie przekracza trzech, zachowana jest zasada trzech jedności

a)Miejsca - rzecz dzieje się na placu publicznym przed pałacem. Wieści spoza tego miejsca (np. z obrad Rady Królewskiej) przynoszone są i relacjonowane prze posła

b)Czasu - czas akcji nie przekracza dnia; obejmuje przybycie posłów, dyskusję bohatera o tym, jaką należy daćc) im odpowiedź, obrady Rady Królewskiej, odprawę posłów

d)Akcji - akcja zwęża się do wątku politycznego, nie ma tu wyeksponowanych innych wątków. Ośrodkiem akcji jest pytanie o odpowiedź, jaką należy dać) posłom, którzy przybyli po Helenę

f)Zasada odpowiedniości stylu wypowiedzi do pozycji ważności postaci

Odstępstwa od reguł klasycznych: brak charakterystycznego konfliktu tragicznego, nie ma głównego bohatera naznaczonego piętnem tragizmu, funkcjonuje bohater zbiorowy Troja. Czyn i wybór, przed którymi stoi Aleksander - Parys nie jest czysto tragiczny. Trudno nazwać:

• prywatny interes w sprawy kraju za racje równorzędne

• Antenor wybierał obowiązek wobec kraju i nie daje się przekupić- wybiera drogę słuszną

• w tytule nie został wymieniony żaden z głównych bohaterów

22. Dramat ojca i filozofa w „Trenach” Jana Kochanowskiego.

(Dramat ojca) Cykl Trenów Kochanowskiego jest pod wieloma względami nietypowy. W czasach, w których one powstały, zazwyczaj nie demonstrowano uczuć rodzicielskich. Dzieci często umie­rały, nierzadko nie miały nawet oddzielnych nagrobków. Poza tym wywodzące się z antyku treny poświęcano raczej wybitnym jednostkom, bohaterom, wodzom. Małe dziecko nie było odpowiednim bohaterem wysokiego gatunku lite­rackiego, jednakże Kochanowski tylko pozornie łamie an­tyczną zasadę decorum. Swoją ukochaną córeczkę wyposaża w niezwykłą dojrzałość, w cechy, które raczej nie pasują do małego dziecka, a przecież „więcej nad trzydzieści miesięcy nie miała". Pokazuje to zwłaszcza Tren XII:

Roztropne, obyczajne, ludzkie, nierzewniwe ,

Dobrowolne, układne, skromne i wstydliwe.

Nigdy ona po ranu karmie nie wspomniała,

Aż pierwej Bogu swoje modlitwy oddala.

Podkreślana wielokrotnie wyjątkowość utraconej córeczki po­większa dramat ojca. Dla Kochanowskiego strata jest tym większa, że na Urszulkę nie tylko „cząstka ziemieńska", Ale i lutnia dziedzicznym prawem spaść miała!" (Tren VI). Jan z Czarnolasu wspomina wielokrotnie o talencie poetyckim dziewczynki, nazywają „Safo sfowieńską". Wciąż poruszają wersy, w których Kochanowski mówi o pozostawionym przez córeczkę „letniczku pisanym" czy wprost się skarży:

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,

Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim!

(Tren VIII)

Dziewczynka jest w jego wierszach „oliwką małą", którą przez pomyłkę ściął ogrodnik uprzątający pokrzywy (Tren V) czy kłosem, który upadł „od swejże bujności" (Tren XIII). Sie­bie samego zestawia poeta z Niobe, która straciła czternaścioro swoich dzieci (Tren XV), chciałby jak Orfeusz móc pójść do podziemi po ukochaną córeczkę (Tren XIV).

(Dramat filozofa) Śmierć Urszulki zmusiła także poetę do przemyślenia wy­znawanej przez niego filozofii życiowej. Zafascynowany Ho­racym głosił wcześniej ideały epikureizmu i stoicyzmu. Cenił rozum i cnotę, wzywał do cieszenia się życiem i przyjmowa­nia ze spokojem wszystkiego, co przyniesie los:

Lecz na szczęście wszelakie

Serce ma być jednakie

(Pieśń IX z Ksiąg wtórych)

Strata dziecka zmusiła Kochanowskiego do zweryfikowania wcześniejszych poglądów. Jak zachować stoicki spokój, kiedy czuje się tak ogromną rozpacz? W Trenie XVII mówi o tym poeta wprost:

Próżne są ludzkie wywody,

Żeby szkodą nie zwać szkody;

A kto się w nieszczęściu śmieje,

Ja bych tak rzeki, że szaleje.

W obliczu tragedii nieprzydatne są głoszone wcześniej wartości. Mądrość, do której dążył całe życie, okazuje się niemożliwa do osiągnięcia. Pisząc w Trenie IX o jej zaletach, zastrzega poeta jednocześnie: „jeśli prawdziwie mienią". Może mądrość jest tyl­ko złudzeniem? Rozum jest bezradny wobec ogromu tragedii:

A rozum, który w swobodzie

Umiał mówić o przygodzie,

Dziś ledwe sam wie o sobie:

Tak mię podparł w mej chorobie.

(Tren XVII)

Podobnie nieprzydatna oka/uje się cnota, która nie wpływa na to, jaki los spotyka człowieka.

Kogo kiedy pobożność jego ratowała?

Kogo dobroć przypadku złego uchowała?" - pyta Kochanow­ski w Trenie XI.

A jednak rozum pomaga pokonać rozpacz, w Trenie XIX powraca poeta do stoicyzmu. W ostatnim z utworów matka przy­chodzi we śnie do Kochanowskiego, przynosząc mu na ręku uko­chaną córeczkę. Przedstawia logiczne argumenty, by wytłuma­czyć, dlaczego śmierć dziewczynki nie jest złem. Urszulce lepiej jest w niebie, gdzie nie ma cierpienia i obcuje się z Bogiem. Życie ziemskie mogło być dla niej źródłem trosk i nieszczęść, których w ten sposób uniknęła - nikt jej nie skrzywdzi, nie zazna sieroc­twa, chorób, „boleści w rodzeniu dziatek". Śmierć dziewczynki jest niemal dowodem rozsądku, postąpiła ona

jako gdy kto, na morze nowo się puściwszy,

A tam niebezpieczeństwo wielkie obaczywszy,

Woli nazad do brzegu.

Tak oto rozum pomaga poecie uporać się ze stratą. Na koniec matka upomina Jana, by nie czekał, aż czas zagoi rany. On jako mędrzec powinien umieć sobie pomóc:

Cieszyłeś przed tym insze w takiejże przygodzie: [...]

Teraz, mistrzu, sam się lecz!

Jaką postawę powinien przyjąć? Właśnie stoicką, kiedy to czło­wiek „serce na oboje fortunę gotuje". „Ludzkie przygody ludz­kie noś" - napomina poetę matka przed swoim zniknięciem. Trzeba więc akceptować wszystko, co los przynosi, szukać w tym mądrości. Stoicyzm zawarty w Trenie XIX jest tym wiary-godniejszy, że został sprawdzony w trudnej życiowej sytuacji.

23. Różne ujęcia tematu „wieś” w literaturze polskiego renesansu (Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic).

Wieś zajmuje ważne miejsce wśród renesansowych tematów. Wydaje się, że właśnie w tej epoce tworzy się popularny w Polsce mit sielskiej, spokojnej wsi, szczęśliwego dworku, mit podjęty później przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu, przez Orzeszkową. Nad Niemnem itd. Nie jest to jednak jednolite oblicze wsi. Jej obraz kształtują:

• Mikołaj Rej - Żywot człowieka poczciwego i Krótka rozprawa...

• Jan Kochanowski - Pieśni (Pieśń o sobótce świętojańskiej),

• Szymon Szymonowie (Żeńcy).

Pierwsze oblicze wsi renesansowej to wieś sielska - szczęśliwa, cudowna, rajska kraina. Bliskość z naturą przynosi człowiekowi ukojenie, miłość i wdzię­czność do Boga, godnie przeżyte życie i spokojną starość. Symbolizują tę idealną wizję słowa z Pieśni o sobótce: "wsi spokojna, wsi wesoła, jakiż głos twej chwale zdoła". Pamiętać należy, że jest to także wizja harmonii, ładu, czasu na pracę, która wszystkim daje radość i rozrywkę, która też przynosi zadowolenie. Taki obraz prezentuje Żywot człowieka poczciwego Reja, Pieśń o sobótce świętojań­skiej, Na dom w Czarnolesie Kochanowskiego, wreszcie duża część sielanek Szymonowica. Lecz jest jeszcze inna wizja wsi: mniej sielankowa, bardziej realistyczna. Na tym obrazie ludzie zamieszkujący wieś są skłóceni, myślą egoistycznie, są chciwi. Pan wyzyskuje chłopa, nie spełnia obowiązków obywatel­skich na sejmie, wiedzie hulaszczy tryb życia. Ksiądz nie spełnia powinności kapłańskich, ściąga datki od wiernych. Chłop musi pracować na pańskim polu, praca nie jest radosną pieśnią - jest trudem, wysiłkiem, pilnuje chłopów Starosta, który chętnie używa bicza... Taka wieś wyłania się z kolei z Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem M. Reja i z Żeńców Sz. Szymonowica.

24. Problem ojczyzny i państwa w publicystyce Andrzeja Frycza Modrzewskiego i Piotra Skargi.

Andrzej Frycz Modrzewski i jego traktat O poprawie Rzeczypospolitej to następny głos w sprawie ojczyzny. Słynne dzieło ujmuje i opisuje ową "popra­wę kraju" w pięciu dziedzinach: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O kościele, O szkole. Szczególną rolę przypisuje Modrzewski działaniu w kraju prawa - sprawiedliwego i równo traktującego wszystkich obywateli.

Podobną, lecz bardziej jeszcze przesyconą emocją, wymowę posiadają Kazania sejmowe księdza Piotra Skargi. Przyrównuje on ojczyznę do tonącego okrętu, nazywa go matką i grzmi do jej synów - czyli społeczeństwa - o opamię­tanie. Ukazując sześć chorób społecznych - obojętność wobec ojczyzny, chci­wość, niezgody i kłótnie, herezje, osłabienie władzy króla, niesprawiedliwość prawa i grzechy przeciw Bogu - głosi wizję upadku, nieszczęścia politycznego, które grozi Polsce. Wówczas, w XVI wieku, przedwczesne proroctwo nabrało
mocy w dobie rozbiorów Polski.

25. Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w swoich „Pieśniach”. Omów tematykę i budowę pieśni Kochanowskiego.

Pieśń jest gatunkiem bardzo starym, sięgającym literatury antyku, silnie związanym z muzyką, i początkowo wykonywanym wraz z muzyką. Pierwszym twórcą pieśni i wzorem Jana z Czarnolasu był Horacy - należy pamiętać, że niektóre pieśni Kochanowskiego są przekładami rzymskiego poety. Są one w większości poważne, ich tematyka zaś jest różnorodna. Wystarczy dokonać przeglądu różnych rodzajów pieśni. Są wśród nich towarzyskie (inaczej biesiad­ne) np. Miło szaleć, kiedy czas po temu, pieśni miłosne Pieśń XXI, pieśni refleksyjne (Serce rośnie, patrząc na te czasy), pieśni patriotyczne (Pieśń o spustoszeniu Podola) i pieśni będące pochwałą wsi (Pieśń o Sobótce Świętojańskiej). Problematyka pieśni krąży wokół zagadnień takich jak przemijalność, krótkotrwałość życia, cnota, rozum, patriotyzm, nieśmiertelność poezji, afirmacja świata, natury i życia, miłości. Poglądy filozoficzne najczęściej stano­wią treść pieśni refleksyjnych. Kochanowski - jak na twórcę renesansowego przystało, i na wzór Horacego - dąży do ideału złotego środka. Należy w życiu swoim - wg filozofii epikurejczyków używać życia i poznać jego rozkosze, dążyć do szczęścia i "chwytać dzień", bo wszystko przemija. Lecz należy także - wg nauki stoików - zachować spokój i umiar, męstwo i cnotę, dobrą sławę, bo najwyższe szczęście człowieka wcale nie tkwi w zaszczytach ani w bogactwie, lecz w harmonii, w umiejętności zachowania równowagi duchowej. Warto zapa­miętać fragment Pieśni IX, napominający o krótkości żywota:

Kto tak mądry, ze zgadnie

co nań jutro przypadnie ?

W konsekwencji, ponieważ życie trwa krótko "pora szaleć, kiedy czas po temu", "ale to grunt wesela prawego, kiedy człowiek sumienia całego". Przestrze­ga poeta człowieka, że:

Nie chciał nas Bóg położyć równo z bestyjami,

Dał nam rozum, dał mowę, a nikomu z nami!...

Czy zatem rozum jest jedyną wartością, która nie przemija? Oczywiście, że nie. Odradza się w twórczości Jana Kochanowskiego horacjański motyw exegi monumentum - nieśmiertelności poety, jaką zapewnia mu jego dzieło, czego dowodem jest piękna Pieśń XXIV.

26. Wzorce osobowe proponowane w epoce renesansu.

W dobie renesansu literatura parenetyczna nadal pozostała modna. Nowa, optymistyczna epoka propagowała nowe wzorce osobowe, ideały godne naślado­wania. Nie są to już średniowieczne posągi rycerza, władcy i świętego. Oto Mikołaj Rej proponuje wzór "poczciwego" ziemianina, poucza jakie życie powi­nien wieść szlachcic ziemski, gospodarz swojej majętności. Wskazówki zawarte są w Żywocie człowieka poczciwego, a wzorowy ziemianin żyje spokojnie dopatrując dobytku, rozkoszując się darami natury w każdej porze roku, dbając o harmonię, wypełnianie obowiązków i rozrywki. Nie jest zbyt uczony, lecz spo­kojny, szczęśliwy, niestraszna mu ani starość, ani śmierć. Cechują go gospodar­ność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie według rozumu i w bliskości z naturą. Podobnie sielska wizja ziemianina wrysowana jest w Pieśń o sobótce świętojań­skiej Kochanowskiego, a nawet w Żeńcach Szymonowica, w pieśń Pietruchy. Inny wzór to idealny dworzanin. Wizerunek taki propaguje Łukasz Górnicki w dziele pt. Dworzanin polski, napisanym na wzór włoskiego // Cortegiano. W willi biskupa Maciejowskiego schodzą się dworzanie i debatują. Są to mężczyźni, którzy ustalają następujący wzór. Idealny dworzanin to człowiek rycerski, szanu­jący swoje szlachectwo, wykształcony, dbały o wytworne maniery i piękno mowy, a także znający sztukę i muzykę. Wśród wzorców propagowanych przez literaturę renesansu możemy także wyróżnić ideał patrioty. Obywatel, spełniający swoje powinności wobec pań­stwa, kochający ojczyznę, stawiający jej dobro ponad prywatę, nie żałujący jej swego starania, dóbr, a w końcu życia - taki ideał wrysowany jest w patriotyczne pieśni Kochanowskiego, w dzieła A. Frycza Modrzewskiego, w kazania Piotra Skargi, a przede wszystkim, literackim wcieleniem wzoru patrioty jest Antenor z Odprawy posłów greckich. Pozostał jeszcze jeden wzorzec - bardzo charaktery­styczny, typ renesansowego twórcy. Taka jednostka nie ogranicza się tylko do jednej dziedziny tworzenia, jest to człowiek wszechstronny, oprócz talentu posia­da rozległą wiedzę, wykształcenie, znajomość języków. Ideał taki własną biogra­fią realizują renesansowi twórcy, tacy jak Jan Kochanowski, Klemens Janicki, Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Sęp Sarzyński i inni. Podsumujmy. Wzorce parenetyczne renesansu to:

• Wzorowy ziemianin

• Idealny dworzanin

• Wzorowy patriota

• Poeta doctus

IV Barok:

27. Omów genezę nazwy, daty graniczne oraz charakter epoki baroku.

Barok to nazwa o szczególnym rodowodzie, pochodzi bowiem od nazwy klejnotu - perły ogromnie rzadkiej jakości, o dziwnych, oryginalnych kształtach, perły, którą w portugalskim języku nazwano barocco (dziwny). Epoka nazwana imieniem klejnotu trwała w Europie od końca XVI wieku - przez cały wiek XVII do początków w. XVIII. Oczywiście kształtowało się to rozmaicie w różnych państwach. Polska na przykład jak zwykle spóźniona wobec Zachodu, przeży­wała barok w następujących fazach:

• Koniec lat osiemdziesiątych XVI w. - po lata 20-te VII w. - prebarok
  (faza wstępna)

• Lata 30-te XVII w. - po r. 1700 - rozkwit baroku

• Lata 1700 - po 1730 - schyłek epoki - czasy saskie.

Jak widać, w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to i powstanie Chmielnickiego, i "potop" szwedzki, i wojna z Turcją. Czasy króla Jana Kazimierza były ogromnie niespokojne, z kolei czasy saskie (August II Mocny) - to epoka kryzysu. Było to więc stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmienny, kiedy życie trwa tak krótko? Czy zgodzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego co trwałe, czego czas nie narusza? I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwró­cony do religii, dlatego bliski ideałom wieków średnich. Zmiana światopoglądu znalazła swoje odbicie w wymowie sztuki i literatury.

28. Jak rozumiesz hasło, w którym często określa się barok: „przerost formy nad treścią”.

Okres baroku „dorobił się” takiej etykietki przez to, że twórcy tych czasów skupili się na poszukiwaniu nowych środków wyrazu, nowych form, dzięki którym można dobrze wyrazić wnętrze człowieka, jego lęki, cierpienia, niepew­ność, rozdwojenie. Barokowy św. Sebastian ma rysy twarzy wykrzywione bólem, cała jego postać ujawnia męczeńskie skurcze i drgawki, a nie piękno ciała ludzkiego. Barokowa architektura jest bogata, pełna ozdób, rozbudowana, poezja dworska zaskakuje nagromadzeniem szeregu środków stylistycznych, "powykrę­canymi" zdaniami, pomysłami, zdumiewającymi porównaniami, rzeczywiście -sztuka tej epoki ma "rosłą", bogatą i nową formę. Lecz czy przerasta ona treść? Trzeba przyznać, że takie określenie jest kąśliwe i ocenia dorobek baroku nega­tywnie. A przecież nie można powiedzieć, że jest on pusty i błahy treściowo, ze swoim ładunkiem myśli filozoficznej, z metafizyką, z ciągłym pytaniem o pozycję istoty ludzkiej wobec nietrwałości świata tego i rzeczy ostatecznych. Czytając Naborowskiego, Potockiego, myśli Błażeja Pascala czy Benedykta Spinozy trud­no posądzić je o brak treści, dlatego proponuję oklepane i nieco zużyte hasło zastąpić innym: barok to: nowa, bogata treść w nowej, przebogatej formie.

29. Czym była kontrreformacja? Jej znaczenie w epoce baroku.

Kontrreformacja - to prąd powstały w Kościele Katolickim w odpowiedzi na zagrożenie reformacją. Miał on na celu zreformowanie Kościoła, przeprowadzenie tzw. "reformy chrześcijańskiej". Tymczasem stała się kontrreformacja ruchem określającym kulturę końca XVI aż po XVIII wiek. Ogromną rolę w określeniu tej kultury, a nawet życia politycznego odegrali Jezuici. Kontrreforma­cja w swoich początkach była ruchem twórczym, a nawet tolerancyjnym, później doprowadziła do podporządkowania kultury Kościołowi, tłumienia swobody wypowiedzi, walki z innowiercami (m.in. uchwała o wygnaniu arian była takim aktem kontrreformacji). Wśród haseł decydujących o kształcie ówczesnej kultury pobrzmiewały: wierność Pismu Świętemu, tematyka hagiograficzna, prezentacja scen religijnych w sztuce. W konsekwencji kontrreformacja doprowadziła, do cenzury kościelnej, do tworzenia indeksów ksiąg zakazanych, do rozmnożenia się mało wartościowej literatury dewocyjnej.

30. Scharakteryzuj twórczość Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego.

J.A. Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego poetycki dorobek określono mianem "błahej treści w wyszukanej formie". Źródłem tej "etykietki" jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe twórcze działania na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści. I tak tematami jego utworów nie są problemy egzystancjalne ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły, "gra miłosna" - stąd też inne określenie Jana Andrzeja Morsztyna - poeta miłości. Tomiki poezji Morsztyna noszą tytuły: Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia. Morsztyn jest mistrzem maniery barokowej, używa szczególnie często kontrastu, paradoksu, licznych oksymoronów, charakterystyczne rekwizyty, którymi obra­zuje wdzięczny temat miłości to bladość twarzy, łomot serca, skargi i żale. Zauważmy, że ten zbiór póz i gestów przejmą poeci romantyczni.

Daniel Naborowski - rozpatruje w swojej poezji problematykę baroku, szuka najlepszej formy by wyrazić przemyślenia, lecz prezentuje nie rozpacz, nie trwogę istnienia, lecz pogodzenie się z wyrokami Boga. "

"Krótkość żywota" - ukazuje nietrwałość ludzkiego życia. Przemijalność pokoleń poeta ujmuje w syntezie "był przodek byłeś ty sam, potomek się rodzi". W utworze zawarta jest definicja żywota ludzkiego złożona z pojęć: "dźwięk, cień , dym, wiatr, głos, punkt". Są to pojęcia ulotne w naszej rzeczywistości . Życie to czwarta część mgnienia między śmiercią a rodzeniem. Jutro - coś dziś jest nie będziesz - przestrzega poeta i brzmi to jak nagrobkowe "kim ty jesteś byłem, kim ja jestem będziesz". Wiersz przynosi refleksję nad sprawą o której człowiek nie chce pamiętać że jest śmiertelny.

"Cnota to grunt wszystkiemu"

Łączy twórców: epoka, maniera poetycka (mistrzowie konceptyzmu i Krzewiciele stylu Marina)"popisują się" mistrzostwem pióra, bogactwem środków poetyckich, oryginalnością pomysłów, obu przysługuje określenie „wyszukanej formy”

Różni: treść utworów - Morsztyn-tematyka błaha, poeta miłości, tworzy typową dworską "rozrywkową" poezję sławi miłość, zmysły, analizuje odczucia zakochanych Naborowski - poezja jego jest refleksją filozoficzną, odzwierciedla rozterki człowieka, który odczuwa swoją przemijalność, szuka wartości trwałych, analizuje relacje człowiek-Bóg, człowiek-czas, człowiek-świat. Ten typ twórczości można określić jako poezję metafizyczną i intelektualną.

31. Omów sylwetkę twórczą Jana Chryzostoma Paska i zalety artystyczne jego „Pamiętników”.

Jan Chryzostom Pasek jest barwną postacią wśród szeregu twórców lite ratury polskiej. Żył lat 65 (1636-1701), pochodził z drobnej szlachty, służył w wojsku pod komendą Czarnieckiego (m.in. w Danii i tam właśnie dziwował się obyczajom, które to oczywiście potępiał, za jedynie słuszny uznając obyczaj polski). W 1667 r. Pasek zakończył wojenną tułaczkę i osiadł na gospodarstwie. Nie zaszył się jednak zupełnie w wiejskiej głuszy, wciąż aktywny uczestniczył w elekcji króla Korybuta Wiśniowieckiego, wszczynał kłótnie i awantury, wiódł procesy z sąsiadami i... pisał pamiętniki.

Otóż okazuje się, że mimo że fachowcy wysoko oceniają wartość artystyczną. Pamiętników - jest to lektura traktowana już dziś z niechęcią. Trudno bowiem zagłębić się w Pamiętnikach Paska i brnąć przez makaronizmy z wielką przyje­mnością. Tym niemniej, skoro zaistniały, proponuję zapamiętać, że:

• Obejmują ponad 30 lat życia autora (1656-88).

Pierwszą część można nazwać "wojenną", bo oddaje lata, gdy Pasek służył pod komendą Czarnieckiego. Część ta opisuje szereg przygód z życia wojskowe­go, np. walki ze Szwedami w Polsce i w Danii. Datki i łupy ściągane od ludności nie świadcząc skromności wojsk, a liczne przykłady męstwa i sławy Paska budzą podejrzenia. Druga część Pamiętników dotyczy życia na wsi, wzorca ziemiań­skiego gospodarza (przypomina tu Reja Żywot człowieka poczciwego). Z tym, że poczciwość pana Olszówki jest dyskusyjna - ujawniają się tu spory sąsiedzkie, pycha, zrywania sejmów itp. Sympatycznie czyta się tu epizod poświęcony wydrze, ulubienicy Paska, odznaczającej się niebywałą mądrością i umiejętno­ściami, którą zresztą z żalem serca podarował królowi.

• Pamiętniki są dokumentem mentalności siedemnastowiecznego szlachcica - sarmaty, prezentują obyczajowość w wojsku i na wsi.

• Pamiętniki są także źródłem historycznym, wspominają o takich wydarze­niach historycznych jak: walka ze Szwedami, wojny z Moskwą, walki z Tatarami, a nawet odsiecz Wiednia.

Wśród artystycznych zalet Pamiętników można wymienić:

• barwny, potoczny, czasem dosadny styl epizodów fabularnych,

• wyraźny talent gawędziarski autora,

• sprawne, żywe opisy batalistyczne,

• typ narracji zbliżony do powieściowego,

• liczne oracje, humor i ironię.

32. Jakie morały i pouczenia zawarł Wacław Potocki w swojej twórczości?

Zamożny ziemianin z okolic Biecza pozostawił bogaty dorobek literacki, zaliczany do nurtu literatury sarmackiej. Twórczość Potockiego zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, choć poeta z powodzeniem stosował barokową metodę twórczą. Dążył do oryginalności formy, przerabiał na poezję wojskowe relacje, romanse zagraniczne, teksty łacińskie itp. Tytuł zbioru Moralia albo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg ukazuje, że był to twórca przejęty poczu­ciem odpowiedzialności pisarskiej. Morały i pouczenia, które głosił można nastę­pująco pogrupować:

1. Postulaty patriotyczne. Przykłady utworów to:

• Nierządem Polska stoi - wymierzony przeciw bałaganowi prawnemu, uciskowi biedniejszej szlachty i niesprawiedliwości.

• Pospolite ruszenie - utwór jest scenką satyryczną, która przedstawia jak
  to szlachta zrywa się do walki z nieprzyjacielem. Obóz wojskowy pogrążony we śnie - ichmościów do wałów dobudzić się nie można. "Kto widział ludzi budzić w pierwospy!" Krytyce poddaje tu poeta poczucie szlacheckiej wolności - nie podlega bowiem wolny szlachcic nawet wojskowym rozkazom.

• Zbytki polskie - Potocki ubolewa nad wadami kleru i szlachty polskiej,
  myślącej o bogactwach i wygodach, o klejnotach i strojach, zabawach i rozry­wkach, podczas gdy ojczyzna potrzebuje obrony i pieniędzy na wojsko. Słynnyjest początek utworu:

„O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?

Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy...”

Do utworów patriotycznych można także zaliczyć epos pt. Transakcja wojny chocimskiej, gdyż z opisu przebiegu bitwy pod Chocimem, wynikają dwa centralne uczucia autora - miłość do Boga i miłość do Polski.

2. Pouczenia w kwestiach społecznych.

• lNierządem Polska stoi - można przywołać ten utwór również na dowód,
  że Potocki podejmuje temat społeczny.

• Czuj! Stary pies szczeka.

• Natura wszystkim jednaka.

3. Pouczenia o tolerancji wyznaniowej.

Potocki początkowo wyznawał naukę arian, lecz pod wpływem prześlado­wali przeszedł na katolicyzm. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w wierszu Kto mocniejszy, ten lepszy. Potępia tu nietolerancję i podział na wiarę dobrą lub złą, protestuje przeciwko szykanom, np. zabieraniu majątków innowiercom.

Słynny jest także zbiór fraszek pt. „Ogród, ale nie plewiony...”, w którym zawarł poeta wiele krytyki pod adresem swoich współczesnych.

V Oświecenie:

33. Jakie tematy podejmowano najchętniej w dobie polskiego oświecenia?

Oświecenie jest epoką reformy edukacyjnej, potępienia dla barokowych, jezuickich metod nauczania, jest epoką Collegium Nobilum, reform Konarskiego, epoką Komisji Edukacji Narodowej.

Najczęściej poruszano następujące tematy:

1) Troska o losy ojczyzny: refleksja nad jej sytuacją, propozycje reform, propaganda postulatów stronnictwa patriotycznego - Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj

- w sferze krytyki obyczajów i postaw - Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz

- w sferze popularyzowania reform: Ursyn Niemcewicz, redaktorzy „Monitora” i „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”

2) Temat obyczajowy: postawy, zachowania, przywary szlachty, kleru i dworu królewskiego (Krasicki, Zabłocki, Bochomolec. Gatunkiem służącym do krytyki stanów jest satyra, komedia polityczna i obyczajowa

3) Natura ludzka - jej złożoność, wady, zależność od natury, cywilizacji, cele w życiu - Wolter, Rousseau, Diderot, La Fontaine, Krasicki

4) Dojrzewanie i edukacja młodego człowieka - Rousseau „Emil” - prawidłowe wychowanie człowieka w zgodzie z prawami natury a z dala od cywilizacji miejskiej. Ignacy Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” - obserwacja wychowania młodego szlachcica, jego podróży, dojrzałości. Wolter „Kandyd” podobny temat

5) Utopijne ustroje proponowane przez literaturę:

Wolter - można wymyślić ustrój doskonały, oparty na równości obywateli, pogardzie dla bogactwa taki jak Eldorado do którego trafił Kandyd

6) Miłość - twórcy sentymentalizmu widzieli w niej potężną siłę określającą życie ludzkie, uważali, że jest postawą mocnych postaw moralnych

- poeci rokokowi traktowali temat miłości jako rzecz flirtu, uciechy, rozkoszy

- klasycy chcieli miłość i małżeństwo podporządkować ideałom społecznym

- widać to po losach Walerego i Teresy z „Powrotu posła” Niemcewicza

7) Natura - to domena nurtu sentymentalnego. Przyroda to najbardziej naturalne środowisko ludzkie, odchodząc od natury człowiek gubi najwłaściwsze wartości (wielbili ogrody - ogród w Puławach, Powązki)

8) Podróż - podróżuje Guliwer Swifta, Kandyd Woltera, Doświadczyński Krasickiego, Izolacja Robinsona Kruzoe to efekt morskiej podróży

34. Kim był typowy „człowiek oświecenia”? Jego portret - przykłady.

Tak naprawdę nie ma jednego wzorca „człowieka Oświecenia” typowego dla tej epoki, która sama w sobie jest różnorodna. Raz patrzą na nasze twarze spod upudrowanych peruk, raz oblicza sarmackie. Zgodnie z ideologią epoki wzorcowym modelem powinien być:

1. „umysł oświecony” (erudyta) - reprezentuje erudycję, zaufanie wobec nauki, pewien dystans wobec religii, zwolennik reform, humanista, wielbiciel sztuki, walczy o rozwój kultury.

2. „śpiewak serca i natury” (sentymentalista) - patron duchowy romantyków. Pokazuje duszę, serce, uczucia, przestrzega przed odejściem od natury, cywilizacją miast

3. Libertyn - wielbiciel uciech życia piewca rozkoszy

4. Ekscentryk - poszukiwacz przygód np. Potocki, który ma potencjał nauki i wiedzy, ale próbował lotu balonem i wybierał się na ekspedycję naukową do Chin.

35. Jakie działania w sferze reformowania oświaty doby oświecenia możesz wymienić?

Oświecenie to doba prób podniesienia poziomu oświaty w Polsce, czasy owe znamionował szereg działań ludzi światłych, którzy widzieli, że "niedouczo­nemu", zaniedbanemu w czasach baroku społeczeństwu konieczna jest nauka - w nowoczesnej formie. Niektóre osiągnięcia w tej dziedzinie stały się wydarze­niem w skali Europy - np. KEN. Zbierzmy kolejne "głosy" w tej sprawie:

• Pierwszy wielki reformator oświaty to Stanisław Konarski, pijar, który poznał francuski model szkolnictwa. W 1740 r. Założył Collegium Nobilium - szkołę synów szlacheckich. Była to "dziwna" jak na przyzwyczajenia ówczesnych szkoła. Nie trzeba było "wkuwać na pamięć" - uczono tam rozumowania. Nauka odbywała się po polsku, kształcono świadomość obywatelską. Zasługi Konarskie - go sprawiły, że uznawany jest za prekursora epoki, a król Stanisław August kazał wybić na jego cześć medal "Sapere auso" - "temu, który ośmielił się być mądry". Oto inne dzieła Konarskiego: Volumina legum (zbiór praw polskich), O poprawie wad wymowy (reformy w dziedzinie literatury) i - bardzo ważne dotyczące reform politycznych dzieło - O skutecznym rad sposobie.

• 1765 - kolejny krok w historii oświaty - założenie Szkoły Rycerskiej (Korpusu Kadetów). Z tej szkoły wychodzili późniejsi reformatorzy kraju, bojow­nicy o wolność, spiskowcy i powstańcy. Oddzielono tu zupełnie szkołę od religii, sprawy ojczyzny i patriotyzmu były pierwszym wpajanym ideałem.

• 1773 - powstanie Komisji Edukacji Narodowej - było to dzieło wielkie w idei reformy szkoły, KEN była oficjalnym urzędem państwowym, na kształt ministerstwa oświaty. Prowadziła reformę regularną i planową, oddzieliła sprawy wyznania od nauki, program oparła o ideały oświecenia, a nawet tworzyła szkoły ludowe i elementarne, inaczej mówiąc powszechne, nie tylko dla dzieci szlacheckich.

• 1779 - zorganizowano w ramach działalności KEN Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które za cel miało opracowanie odpowiednich podręczników dla szkół.

36. ”I śmiech niekiedy może być nauką...” słowa Ignacego Krasickiego jako dewiza jego twórczości.

37. ”Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza - pierwsza polska komedia polityczna i obyczajowa.

To komedia polityczna i obyczajowa powstała na zamówienie obozu reform i miała spełniać funkcje agitacyjne. Jej zadaniem było ukazywanie niezbędności i słuszności postulowanych zmian ustrojowych. Niemcewicz był posłem inflandzkim na Sejm Czteroletni, należał do stronnictwa patriotycznego, popierał dążenia obozu reform, czynnie zwalczał z trybuny sejmowej poglądy konserwatystów. W swojej komedii pragnął ośmieszyć zacofaną szlachtę, zaagitować na rzecz reform, przekonać, że interes osobisty zawsze powinien ustępować dobru Rzeczypospolitej. Jest to również komedia obyczajowa, bo autor ośmiesza obyczaje panujące w XIII w wśród szlachty. Poddaje krytyce bezmyślne naśladowanie cudzoziemszczyzny i wszelkie zachowania pokrewne. „Powrót posła”- jest typowy dla Oświecenia (komedia polityczna, charakter dydaktyczny). Postacie w utworze są jednostkowe, lecz zbiorowe. Działaczy stronnictwa patriotycznego reprezentuje w utworze: Podkomorzy i jego syn Walery, zaś obrońców starego porządku - starosta Gadulski, jego żona i Szarmancki. Gadulski chwali się swoim nieuctwem. Sądzi, że stary porządek ze „złota wolnością szlachecka”, z liberum veto jest najlepszy. Wspomina czasy (saskie), kiedy to „człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni” i „wszyscy byli kontenci, robiono, co chciano”. Ostro atakuje „nowomodne głowy”. Według starosty Polska nie powinna zawierać sojuszy z najbliższymi sąsiadami, tylko siedzieć cicho. Tyranizuje córkę i służbę. Żona Starosty to typowa „żona modna”. Jest sfrancuziałą kosmopolitką, która gardzi wszystkim, co polskie. Nie bardzo umie pisać w ojczystym języku. Marnotrawi majątek na kwiaty, kaskady, zbyteczne przyjemności by „wśród wód mruczenia słodko przychodziły wspomnienia”. Szarmancki (kandydat na męża córki Starosty) to również kosmopolita ( zwolennik wszystkiego, co obce), który odwiedzając kraje europejskie poznaje ceny ubrań, koni. Jest typowym łowcą posagów. Praca dla Polski jest nudna, więc ani myśli marnować sobie życia.

Podkomorzy to nie tylko wzorowy i mądry ojciec, ale także dobry i ludzki opiekun poddanych, dla których „był raczej ojcem aniżeli panem”. Nadaje chłopom wolność.

38. Franciszek Karpiński jako przedstawiciel polskiego sentymentalizmu.

Franciszek Karpiński zyskał miano „poety serca” - w literaturze funkcjonuje jako czołowy twórca liryki sentymentalnej. Teoretycznie założenie nurtu wyłożył w rozprawie

„O wymowie w prozie albo w wierszu”.

Zajmował się również przekładami, jest autorem pieśni

„Kiedy ranne wstają zorze”,

„Wszystkie nasze dzienne sprawy”

oraz kolędy

„Bóg się rodzi”

Sławę zyskał swymi sielankami, utworami lirycznymi, których treścią były czułe, sercowe perypetie zakochanych pasterek i pasterzy. Karpiński widzi człowieka i wszystkie jego sprawy zawsze na tle natury.

W jego utworach natura to przede wszystkim najbliższe wiejskie otoczenie człowieka: łąki, drzewa, strumienie, krzewy, kwiaty i ptaki. Człowiek pracujący na roli jest bliżej natury, jest więc bardziej wrażliwy na jej działanie.

Również z sentymentalizmu wywodzą się rodzaje przeżyć, jakie są udziałem bohaterów jego sielanek i utworów lirycznych. Są to uczucia stałe, łagodne , pełne mlancholii i smutku. Smutek objawia się łzami - płacz traktowany jest w jego poezji jako przejaw czułego serca.

Wiersz „Do Justyny. Tęskność na wiosną”. Adresatką jest Marianna, pierwsza miłość poety, uboga szlachcianka, do której Karpiński wzdychał ale się nie ożenił z nią. Wiersz wyraża potrzebę miłości, tęsknotę za „sercem czułym” ukazuje związek człowieka z przyrodą i udowadnia, że źródłem natchnienia poety może być wszystko co go otacza.

Sielanka „Laura i Filon” jest sielanką pasterską (bohaterowie są pasterzami, rzecz rozgrywa się w otoczeniu natury). Randka pod jaworem zostaje zakłócona przez niebaczny żart Filona, który chciał wypróbować ukochaną. Oczywiście wszystko kończy się szczęśliwie. Trafna jest analiza stanów uczuciowych i obserwacja zmienności nastrojów zakochanej pary.

39. Jakie były okoliczności powstania i znaczenie „Pieśni Legionów Polskich we Włoszech”?

Ten utwór znają wszyscy Polacy, choć w wersji nieco zmienionej niż jego postać pierwotna. Pieśń Legionów Polskich we Włoszech to inaczej Mazurek Dąbrowskiego, czyli polski hymn narodowy. O genezie tego utworu bezwzględ­nie należy wiedzieć, że:

• Powstał latem roku 1797, w północnowłoskim miasteczku Reggio podczas formowania Legionów Polskich, w gorącej atmosferze rozbudzonych nadziei na odzyskanie niepodległości.

• Napisał go na melodię starego mazurka ludowego Józef Wybicki, przejęty widokiem wojsk polskich gotujących się do walki o wyzwolenie.

• 20 lipca 1797 r. odśpiewano tę pieśń publicznie po raz pierwszy. Było to na uroczystości na cześć Jana Henryka Dąbrowskiego - twórcy Legionów i przyjaciela Wybickiego.

• Drukiem ogłoszono ją w Warszawie w roku 1806.

• 15 października 1926 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego podało obowiązujący (do dziś) tekst hymnu.

Najistotniejsze wartości utworu, popularność i szacunek, jaki zyskał, tkwią w nowym, pełnym nadziei rozumieniu uczuć patriotycznych i pojęcia narodowo­ści. Zauważmy, że pieśń powstała już w dobie niewoli na obczyźnie, ale że wyraża wielkie nadzieje, budzi optymizm, nawołuje do walki. Pamiętajmy, że była śpiewana w podniosłych historycznie chwilach np. w bitwie pod Stoczkiem czy Grochowem. Pieśń ta mówi zbolałemu narodowi, że niepodległość odebrana przemocą przez wrogów to jeszcze nie koniec narodu. Podkreśla siłę wspólnego działania i uczuć -

"Jeszcze Polska nie umarła

Kiedy my żyjemy"

Pieśń ta wzywa do wspólnej walki, projektuje pochód do ojczyzny, nawo­łuje do zgody i połączenia się z narodem w ojczyźnie, który czeka na swoje wojsko. Odwołuje się także do wzorców naszej historii, przypominając postacie takie jak: Czarniecki, Dąbrowski, Kościuszko. Wyraża zatem wszystko co patrioci stuleci czują i czego pragną dla swojej ojczyzny. Nic zatem dziwnego, że właśnie ta pieśń stała się hymnem Polski i najpopularniejszym wierszem naszej literatury.

40. Dlaczego oświecenie określa się mianem „epoki rozumu”.

Określenie to dobrze charakteryzuje nową epokę, gdyż znamiennym i istotnym, wręcz podstawowym jej pojęciem był racjonalizm - to znaczy wiara w rozum (ratio), w to, że jest on najistotniejszą cechą i siłą człowieka. Racjonaliści odwoływali się do słynnego twierdzenia Kartezjusza: myślę więc jestem. Ów filozof jedyną pewność tego świata upatrywał właśnie w myśleniu człowieka. W dobie oświecenia zmalał "religijny" wymiar ludzkiego istnienia, natomiast nastą­pił rozwój nauk przyrodniczych, matematyki, fizyki, chemii. Określa tę dobę potęga myśli ludzkiej. Francja stała się wzorcem dla Europy, to we Francji właśnie nowa myśl filozoficzna doprowadziła do obalenia dotychczasowej, absolutnej władzy monarszej.

41. Wyjaśnij podstawowe pojęcia określające charakter epoki oświecenia: racjonalizm, empiryzm, krytycyzm.

Krytycyzm był postawą myślicieli nowej epoki wobec tradycyjnych insty­tucji politycznych i religijnych, takich jak Kościół, władza monarsza itp. Zostały poddane krytyce stare ideały, w ich miejsce wstąpił ideał nowy - mianowicie wiedza. Racjonalizm wywodzi się od Kartezjusza i eksponuje rolę rozumu w dochodzeniu do prawdy i wiedzy. Najistotniejszą cechą i siłą człowieka wg tej koncepcji jest rozum, a przesądy, uprzedzenia, zabobony i "pozaziemskie ingerencje" należy odrzucić. I po dziś dzień racjonalistą nazywamy człowieka, który kieruje się w życiu rozumem, a nie np. intuicją czy metafizyką. Empiryzm zaś to pogląd uznający doświadczenie (empirię) za jedyny sposób poznawania świata. Nic, co nie jest sprawdzalne eksperymentalnie, nie jest prawdą. Empiryzm stał się tym samym źródłem rozwoju nauk przyrodniczych i zachwiania nauk religijnych, dotyczących Boga. Stąd powstały nowe poglądy w kwestiach religii np. deizm -pogląd uznający istnienie Boga i nakazy moralne od Boga pochodzące, lecz nie uznający ingerencji boskiej w sprawy świata. Słowem - wg deistów - Bóg jest, stworzył ziemię i dalej się nią nie interesuje. Skrajną postawą, odrzucającą w ogóle istnienie Boga i świata pozagrobowego jest zaś ateizm. Warto może wymienić jeszcze sensualizm - pogląd, wg którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe (smak, zapach, dotyk), one bowiem są odbiciem rzeczywistości, poprzez swoje zmysły rzeczywistość poznajemy. Uwaga! Nieprawdą jest, że mechanistyczne oświecenie odrzuca uroki i wartość natury. Natura i naturalność są ważnym pojęciem, dowodzą istnienia stałych cech człowieka i świata. Niektórzy filozofo­wie postulują powrót do natury, życie ludzkie w zgodzie i w bliskości z naturą. Ten pogląd stanie się źródłem odrębnego nurtu w epoce oświecenia - sentymen­talizmu Jana Jakuba Rousseau.

VI Romantyzm:

42. Jakie pojęcia i hasła uznasz za najbardziej charakterystyczne dla epoki romantyzmu?

• Przede wszystkim irracjonalizm. Jest to pogląd szczególnie charakterystyczny dla filozofii romantycznej. Przeciwstawia się bowiem racjonalne­mu (czyli rozumowemu, naukowemu) poznawaniu rzeczywistości. Irracjona­lizm nakazuje poszukiwać prawdy tylko za pomocą środków pozarozumowych, takich jak intuicja, przeczucie, wiara, instynkt.

• Fantastyka - czyli ogół nadprzyrodzonych, niezwykłych, "wyprodukowanych" przez wyobraźnię twórcy zjawisk i istot, które pojawiają się w roman­tycznej literaturze. To całe zastępy faunów, duchów, rusałek i widm istniejących równoprawnie z osobami realnymi w utworach tej epoki.

• Tajemniczość - romantyzm w pełni wykorzystał urok tajemnicy, niewyjaśnionych zdarzeń, mrocznych przestrzeni, atmosfery spisku i tajemnych sytuacji.

• Orientalizm - romantycy ze szczególną namiętnością zwrócili się ku
  kulturze Wschodu. Orientalizm - czyli zachwyt tradycją arabską, perską, japońską, chińską zaowocował w wielu utworach - a to opisem egzotycznych krajobrazów, a to akcją umieszczoną w podwojach tureckich haremów - wre­szcie opisem bogactwa obyczajów wschodnich, "przeniesionych" do europej­skiej literatury.

• Ludowość - jedną z naczelnych zasad romantyków był zwrot ku
  ludowości, wykorzystywanie podań i legend ludu, wiele bowiem tematów ro­mantycznych zostało zaczerpniętych z ludowych opowiadań, wiele gatunków literackich (np. ballada) wywodzi się z twórczości ludu, interpretacja zjawisk prezentowana przez romantyków przebiega wg wierzeń i moralności ludowej.

• Historyzm - kultura ludowa była jednym źródłem motywów literatury
  romantyzmu - drugim, równie ważnym, okazała się historia własnego narodu. Romantycy lubili powracać do czasów średniowiecznych, umieszczać "w histo­rii" akcję utworów, czerpać tematy z historycznych kronik. Przykładem mogą być dzieła romantyków polskich - Konrad Wallenrod Mickiewicza czy Mazepa Słowackiego.

• Mistycyzm - postawa typowa dla "uduchowionych" przedstawicieli
  epoki. Mistycyzm zakłada bowiem możliwość duchowego kontaktu z bóstwem, stąd często spotykamy w literaturze romantycznej sceny mistyczne: widzenie, objawienie, prorocze sny itp. Mistycy takie właśnie wydarzenia traktują jako najprawdziwsze formy poznania świata, wierzą, że każda rzecz i każda sprawa ma ponadzmysłowy, niepoznawalny, nierealny byt, a człowiek widzi tylko jedną, realną stronę zjawisk.

• Mesjanizm - czyli przypisywanie jednostce lub nawet całemu narodo­wi misji posłannictwa wobec ludzkości. Jednostka - mesjasz wybrana jest, by dla idei ogólnej poświęcić siebie. Naród - mesjasz (a za taki romantycy uważali Polskę) cierpi za inne kraje, swoim cierpieniem ma okupić ich wolność. Przykładem utworu, w którym przejawia się ten pogląd są Dziady A. Mickie­wicza - tam mesjaszem - jednostką jest tajemniczy bohater o imieniu "Czterdzieści i cztery", natomiast w Widzeniu ks. Piotra - Polska jawi się jako "Chrystus Narodów".

• Indywidualizm romantyczny - czyli jednostkowość, poczucie odrębności i wyizolowania człowieka, zwłaszcza bohatera romantycznego. Począwszy od Wertera - bohatera powieści Goethego - niepokój jednostki, jej wyobcowanie, "wyrastanie" ponad tłum stało się ogromnie ważną i modną cechą literatury romantycznej.

Omawiając hasła i postulaty romantyzmu polskiego, należy zaznaczyć, że ogromną rolę odegrał tu pierwiastek patriotyczny, propagowanie walki narodowo-wyzwoleńczej, i właśnie wielką wagę przywiązywano do roli jedno­stki w dziejach narodów, która wg mniemań romantyków, nawet sama mogła podjąć dzieło walki o wolność.

43. Jakie były ramy czasowe i podział polskiego romantyzmu.

Romantyzm w polskiej literaturze był epoką bardzo ważną i bardzo związaną z historią. Dlatego zapewne przebieg epoki układa się następująco:

• 1818 - "teoretyczny" początek. Kazimierz Brodziński wydał bowiem
  rozprawę O klasyczności i romantyczności, w której wyłożył główne idee i hasła romantyzmu.

• 1822 - "praktyczny" polczątek romantyzmu. Adam Mickiewicz wydał
  Ballady i romanse - zbiór ballad, który praktycznie, literacko realizował założenia romantyzmu.

• Od r. 1822 - do 1830 obserwujemy wstępną fazę romantyzmu. Młodzi
  twórcy krystalizują swój program, piszą "wczesne", młodzieńcze utwory, prze­sycone baśniowością i uczuciowością, powstaje w tym czasie wiele przekładów literatury zagranicznej.

• 1830 - 1848 - dojrzała, szczytowa faza romantyzmu. Rok 1830 to rok
  powstania listopadowego, 1848 - to data Wiosny Ludów. W tym przedziale ważką rolę odegrała tzw. Wielka Emigracja - czyli masowy wyjazd polskiej inteligencji do Europy Zachodniej, w większości w obawie przed popowstańczymi restrykcjami. Największe dzieła wieszczów polskich powstały na emigracji po r. 1830, zwłaszcza, że po klęsce powstania podstawową rolę w literaturze zaczął odgrywać element patriotyczny. Jest to okres, w którym powstały Dziady - część III i Pan Tadeusz Mickiewicza, Kordian Słowackiego, Nie-Boska komedia Z. Krasińskiego i inne znamienite dzieła tych twórców. W kraju pisali tzw. romantycy krajowi - poeci, którzy potwierdzali swoje słowa
  czynem, brali udział w spiskach antycarskich, w powstaniu, byli szykanowani i prześladowani.

• 1848 - 1863 - to schyłkowa faza romantyzmu. Umierają wielcy twórcy
  (Mickiewicz w 1855, Słowacki w 1849, Krasiński w 1859). Prawdziwie wielkim talentem, spóźnionym wobec starszego pokolenia wieszczów a bardzo dziś cenionym, tworzącym właśnie w tym czasie był Cyprian Kamil Norwid (1821 - 1883), pisał jeszcze powieści historyczne i współczesne Józef Ignacy Krasze­wski (1812-1887). Rok 1863 - przyniósł kolejne powstanie - styczniowe, także zakończone klęską. W dziedzinie sposobu myślenia, filozofii i literatury rok ów także stał się przełomem. Następne pokolenie z nieufnością odniosło się do romantycznych koncepcji i zrywów powstańczych, zwróciło się ku bardziej realnym i opartym o rzetelną wiedzę i o pracę ideałom. A zatem wydarzenia historyczne, które określiły polski romantyzm i znalazły swoje odbicie w literaturze to:

• 1815 - Kongres Wiedeński, na którym ustalono nowy porządek w Euro­pie po epoce napoleońskiej. Polskę ponownie rozdarto na trzy części, przy czym utworzono tzw. Królestwo Kongresowe pod władaniem cara. Stało się ono terenem działania polskich patriotów i organizacji spiskowych.

• l1830 - powstanie listopadowe i jego klęska. Fala Wielkiej Emigracji po upadku powstania. Działalność ugrupowań polskich w Europie.

• l1846 - rabacja chłopska pod wodzą Jakuba Szeli. Bunt chłopów prze­ciwko szlachcie, stłumiony, lecz znaczący w historii kraju.

• 1848 - Wiosna Ludów. Szereg wystąpień wyzwoleńczych w całej Euro­pie.

• 1863 - powstanie styczniowe i jego klęska.

44. Czy „Oda do młodości” Adama Mickiewicza jest dziełem klasycznym czy romantycznym?

"Oda do młodości" powstała w grudniu 1820 roku w Kownie. Stała się programem ideowym filomatów. Według Mickiewicza, człowiek młody powinien próbować poznać to, co pozazmysłowe. Apostrofa do młodości - ma mu pomóc wynieść się do góry, przeniknąć wszystko. Świat bez uczuć i fantazji jest martwy. Kontrast pomiędzy wyżynami intelektu a fantazją, między młodością a starością. Młodzi ludzie powinni poświęcać się w drodze do sławy. Mickiewicz nawołuje do pokonywania trudności, aktywnej postawy, wybicia się ponad stare formy (ma w tym pomóc młodość). Siła młodości porównywana jest do boskiej siły twórczej. Świat ducha charakteryzuje się miłością, działaniem. Świat stary charakteryzuje martwota, bezduszność, egoizm, jest statyczny i ogranicza ludzi. Świat młody jest twórczy, pełen ducha, heroizmu i ofiary, jest dynamiczny, optymistyczny, wzywa do braterstwa. "Oda do młodości" pod względem czasu powstania jest dziełem oświeceniowym.

"Oda do młodości" - cechy oświeceniowe (klasyczne):

- forma - oda pochodzi z antyku;

- sposób obrazowania, odwołania, porównania do antyku;

- hasła braterstwa, przyjaźni, jedność wiary w wykształcenie;

- należy walczyć ze swoją słabością, dążyć do doskonałości;

- podporządkowanie jednostki zbiorowości;

- wiara w możliwości ulepszenia świata.

"Oda do młodości" - cechy romantyczne:

- motto z Schillera - "Stare formy padają w ruinę";

- gwałtowność wezwań do przemiany świata;

- patriotyzm, rewolucjonizm;

- egoizm i wyrachowanie starych przeciw altruizmowi (mądrości z zapału)

młodych;

- wyjście poza racjonalizm.

"Oda do młodości" to romantyczne wezwanie do rewolucji, poniesienia ofiar w

imię zwycięstwa wolności. Niewielu współczesnych Mickiewiczowi rozumiało Odę.

45. Ludowy i renesansowy charakter „Ballad i romansów” oraz II część „Dziadów” Adama Mickiewicza.

46. Zaprezentuj wybrane „Sonety krymskie”. W czym upatrujesz ich wartość.

Sonety krymskie powstały po letniej wyprawie z Odessy na Krym, którą odbył Mickiewicz w 1825 r. Sonet jest formą starą, wykształconą przez Włochów w XIII w. Dwie pierwsze zwrotki (4-wersowe) zwykle prezentują opis danego zjawiska czy pejzażu, dwie kolejne, (krótsze, bo 3-wersowe)przy-noszą podsumowanie, poetycką refleksję, wnioski, prawdy filozoficzne. Można zatem rozpatrywać sonety w dwu warstwach. I tak - chyba najbardziej znany jest sonet rozpoczynający cykl:

Stepy akermańskie - część opisową zajmuje poetycki obraz okolic Akermanu nad Dniestrem. Świat przedstawiony poeta ujmuje w płynnym ruchu - step to suchy ocean, wóz brodzi jak łódź, łąki falują - podróż przypo­mina rejs po wielkim morzu. Noc. Samotność podróżnika wśród ciemności i gwiazd - można powiedzieć: prawdziwa głębia romantyczna. Z dala lśni jakiś blask. Poeta snuje pomysły: czy to jutrzenka, czy blask Dniestru czy "lampa Akermanu"? Cóż jest istotą tego utworu? Czy poza nastrojowym opisem i odkształceniem stepu w wodę jest tu coś jeszcze? Jest. Nagły bezruch i cisza -tak cicha, że aż ją "słychać". Mickiewicz zaznacza "ulotne" dźwięki: szelest węża, łopot sznura żurawi, kołysanie motyla - w tej atmosferze stają się słyszalne, tworzą całą symfonię. Cóż może czuć człowiek zanurzony w takiej przestrzeni? Tęsknotę. A zatem poeta wytęża słuch w stronę ojczyzny - Litwy. I kończy smutno: Jedźmy, nikt nie wola. To pełne goryczy stwierdzenie podkreśla samotność poety, przypomina jego nieszczęśliwą miłość, smutny los jego przyjaciół - cisza od strony Litwy oznacza tu także brak buntu i sprzeciwu - pogodzenie się ze swoim losem zniewolonego narodu.

Burza - ten sonet wprowadza nas w świat zgoła inny niż "Stepy akermańskie" Nie ma tu ciszy ani szelestów - jest dynamika i groza burzy. Szaleństwo żywiołu znajduje swój opis w intensywnych czasownikach: zdarto, żagle, ryk wód, wicher z tryumfem zawył... Można powiedzieć - obraz końca świata. Spotęgowany ruch, dźwięk i lęk. Żywioł znajduje romantyczne uoso­bienie - oto po grzbietach fal schodzi na pokład "geniusz śmierci" - fantastycz­na, pełna mocy postać. Spójrzmy na pokład - różni ludzie różnie reagują w godzinie śmierci: jedni się modlą, inni płaczą, jeszcze inni się żegnają... Jest jednak na pokładzie ktoś samotny - wiadomo, poeta romantyczny, odwrócony od innych, nieodczuwający lęku. Lecz nie z powodu odwagi. Jest to nieszczęśnik, który już nie ma sił, nie ma wiary i nie ma nikogo, by się z nim żegnać. Sonet wspaniale obrazuje siłę żywiołu i kruchość człowieka. Ukazuje też, że godzina śmierci jest sprawdzianem ludzkości, lecz nie jest jeszcze najgorszą klęską - stokroć gorsza jest samotność i niechęć do życia.

Ajudah - już we wstępie zarysowuje autor typowo romantyczny obraz: oto przed oczami odbiorcy wyrasta wielka góra - Ajudah (góra - niedźwiedź). Na jego szczycie wsparty na dłoni rozmyśla bohater romantyczny. Cóż widzi? Oto spienione fale, podobne do ławic wielorybów uderzają o podnóże góry. Gdy odbiegają - pozostawiają po sobie muszle, perły i korale. Widok ten wzbudził oryginalną refleksję twórcy: góra Ajudah jest jak serce poety, fale morskie - to namiętności, które je atakują, budząc natchnienie twórcze. Gdy odbiegają - pozostają po nich nieśmiertelne pieśni - czyli skarby takie jak perły i korale. To poetyckie skojarzenie przywołało typowy dla epoki temat - poezji i poety, osamotnionego, lecz nieśmiertelnego dzięki swojej sławie.

Czatyrdah - sonet wyraża odwieczny okrzyk cierpienia - kruchego, wątłego, łatwo zniszczalnego człowieka, który wznosi swoje ręce do tego co wieczne, monumentalne, niezniszczalne - tu to zwalista góra Czatyrdah. Zroz­paczony muzułmanin odprawia modły u podnóża góry, wylicza swoje ludzkie nieszczęścia: suszę, szarańczę, wojnę - wciąż te same od pokoleń. Lecz Czatyr­dah tkwi nieruchomy i obojętny na ludzkie cierpienie. Poeta opisuje go jak człowieka: niemal widoczne są: płaszcz lasu, turban z chmur i nieme, modlitewne zapatrzenie w niebo. Góra - pośrednik między człowiekiem a Bogiem -wciąż milczy. Zbyt cienki jest głosik istoty ludzkiej, sam muzułmanin zbyt drobną jest kruszyną, by wzruszyć głaz. Ostatnie wersy zawierają lęk człowieczy, bolesne pytanie i podejrzenie: czy Bóg jest taki jak-jego dzieło Czatyrdah - wielki, potężny i obojętny na ludzkie wołanie?

Bakczysaraj - smutny jest opis dawnej stolicy chanów krymskich -Bakczysaraju. Coś co niegdyś tętniło życiem, oznaczało władzę i potęgę - ulega unicestwieniu. Szarańcza zżera trony, rośliny wdarły się do pałaców, przyroda wraca na stare swoje siedlisko - słowem ruina, niszczące dzieło czasu, upadek dawnej świetności. Pozostała tylko dawna fontanna w środku haremu, źródło, które wciąż bije. Woda to symbol życia i wiecznego trwania, lecz tu głos jej urąga uznanym przez świat wartościom - źródło pozostało, podczas gdy przeszły miłość, potęga i chwała. Ruina pałacu budzi zadumę obserwatora -refleksję o przemijalności doczesnego świata jakby wprost z epoki baroku.

47. Bochater romantyczny w utworach Adama Mickiewicza, jego ewolucja.

48. Bochaterstwo i tragizm losów Konrada Wallenroda. Omów cechy powieści poetyckiej.

49. Scharakteryzuj poszczególne części „Dziadów” Adama Mickiewicza.

Część II - jest inscenizacją starego, ludowego obyczaju - święta dziadów, które przypada w noc przed Zaduszkami, a polega na przywoływaniu duchów zmarłych, by pomóc im dostać się do nieba. W części II obserwujemy gromadę wieśniaków, prowadzącego obrzęd Guślarza i kolejne duchy, które pojawiają się i znikają. Są to dusze dzieci, okrutnego pana i dziewczyny. Pojawia się także Widmo, które milcząco podąża za Pasterką, lecz nie chce zniknąć nawet wobec zaklęć Guślarza.

Część IV przenosi odbiorcę do domu księdza. Jest nadal noc Zadu­szek i na plebani zjawia się tułacz-Pustelnik. Rozmowa między księdzem a
dziwnym gościem zawiera się w trzech godzinach: miłości, rozpaczy, przestrogi. Dowiadujemy się o tragicznych dziejach Pustelnika - o jego nieszczęśliwej miłości do kobiety, która poślubiła innego człowieka, o jego rozpaczy grani­czącej z obłąkaniem, o nieufności Pustelnika do ksiąg i wiedzy - chwilami rozmowa ta przypomina klasyczno - romantyczną dyskusję. Cała rozmowa i wizyta jest zaprzeczeniem racjonalizmu: oto w początkach drugiej godziny Pustelnik okazuje się Gustawem - dawnym uczniem księdza, gdy ta godzina mija, Gustaw przebija się sztyletem... i żyje nadal. Tym niemniej głównym tematem IV części jest miłość romantyczna, jej siła i jej niszczące działanie, dlatego często nazywana jest "wielkim studium miłości". Wszystko wskazuje na to, że Widmo z Części II i Gustaw z Części IV to ta sama osoba. W Części III przekształca się w Konrada.

Część III - składa się już z kilku scen dramatycznych. Mówiąc w największym skrócie jest to: I - scena więzienna - nieszczęśliwy kochanek Gustaw przeistacza się w bojownika o wolność ojczyzny - Konrada, cała scena podejmuje temat męczeństwa polskiej młodzieży tego czasu. II - Wielka Improwizacja - to monolog Konrada, który, zbuntowany zwraca się do Boga, żądając władzy, mógłby bowiem wykorzystać ją dla dobra narodu. Dumny Konrad oskarża Boga i przegrywa ten pojedynek. Widzenie księdza Piotra -jest objawieniem, aktem jasnowidztwa, jakie zesłał Bóg na skromnego księdza bernardyna. Jest to scena objawiająca dzieje Polski na wzór męczeństwa Chrystusa - najważniejsza literacka realizacja hasła mesjanizmu narodowego. "Sen Senatora" - to scena ataku diabłów na grzeszną duszę Nowosilcowa. Salon warszawski - podejmuje temat oceny społeczeństwa polskiego, elity rządzącej i młodych patriotów, przedstawionych w kontrastowym zestawieniu (tu ważny jest epizod przedstawiający dzieje Cichowskiego). Scena VIII - Pan Senator -jest satyrą Senatora i jego służalczego otoczenia, osią "fabularną" jest tu los katowanego spiskowca Rollisona i interwencji jego matki, która usiłuje wydobyć go z więzienia. Charakterystyczny także jest epizod z Doktorem -naczelnym donosicielem Senatora. Ów marny człowiek ginie od pioruna pod­czas burzy. Warto wiedzieć, że taka właśnie śmierć spotkała ojczyma J. Słowackiego - pana Becu. Kończy tę część scena IX - Noc dziadów, która wyjaśnia tajemniczą sylwetkę Widma ze sceny II - najprawdopodobniej nie był on umarłym, w scenie końcowej widzimy go po raz ostatni wśród tłumu zesłańców.

Ustęp - tu podróż skazańców na zesłanie staje się podstawą do kolej­nych części - opisów Rosji carskiej i jej despotyzmu. Są to: Droga do Rosji, Przedmieścia stolicy, Petersburg, Pomnik Piotra Wielkiego, Przegląd wojska, Oleszkiewicz i wiersz Do przyjaciół Moskali.

50. Jakie „wielkie tematy” porusza Adam Mickiewicz w „Wielkiej Improwizacji” Konrada?

Scena II - Wielka Improwizacja - budzi podobno trudności interpreta­cyjne. Tymczasem rozgrywa się według zupełnie prostego scenariusza. Na­tchniony, owładnięty "duchem" tworzenia Konrad kieruje gorące słowa ku Bogu. Nie są to słowa modlitwy, lecz słowa poezji, nie porządkowane, nie poddawane technicznej obróbce, lecz płynące z potrzeby serca, z natchnienia - czyli właśnie improwizowane. Słowa te to żądanie, cała improwizacja to pojedynek z Bogiem. Konrad pragnie "rządu dusz", by móc wyzwolić i zbawić naród. Uważa, że uprawnia go do tego fakt, iż jest poetą - bowiem poezja jest boską siłą tworzenia, zapewnia nieśmiertelność. W szaleńczym uniesieniu Konrad bliski jest bluźnierstwu - milczenie Boga potęguje jego gniew - grozi Bogu i już prawie nazywa go carem... lecz słowo to dopowiada diabeł. Konrad krańcowo wyczerpany mdleje, spór o jego duszę wiodą złe i dobre moce (diabły i anioły). Ratuje tę obolałą duszę ksiądz Piotr.

Oto ważne tematy, które porusza Konrad w Wielkiej Improwizacji:

1. Poezja - czym jest i jaką ma siłę? Oto nie jest to pieśń dla ludzi - moc
   twórcza prawdziwego mistrza sprawia, że nikt go nie rozumie, jest on samotny, lecz za to obdarzony wielką siłą - tworzy (jak Bóg) i jest nieśmiertelny (też jak Bóg). Jest przy tym poeta groźny, gdyż może swoją pieśnią poruszyć serca i umysły społeczeństw, wezwać je do buntu - nawet przeciw Bogu.

2. Miłość - lecz nie miłość jednostkowa, prywatna, lecz miłość do całego
   narodu, zjednoczenie się całym narodem - wcielenie w ojczyznę - Konrad reprezentuje tu każdego z członków cierpiącego społeczeństwa. Mówi:

Nazywam się Milijon - bo za miliony

Kocham i cierpię katusze.

3. Wyzwanie wobec Boga. Prośba o "rząd dusz", o możliwość walki uczu­ciem, wreszcie groźba i bluźnierstwo - na które Bóg odpowiada milczeniem.

4. Polemika - konflikt: mądrość a uczucie. Konrad w uniesieniu przypisuje Bogu cechy klasyczne, wrogie romantykom: mądrość, wiedzę, potęgę. Sam natomiast przepełniony jest uczuciem, które niejako rekompensuje przemijalność i kruchość życia podobnego do iskry.

51. Na czym polega mesjanizm narodowy zawarty w „Widzeniach księdza Piotra”?

Bóg nie raczył odpowiedzieć dumnemu Konradowi, miotającemu się w swojej celi pod presją uczucia. Lecz odpowiedział skromnemu duchownemu, który nazywa się sam "prochem i niczem" - księdzu Piotrowi. Ksiądz Piotr przeżywa w swojej celi Widzenie. To jest właśnie odpowiedź Boga - mistyczne uniesienie, w efekcie którego dane jest księdzu ujrzeć dzieje Polski - i jej przyszłość. Całość wizji jest romantyczną realizacją hasła mesjanizmu naro- . dowego. Oto bowiem ksiądz Piotr widzi dzieje Polski ułożone na wzór dziejów Chrystusa, męczeństwo polskiego narodu ma zbawić inne ludy walczące o wolność. Cóż zobaczył ksiądz Piotr? Oto obrazy tego, najsłynniejszego w literaturze Widzenia:

1. Spojrzenie "z lotu ptaka": szereg splątanych dróg, wiodących na
   północ, na nich tłum wozów, które wiozą Polaków na Sybir. "To nasze dzieci" - krzyczy ksiądz Piotr - i caratl jawi się jako biblijny Herod - morderca dzieci.

2. Wizja pojedynczego człowieka, który "uszedł" i będzie wskrzesicie­
   lem narodu. Imię jego: czterdzieści i cztery. (Mesjanizm jednostki).

3. Naród "związany" i Europa, która "nad nim się urąga". Wizja procesu
   na wzór losów Chrystusa. Gal (czyli Francja) ukształtowana jest na
   podobieństwo Piłata, który "umywa ręce", lecz wydał wyrok.

4. Droga krzyżowa - "Naród-Chrystus" dźwiga krzyż ukuty z trzech
   ludów (trzy zabory) a ramiona rozciąga na całą Europę.

5. Ukrzyżowanie - u stóp, na wzór Matki Boskiej, opłakuje Naród
   matka Wolność. Rani go w bok żołdak Moskal.

6. Wniebowstąpienie - Naród unosi się ku niebu w białej szacie, lecz
   przemienia się w portret wybawcy - namiestnika wolności. Znów wizja jest niejasna. Oto postać o trzech obliczach, stoi na trzech stolicach i na trzech koronach - najwyraźniej pognębi zaborców. Powtarza się jego imię: czterdzieści i cztery. Ten obraz kończy Widzenie.

Obrazy, które ujrzał ksiądz Piotr nie sąjasne i klarowne. Tak jak w objawie­niach biblijnych (np. Apokalipsa św. Jana) pełno tu symboli, niedopowiedzeń, zagadek Nawet słynne "czterdzieści i cztery". Szereg badaczy poszukiwał znaczenia tej liczby, sprawdzono mitologiczne znaczenia czwórek, wiek poety, podejrzewano, że ów czterdzieści i cztery to sam Mickiewicz lub Konrad. Jedno jest pewne: losy narodu polskiego ukazane są wyraźnie na wzór dziejów Jezusa Chrystusa - poszcze­gólne elementy znajdują swoją analogię - i dlatego cała wizja jest literacką realizacją koncepcji: "Polska Chrystusem narodów".

52. Cechu dramatu romantycznego (na dowolnie wybranych przykładach).

"Kordian" jest jednym z najwybitniejszych dramatów romantycznych. Główny bohater jest bohaterem romantycznym, przeżywającym rozterki i wahania, w końcu ogarniętym ideą walki o wolność ojczyzny. Występują w dramacie elementy fantastyczne - monolog na szczycie Mont Blanc, scena przed sypialnią cara. Poeta nie przestrzega reguły tzw. czystości gatunków i rodzajów - opowiadania Grzegorza mają charakter epicki, monolog Kordiana ma charakter liryczny. W "Kordianie" mamy do czynienia z tzw. Kompozycją otwartą, poszczególne sceny są ze sobą tylko luźno powiązane, najczęściej osobą głównego bohatera.

53. ”Pan Tadeusz” Adam Mickiewicza jako epopeja narodowa.

54. Motyw powstania listopadowego w literaturze polskiej okresu romantyzmu.

55. Jakie tematy porusza w „Kordianie” Juliusza Słowackiego uznasz za najważniejsze.

Wymowa Kordiana układa się wg następujących punktów problemo­wych:

1. Podsumowanie i ocena powstania listopadowego.

2. Polemika z Mickiewiczem zawarta w Kordianie.

3. Portret psychologiczny Kordiana jako Polaka-pielgrzyma i jako bohatera romantycznego.

4. Koncepcja Polski jako "Winkelrieda narodów" - dyskusja o mesjanizmie.

Powyższe motywy porządkują bogaty materiał dramatu, który zawiera się w następujących częściach:

Przygotowanie. Jesteśmy świadkami fantastycznej sceny, w której, jak
w szekspirowskim Makbecie, wiedźma i szatan warzą podejrzaną strawę w
czarodziejskim kotle. Na skutek magicznych zabiegów "wyczarowują" i oceniają kolejnych przywódców powstania listopadowego. Rzecz dzieje się przywódców chacie czarnoksiężnika, w r. 1799,31 grudnia w nocy (noc sylwestrowa, rozpo­czynająca nowe stulecie!).

Prolog - Trzy Osoby Prologu przedstawiają trzy propozycje kształtu
i roli, jaką ma spełniać poezja. Jest to nie tylko fragment, który ujawnia sąd
autora w tej kwestii, lecz także polemika z Mickiewiczem (por. pyt. 52).

Część I. Akt I - Poznajemy Kordiana, piętnastoletniego, uduchowionego poetę, zakochanego w starszej od siebie Laurze. Rzecz dzieje się w ziemiańskim dworku Kordiana. Stary sługa Grzegorz opowiada bohaterowi trzy opowieści - trzy propozycje życia. Spotkanie z Laurą ukazuje dojrzały afekt Kordiana, lecz ukochana wyraźnie go lekceważy, nawet nieco wyśmiewa. Akt I kończy się tragicznie - "panicz się zastrzelił", czyli Kordian popełnił samobój­stwo.

Akt II - Wędrowiec. Rok 1828. Kordian żyje nadal, w jaki sposób -
nie wiemy. Przemierza Europę, widzimy go w Londynie, we Włoszech, w Watykanie u papieża, na Mont Blanc, gdzie wygłasza swój monolog. Z okrzykiem "Polska Winkelriedem narodów" - Kordian zostaje przeniesiony przez Chmurę do Polski.

Akt III - Spisek koronacyjny - car Mikołaj koronuje się na króla Polski. Wmieszani w tłum poznajemy poglądy społeczeństwa w tej sprawie. W scenie IV w podziemiach, w kościele św. Jana odbywa się zebranie spiskowców, wśród których pod postacią podchorążego rozpoznajemy Kordiana. Spiskow­cy dyskutują, a potem głosują, czy dokonać zamachu na cara czy nie? Grosz -za życie, kula za śmierć władcy. Przeważają grosze... Kordian jednak w unie­sieniu sam decyduje się dokonać zamachu - w nocy ma bowiem wartę w zamku. Scena V - to ważny moment, gdy Kordian kieruje się do sypialni cara, by go zabić. Przestępują mu drogę Strach i Imaginacja, obrazowo uświadamia sobie bohater grzech, który ma popełnić - zabójstwo i królobójstwo. Nie jest w stanie tego uczynić. Mdleje na progu sypialni carskiej. Szpital wariatów - leżącego tu Kordiana odwiedza Doktor o cechach szatana. Przedstawia mu wariatów mesjaszy. Jeden jest krzyżem, drugi podtrzymuje niebo, by nie spadło na ludzi - obaj przedstawiają swoistą ocenę mesjanizmu. Na Placu Saskim Kordian na rozkaz księcia Konstantego dokonuje skoku konno przez piramidę z karabi­nów, czym uzyskuje sobie uznanie Wielkiego Księcia, lecz car jest nieugięty i każe rozstrzelać Kordiana. Scena IX to rozmowa cara z bratem - Wielkim Księciem, która obnaża wstrętne sprawki obu monarchów, lecz Konstanty uzyskuje ułaskawienie Kordiana. Scena końcowa dramatu to egzekucja Kor­diana, adiutant pędzi z ułaskawieniem, lecz nie wiadomo, czy zdąży...

56. Jak oceniasz typ psychologiczny reprezentowany przez Kordiana? Przedstaw dzieje bohatera.

Na konstrukcję Kordiana złożyły się trzy elementy: wątek biograficzny autora (czyli prywatne przeżycia Słowackiego), schemat bohatera romantycz­nego i wzór Hamleta - bohatera tragedii Szekspira. Jest młody Kordian nie­wątpliwie typowym romantykiem. Dla wielu odbiorców jest także typowym wzorem polskiej mentalności i polskiego postępowania. Czy jest bohaterem pozytywnym? Tak ocenić byłoby go trudno. Jest jednostką skomplikowaną psychologicznie.

Gdy poznajemy go w scenie I, jest to młodzieniec niezwykle wrażliwy, delikatny, poeta zjednoczony z przyrodą, zakochany w starszej od siebie i nieco go lekceważącej Laurze. Wyraźnie rozpoznajemy w nim samego Słowackiego z czasów studenckiej miłości do Ludwiki Śniadeckiej. Ten etap także zgodny jest ze schematem bohatera romantycznego. Ważną rolę w tej części odgrywa stary sługa Grzegorz, który wygłasza trzy opowieści: "O Janku co psom szyi buty", opowieść z walk napoleońskich i dramatyczna historia z niewoli w Rosji o bohaterskim Kazimierzu, który życiem zapłacił za bunt. Nie są to opowieści dla dekoracji. Są to trzy propozycje życia: pierwsza - koncepcja samodzielności, zaradności i praktycyzmu życiowego. Druga - to propozycja udziału w patriotycznej, zespołowej walce o wolność kraju. Trzecia to koncep­cja spisku, konspiracji i jednostkowej walki o ojczyznę. Kordian - człowiek niezdecydowany - w końcu wybierze tę trzecią drogę. Tymczasem - jak to w biografii romantycznej bywa - popełnia samobójstwo i żyje dalej. Nie jest jasne czy go odratowano, czy żyje jako duch. Z pewnością jednak pobrzmiewa tu echo samobójczej śmierci Ludwika Spitznagla, przyjaciela Słowackiego. Sa­mobójstwo jest punktem zwrotnym w życiu Kordiana.

Następny etap jego żywota to podróże. Jest teraz bohaterem poszu­kującym - prawd życiowych, wartości kulturowych, szans politycznych. Znaj­duje się w Anglii (ukłon w stronę Szekspira), we Włoszech, gdzie romans z
Wiolettą uświadamia mu sprzedajność kobiet, istnienie miłości jako towaru handlowego, wreszcie wizytuje papieża w Watykanie. Lecz i to spotkanie jest niewypałem. Papież zajęty bardziej papużką niż losami świata nakazuje Pola­kom siedzieć cicho i czekać. Kres podróży Kordiana stanowi szczyt Mont Blanc. Prawdziwa metamorfoza następuje właśnie tutaj. Na podobieństwo Hamleta i jego słynnego monologu (Być albo nie być) Kordian rozważa swoje sprawy, podobnie jak Hamlet waha się. Wreszcie podejmuje decyzję i z okrzy­kiem "Polska Winkelriedem narodów!" przenosi się do Polski.

Następuje kolejny etap - romantyczne wcielenie w bojownika walki o wolność ojczyzny. Kordian samotnie podejmuje się misji dokonania zamachu na cara. Niestety - okazuje się, że jest to zadanie ponad jego siły. Własna wyobraźnia bohatera stwarza mu przeszkody nie do pokonania. Drogę przestępują mu Strach i Imaginacja, trumny królów, grzech królobójstwa okazuje się zbyt wielki. Kordian mdleje w progu sypialni carskiej. Pojmany, skazany na śmierć, dokonuje czynu żołnierskiego - przeskakuje konno szpaler szwoleżerów. Ostatnia scena to chwila, kiedy Kordian już ma być rozstrzelany. Lecz z drugiej strony biegnie goniec z uwolnieniem. Jak to się skończy (zdąży czy nie zdąży) nie wiadomo. Jedynie fakt, że Kordian miał być pierwszą częścią trylogii, pozwala mieć nadzieję, że posłaniec zdążył.

Jak zatem ocenić Kordiana? Jest to arcydelikatna struktura psychiczna. Jest oczywiście szlachetny, czysty, nieskazitelny. Wiele rozmyśla, dużo chce, lecz między jego ideologią a czynem rozciąga się przepaść. Czytelnik w pewnym momencie czuje się zirytowany - czuje niedosyt, pragnie, by Kordian dokonał czegoś konkretnego, choćby to miała być zbrodnia, domaga się, by bohater był bardziej racjonalny i praktyczny.

Podsumujmy swoje rozważania: Kordian jest typowym bohaterem ro­mantycznym, lecz jest także w pewnym stopniu kompromitacją postaci tego typu. Jest ożywionym ideałem rycerza o doskonałej moralności, lecz zarazem typem "nieudacznika życiowego". Czy jest typowym wzorem Polaka, który "mierzy siły na zamiary", wiele marzy, mało może, wbrew rozumowi uderza "szablą na czołgi"? W pewnym sensie na pewno tak. Nie należy jednak generalizować ocen. Należy natomiast wziąć pod uwagę, że czasy bardzo się zmieniły, mentalność łudzi i "wzór" Polaka też.

57. Jak realizuje się kult ludzi wielkich w poezji Cypriana Kamila Norwida.

Punktem wyjścia do odpowiedzi na powyższe pytanie powinno być przytoczenie jednej z najważniejszych opozycji, jaką rozważał Norwid w swojej refleksji filozoficznej. Chodzi mianowicie o sprzeczność człowiek-świat, o poczucie obcości i niezrozumienia wśród ludzi. Zasada ta jeszcze bardziej "obowiązuje" w przypadku wybitnych jednostek, ludzi obdarzonych talentem, artystów, polityków, filozofów. Oto charakterystyczna dla Norwida refleksja: prawdziwie wielka jednostka nigdy nie będzie doceniona za życia, nie zrozumieją jej współcześni ludzie, dopiero po latach następne pokolenia odkryją i pojmą sens jej idei. Dzieło wielkie nie dotrze od razu do ludzi - musi przejść przez upokorzenie, obojętność i niechęć, dopiero po tym etapie może zostać uznane.

Musiała być to ważna dla Norwida kwestia, być może dlatego, że sam nie zaznał wśród współczesnych zrozumienia ani poklasku. Wiele utworów poświęcił wielkim jednostkom, rozważając ich losy, utrwalając ich romantycz­ny indywidualizm. Oto najważniejsze przykłady utworów o geniuszach kultury ludzkiej:

• Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie...

• Fortepian Szopena.

• Do obywatela Johns Brown.

• Klaskaniem mając obrzękłe prawice.

Najdobitniej ujawnia się kult ludzi wielkich w utworze pt. Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie... Poeta sześć razy "pyta" sześciu ludzi wielkich, co uczynili swojemu społeczeństwu, że nie zaznali spokojnego grobu, że po śmierci przeno­szono ich ciała, dyskutowano ich dzieła, szukano wartości lub absurdu. Taki los spotkał Sokratesa, Dantego, Kolumba, Camoensa, Kościuszkę, Napoleona... Za­stanawia Norwida jakiż będzie los pośmiertny Mickiewicza. Powyższe przypadki stają się materiałem do rozważań i do stawiania wniosków. Brzmią one tak:

• Człowiek wielki nie zazna spokoju i nie będzie "człowiekiem" dla
  swoich współczesnych, najwyżej mitem dla potomnych.

"Bo glina w glinę wtapia się bez przerwy,

Gdy sprzeczne ciała zbija się aż ćwiekiem".

Ten słynny cytat wyraża całą koncepcję. Glina - to przeciętne masy ludzkie, łatwo się ze sobą łączą i łatwo się rozumieją. Ciała sprzeczne to społeczeństwo ze swoją glinianą konstrukcją i wybitna jednostka - inny, trwal­szy materiał. Zrozumienie jej jest bolesne (obrazowane jako "zbijanie ćwie­kiem"), lecz następuje wcześniej czy później.

58. Scharakteryzuj kult poezji tyrtejskiej w polskim romantyzmie krajowym.

Tyrteusz - poeta grecki z VII w. p.n.e. - pisał pieśni, które porywały do boju Spartan, sam także walczył. Polscy poeci-Tyrteusze doby romantyzmu przyjęli podobną postawę. Byli to:

Seweryn Goszczyński - wiódł działalność konspiracyjną na Ukrainie, uczestniczył w powstaniu listopadowym, po klęsce powstania działał na terenie Galicji.

Wincenty Poi - brał udział w powstaniu listopadowym, był uczestnikiem Wiosny Ludów.

Lucjan Siemieński - walczył w powstaniu listopadowym, potem działał w stowarzyszeniach spiskowych.

Gustaw Ehrenberg - był nieślubnym synem cara Aleksandra I, lecz całe życie walczył z caratem, pisał rewolucyjne wiersze, był aresztowany i spędził 20 lat w kopalniach Syberii.

Ryszard Berwińskl - wiódł konspiracyjną, patriotyczną działalność na terenie Wielkopolski, był aresztowany, brał udział w powstaniu, które wybuchło w Wielkopolsce w 1848 r.

Mieczysław Romanowski - działał na terenie Galicji, młodszy od pier­wszego pokolenia romantyków (ur. 1834 r.), gdy wybuchło powstanie stycznio­we przedostał się do zaboru rosyjskiego i zginął w bitwie koło Józefowa Lubelskiego.

Kornel Ujejski - znany głównie jako autor "Maratonu" i "Chorału". Poeta znajdujący się pod wpływem tradycji romantycznej (synowi nadał imię Kordian), głosił w poezji patriotyczno-rewolucyjne ideały. Poeci romantyzmu krajowego własną biografią potwierdzili wartość hasła: "łączyć poezję z czynem, życiem zaświadczyć ideę, którą się głosi",

upamiętnić los męczenników narodowych. Bohater poezji tyrtejskiej to często stary wiarus-żołnierz (z epoki napoleońskiej) lub męczennik za sprawę naro­dową: spiskowiec-zesłaniec. Wśród cech poezji tyrtejskiej warto wyróżnić:

• "apelowość" utworów (wiersze-odezwy do boju).

• optymizm i wiara w zwycięstwo.

• nakaz ofiarowania życia, porzucenia domu i najbliższych w imię
  miłości ojczyzny.

• nakaz zerwania z własną słabością, "precz z wizją romantycznego
  kochanka" - pozostaje tylko żołnierz.

• bogata "symbolika" - mnogość zawoalowanych znaczeń była efektem
  cenzury.

59. Jakie motywy tematyczne najczęściej podejmowali twórcy polskiego romantyzmu?

Literatura romantyzmu wciąż krąży wokół kilku centralnych zagadnień, uprzywilejowanych przez romantyków, bo ogarniających ówczesną filozofię, życie polityczne a nawet życie prywatne twórców. Są to:

Patriotyzm i walka o wyzwolenie kraju spod zaborów. Literatura nie tylko ujawnia miłość ojczyzny i pragnienie wolności głoszone przez twórców, także dyskutuje metody walki i sposób działania (mit buntu, spisku, kwestia wallenrodyzmu). Dochodzi do tego postulat utrwalenia dawnej świetności Polski, tyrtejskiego nawoływania do czynu i uświęcenia portretów męczenników sprawy narodowej.

Miłość romantyczna - jest osią konstruującą dzieje bohatera romantycznego, prywatnym wątkiem postaci w utworze, jest także głosem krytyki w sprawie istniejącego porządku społecznego i obyczajowego. Jest to miłość
tragiczna, nieszczęśliwa, prowadząca do obłędu i samobójstwa. Stanowi też odbicie w literaturze osobistych losów twórców. Jest także w romantyzmie krytyka tego schematu - w wydaniu A. Fredry.

Poezja i rola poety - to ogromnie ważny temat literatury romantycz­nej. Mit poety to obraz człowieka wyniesionego ponad tłumy, samotnego i wyobcowanego. Poeta jawi się na górskich szczytach, pojedynkuje się z Bogiem, sam walczy o idee narodów. Poezja jest siłą stwarzającą, a zatem niemal mocą Boską. Nawołuje do walki (tyrteizm), lub uspokaja, może być także skarbnicą świętości narodowych i więzią zespalającą pokolenia.

Mesjanizm - jednostki i narodu. Literatura romantyzmu propago­wała mit jednostki, która spełnia misję poświęcenia się za innych, indywidualnie walczy o daną ideę, cechami charakteryzującymi mesjasza są prometeizm i tytanizm. Mesjaszem w tym rozumieniu słowa był Konrad Wallenrod i Konrad z Dziadów, tajemniczy zbawiciel "czterdzieści i cztery" czy Kordian.

Modne było również hasło mesjanizmu narodowego, czyli interpretowania niewoli Polski jako misji poświęcenia się za inne narody, uznawanie Polski za naród wybrany, za "Chrystusa narodów". Natura - jest nie tylko tłem wydarzeń w romantycznych utworach. Natura jest inspiracją dla wyobraźni poetyckiej, jest żywym i znaczącym elementem świata, "współodczuwa" cierpienia postaci, stwarza nastrój. Mówi się nawet o "panteizmie natury" w tej epoce, czyli o całkowitym opanowaniu literatury przez mit przyrody, która organizuje romantyczną wizję świata. Nie traktowano więc natury "naukowo" - obdarzono ją duszą, natura - to "twór żywy i czujący" - z jednej strony idealny, uporządkowany, wiecznie się odradzający, z drugiej pełen grozy, tragiczny i naznaczony śmiercią. Natura towarzyszy wszystkim bohaterom utworów romantycznych, jest materią "Sonetów krymskich", odgrywa niebagatelną rolę w lirykach Mickiewicza, Słowackiego, jest "głosem" w dyskusji o świecie, jeśli przypomnieć sobie "W Weronie" C.K. Norwida.

60. Jakie gatunki literackie uznasz za charakterystyczne dla epoki romantyzmu?

Dramat romantyczny - wywodzi się z dramaturgii Szekspira: nie respektuje trzech jedności, rezygnuje z chóru, nie podporządkowuje się "decorum", gdyż partie tragiczne mieszał z komicznymi; charakteryzuje się luźną kompozycją. Mógł mieć, jak "Dziady", niepełną i niechronologiczną numerację części. Poszczególne sceny luźno, bez wynikania logicznego, wiązały się ze sobą. Był gatunkiem dominującym. Powieść poetycka - odmiana poematu epickiego, powstała w okresie romantyzmu, o elementach dramatycznych i lirycznych. Fragmentaryczność i inwersyjność fabuły (zakłócenia chronologii zdarzeń) służą do wytworzenia napięcia i tajemniczości. Narrator ujawnia swoje uczucia w nastrojowych opisach, lirycznych komentarzach i refleksjach. Tło wydarzeń często jest historyczne (rozgrywają się one w średniowieczu), niekiedy zaś orientalne. Twórcami powieści poetyckiej byli Scott i Byron.

Ballada - wywodzi się ze średniowiecznych epickich pieśni ludowych. W Polsce połączona z cechami epickiej dumy, wykrystalizowała się w wierszowany utwór poetycki, łączący epicką opowieść o niezwykłym wydarzeniu z lirycznym komentarzem i dramatyzmem dialogowego ujęcia; znamienne jest mieszanie elementów lirycznych (niezwykłość, nastrojowość, emocjonalność), epickich (narracyjność, retrospekcja) i dramatycznych (bohaterowie w działaniu i sytuacji). Fabuła jest ramą, w którą wpisana jest sytuacja jednostki wobec losu i problemów moralnych (wina i kara, wierność i zdrada, wolność). Poemat dygresyjny - gatunek epicki, w którym fabuła staje się okazją do snucia przez narratora refleksji, wspomnień i uwag wszelkiego rodzaju o charakterze lirycznym, żartobliwym, satyrycznym, polemicznym. Fabuła ulega rozbiciu na szereg epizodów połączonych postacią głównego bohatera, na pierwszy plan wysuwa się natomiast osoba samego narratora. Poemat dygresyjny rozwinął się w okresie romantyzmu i stanowi przykład romantycznego mieszania ze sobą rodzajów literackich oraz wprowadzania podmiotowości. Przedstawiciele tego gatunku to: Byron, Słowacki.

Epopeja - utwór epicki (często wierszowany) ukazujący życie narodu w ważnym momencie historycznym. Bogate tło obyczajowe, realizm i wielowątkowość, odzwierciedla wszechstronne życie społeczeństwa.

Komedia - dramat o pogodnej treści, z elementami humoru, satyry z pomyślnym dla bohaterów zakończeniem.

TUUU

VII Pozytywizm:

61. Jakie hasła charakterystyczne dla realiów popowstaniowej polski głosili „młodzi pozytywiści”?

Młodzi przyjęli założenia filozofii europejskiej, zachwycali się tezami Comte'a, Spencera, Milla. Starali się dostosować je do realiów polskich.

Zrywom powstańczym, romantycznej koncepcji spisku, buntu i konspiracji powiedzieli stop. W zamian zaproponowali dwie wartości, które trwają niezależnie od sytuacji politycznej:

• praca

• ziemia te ideały miały zastąpić walkę zbrojną

Ziemia - to ojczyzna, opieka nad nią to swoista walka z zaborcą, patriotyzm, czynne oczekiwanie na wolność.

Mówiąc o pracy pozytywiści rozróżniali dwie jej definicje:

praca organiczna - wiązała się z pojęciem organicyzmu.

Społeczeństwo jest organizmem, każda klasa społeczna organem, to należy dbać o zdrowie każdego organu. Każda choroba czy to zepsucie warstw wyższych, czy zaniedbanie niższych powoduje chorobę całości.

praca u podstaw - to postulat oświecenia i reformowania klas najniższych i najbiedniejszych - podstawy które są najbardziej zaniedbane , one nie czują się częścią narodu , bo jedyne co czują to głód i niesprawiedliwość.

Potrzebny był ideał scjentyzmu (postulat oświecania i nauczania) i utylitaryzm (użyteczność wszelkich gałęzi sztuki w tym także literatury).

Wśród haseł społecznych głosili emancypacje kobiet i równouprawnienie Żydów. W takich okolicznościach następuje rozwój publicystyki i dominacja prozy w pozytywizmie.

62. Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz - wielka „trójka” polskiego pozytywizmu. Co wiesz o ich życiu i dokonaniach?

Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz to „trójka” prozy polskiego pozytywizmu. Są różni jako typy twórcze i jako ludzie, natomiast podobni w głoszeniu pozytywistycznego programu. E.Orzeszkowa była rozwódką, co w XIX w nie było powszechne. Przeprowadziła rozwód z patriotą- powstańcem, jej męża zesłano na Sybir po klęsce powstania Styczniowego. Orzeszkowa została w kraju, sprzedała majątek, unieważniła małżeństwo. Postąpiła tak, ponieważ nie kochała męża, a wydano ją za mąż ze względu na majątek męża. Jej miastem pozostało Grodno. Po 20 latach wolnego związku wyszła ponownie za mąż za prawnika Stanisława Nahorskiego. Zajmowała się działalnością społeczną i oświatowa. Dwukrotnie typowano ja do nagrody Nobla, ale jej nie otrzymała. Jej twórczość to: -nowele:”A,B,C”, „ Dobra pani”, „ Gloria victis”,-powieści: „Nad Niemnem”, „Marta”, „Pan Graba”, -publicystyka: „ O Żydach i kwestii żydowskiej”, „ Kilka słów o kobietach”, „Kilka uwag nad powieścią”.

B.Prus (Aleksander Głowacki) urodził się w Hrubieszowie, osierocony przez rodziców, mając 16 lat poszedł walczyć w powstaniu styczniowym, za co odebrano mu tytuł szlachecki i uwięziono. Uczył się w szkole Głównej i Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego. Był korepetytorem, pracował jako zwykły robotnik. Związał się z Warszawa tu rozpoczął pracę dziennikarska ( felietony, humoreski, publicystykę, powieści w odcinkach). Ożenił się ze swoją kuzynką Trembińską. Przenieśli się do Nałęczowa. Był największym polskim stylistą i realistą, był twórcą polskiego modelu realizmu. Jego dzieła to:

Powieści „Lalka”, „Emancypantki”, „Placówka”, „Faraon' ,

Nowele i opowiadania: „Antek”, „Katarynka”, „Kamizelka”, „Anielka”, „Powracająca fala”

Publicystyka - felietony, artykuły publicystyczne.

H. Sienkiewicz urodził się na Podlasiu w Woli Okrzejewskiej, ale od momentu rozpoczęcia studiów, których nie skończył związał się z Warszawą. W 1876r. wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych jako korespondent Gazety Polskiej. Zafascynował go krajobraz prerii, folklor amerykański. W 1879r żeni się z Marią Szętkiewiczówną. Ze względu na jej chorobę- gruźlice wiele podróżuje po europejskich sanatoriach. Żona umiera w 1885r. W 1886r - wilka wyprawa Konstantynopol, Ateny, Neapol, Rzym; 1888r- podróż do Hiszpanii, 1890r -podróż do Afryki ( wyprawa myśliwska Zanzibar). 1900r - jubileusz 25-lecia pracy twórczej. Pisarz otrzymał Oblęgorek jako dar narodu, tam też, mieszkał. Ufundował stypendium im. Marii Sienkiewicz (żony) dla twórców chorych na gruźlicę i sanatorium przeciwgruźlicze dla dzieci w Zakopanem.

1905r -otrzymał literacką nagrodę Nobla za „Quo vadis”. Stało to się po raz pierwszy w historii literatury polskiej. Po wybuchu I wojny światowej wyjechał do Szwajcarii i tam zmarł w 1916r, prochy złożono w 1924r w Katedrze św.Jana w Warszawie.

Utwory: - powieści historyczne: Trylogia, Quo vadis, Krzyżacy,- nowele: Janko Muzykant, Latarnik, Sachem, -powieści współczesne: Rodzina Połanieckich, Bez dogmatu, -powieść przygodowa: W pustyni i w puszczy, listy z podróży- felietony.

63. Problematyka nowel pozytywistycznych. Jakim gatunkiem jest nowela?

- problematyka społeczna wsi - obraz nędzy i zaniedbania ludu ukazują „Szkice węglem, Janko Muzykant, Antek”

- powstanie styczniowe - np. ”Gloria victis” Orzeszkowej

- problem żydowski - np. „Handel Gdański” Konopnickiej

- problem nierówności społecznej - wyzysk robotników, biedę miast, nędzę bezrobotnych np.: „Kamizelka, Katarynka” Prusa, „Dobra pani, ABC Orzeszkowej.

Nowele propagują hasła pozytywistów, ukazują potrzebę pracy u podstaw, pracy organicznej, wołają o tolerancję i równouprawnienie, podejmują zagadnienia patriotyczne „Gloria victis” i moralne „Powracająca fala”

Nowela - wywodzi się od włoskiego twórcy renesansowego Boccaccia

i jego „Dekameronu”( zbioru 100 nowel)

Klasyczna nowela jest utworem krótkim, prozatorskim o wyrazistej fabule i zredukowanym komentarzu. W noweli nie ma lub są nikłe wątki poboczne, mała liczba bohaterów. Wydarzenia biegną do punktu kulminacyjnego, który przynosi rozwiązanie konfliktu, po czym następuje pointa. Stuacja wyjściowa zostaje odwrócona w finale.

Cechą noweli klasycznej jest teoria sokoła, - czyli obecność głównego motywu, który przewija się przez kolejne etapy fabuły, odgrywa ważniejszą rolę i znajduje się w tytule utworu.

64. Program polskiego pozytywizmu w świetle „Lalki” Bolesława Prusa lub „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej.

Ideologię pozytywizmu najkrócej wyrażały hasła ”pracy organicznej” i ”pracy u podstaw”. Pierwsze z nich propagowało gospodarcze wzmocnienie kraju, unowocześnienie przemysłu, rolnictwa i handlu. Drugie zalecało prace warstw oświeconych nad ludem - kształcenie chłopskich dzieci, polepszanie warunków sanitarnych, szerzenie wiedzy i higieny. To wszystko miało doprowadzić do poprawy bytu ludu i harmonijnego współistnienia różnych warstw społecznych.

Wśród bohaterów „Nad Niemnem” znaleźć możemy przedstawicieli wcielających w życie taki właśnie program. Wśród nich wyróżnia się Witold Korczyński - romantyk swego czasu. Stanowi on jak gdyby odbicie romantyzmu mierzonego na zamiar - ma ogromną wiarę i nadzieję, ale jednocześnie realizuje program pozytywistów, pracuje dla przyszłości. Zdobywa on wykształcenie użyteczne społecznie, (co ważne jest dla pozytywistów) - kończy agrotechniką. Jest entuzjastą pracy u podstaw, swą wiedzą i przyjaźnią wspomaga mieszkańców zaścianka. Doradza Bohatyrowiczom wybudowanie młyna, który pozwoli na unowocześnienie gospodarki i ulży kobietom, które mielą zboże w ziarnach. Witold doradza też wprowadzenie trójpolówki - sposobu uprawy, zapewniającego wyższe plony. Bardzo często w wypowiedziach Witolda mawiają się zdania będące niemalże wiernymi przytoczeniami pozytywistycznych haseł programowych (praca, użyteczność, oświata ludu, wychowanie kobiet).

Bardzo ważny jest także Benedykt Korczyński, przedstawiciel pokolenia pozytywistów, usiłujących przełożyć formułę patriotyzmu 1863 roku na język pracy organicznej i pracy u podstaw. Choć brak w nim idealizmu, tak widocznego u jego syna i choć popada w konflikt z chłopami (a właściwie ze zubożałą szlachtą), to jednak jego przywiązanie do ziemi i ciężka praca przynoszą konkretne efekty.

Hasło „pracy u podstaw” bardzo ważne jest w przypadku Justyny Orzelskiej, pragnącej uczyć wiejskie dzieci. Spełnia ona także inny pozytywistyczny postulat - samodzielność kobiety.

Postaciami godnymi naśladowania są przedstawiciele szlachty zaściankowej, Bohatyrowicze. Uosabiają piękno fizyczne jako efekt ciężkiej i wytrwałej pracy. Są wierni tradycji przodków i pamięci powstańców. To oni tworzą etos pracy, wartości nieporównywalnej z innymi. Ich praca daje im określone dobra a także wewnętrzną satysfakcję i spokój. Ze względu na założenia programu pozytywistów bardzo ważna jest także sama praca. Opisom pracy poświęciła autorka wiele miejsca i nadała jej znaczenie charakteryzujące bohaterów. Pracowitość jest najbardziej widoczną cechą charakteru Benedykta i podstawową cechą społeczności zaścianka Bohatyrowiczów. Konieczności pracowitej i wytrwałej pracy zostaje też poddana Justyna Orzelska. Praca jest podstawą ładu moralnego w powieści. Ona taż stanowi kryterium podziału na postacie pozytywne i negatywne, decyduje o niskiej wartości postaci, które nie chcą być użyteczne np. (żona Benedykta czy ojciec Justyny).

Wśród bohaterów „Lalki” dostrzec można dwóch, o których można by powiedzieć, że są pozytywistami. Jeden z nich to Stanisław Wokulski a drugi to Julian Ochocki.

Choć Wokulski jest postacią niejednoznaczną (ma w sobie cechy zarówno pozytywisty jak i romantyka), to jednak można wymienić kilka jego cech, „zaliczających” go niejako do pozytywistów :

• ogromny szacunek dla nauki, kult wiedzy i pragnienie; pomimo trudnych warunków życiowych Wokulski pracuje i uczy się - najpierw w szkole przygotowawczej, później w Szkole Głównej,

• kontakty z naukowcami rosyjskimi i praca naukowa na Syberii; po powrocie do kraju bohater pragnie ją kontynuować,

• współpraca z Geistem i Ochockim, szacunek dla ich pracy nad wynalazkami, które mogły by przyczynić się do rozwoju nauki, i dać ludziom wymierne korzyści,

• istotny wkład Wokulskiego w realizację postulatu pracy organicznej; rozbudowuje on sklep, zakłada spółkę handlową nastawioną na handel ze Wschodem - przyczynia się w ten sposób do ożywienia gospodarczego (zgodnie z poglądami pozytywistów bogacąca się jednostka ma wpływ na wzrost zamożności narodu ,

• działalność charytatywna - Wokulski zajmuje się działalnością filantropijną i społeczną, zauważa nędzę biedoty, stara się jej pomóc - realizując w ten sposób hasło pracy u podstaw.

Także Ochocki, drugi pozytywista w „Lalce” jest postacią niezmiernie ważną. On oddał się nauce, usilnie pracuje nad wynalazkiem, który w przyszłości mógłby dodać nieocenione usługi ludzkości - nad metalem lżejszym od powietrza. Realizuje w ten sposób dwa pozytywistyczne postulaty - kult nauki oraz utylitaryzmu. Ochocki przekonany jest o nieograniczonych możliwościach człowieka, marzy o pokonaniu niedostępnych dziedzin, zgłębieniu tajników wiedzy.

65. Zaprezentuj głównych filozofów europejskiego pozytywizmu oraz ich koncepcje.

August Comte - „Wykłady filozofii pozytywnej”- głosi że ludzkość i natura rządzą się tymi samymi prawami.Wierzy w postęp i zbawczą moc nauki, która ma przed sobą wielkie możliwości rozwoju, aż do całkowitego poznania wszystkich tajemnic świata (scjentyzm)

- filozofia pozytywna ma sens praktyczny- ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem.

- cel filozofii - uzyskiwać wiedzę pewną

- wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody: eksperyment i obserwacja

- przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice pewnej wiedzy posiąść nie można.

Co znaczy pozytywny według Conte'a ?

* pozytywny - czyli realny krąg w opozycji do cudowności i fantazji

* pozytywny - czyli użyteczny

* pozytywny - czyli budujący w opozycji do burzącego

* pozytywny - czyli społeczny a nie jednostkowy

* pozytywny - czyli pewny a nie określony

Herbert Spencer - „ Wstęp do socjologii”- ewolucjonizm - były uczeń Darwina propagował ideę ewolucjonizmu czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa. Ewolucja to rozwój i postęp ludzkości. U podstaw jego myśli leży biologia i wg niej chce interpretować zjawiska społeczne. Uważa, że społeczeństwo ma budowę analogiczną (podobną) do ludzkiego organizmu - jest systemem organów, które wzajemnie od siebie zależą, choroba jednego osłabia pozostałe i słabnie również całość. W związku z tym trzeba dbać o całościowy rozwój wszystkich elementów życia społecznego i wszystkich grup ludności.

Hipolit Taine - „Rasa, środowisko, moment”- determinizm

Uważa, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników. Oznacza to, że jest zdeterminowane, bo determino = ograniczam. Najważniejsze „determinaty” człowieka: rasa, (jakie cechy dziedziczymy), środowisko (gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyję). Głosi, że jedną z podstawowych zasad rządzących ludzkim życiem jest prawo doboru naturalnego i walka o byt. John Stuart Mill - autor koncepcji utalitaryzmu - zgodnie z którą, dobre jest tylko to, co użyteczne społecznie. Głosił użyteczność wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury. Wszystko, co robi człowiek powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać - tylko takie działania mają sens.

66. Omów cechy bohatera literackiego epoki pozytywizmu - wybór dowolny.

Pozytywiści byli realistami, ich dążenia były konkretne:

• wykształcenie społeczeństwa, rozwijanie nauki, oświaty i techniki (scjentyzm)

• zlikwidować skrajną nędzę i niesprawiedliwość stworzyć godne warunki życia i rozwoju grup społecznych oraz możliwość realizacji osobistego szczęścia wiara w postęp, dążenie świata ku lepszemu (ewolucjonizm), na drodze rozwoju cywilizacyjnego poszanowanie tradycji i bohaterów narodowych miarą wartości człowieka jest praca i wiedza

Bohater literacki - Benedykt Korczyński „Nad Niemnem” Eliza Orzeszkowa.

Benedykt Korczyński - reprezentuje ród szlachecki, w młodości wierzył w ideały walki o wolność i równość stanów. Pracuje rzetelnie, zachowuje polskość i tradycje. Za najwyższe wartości uznaje pracę i patriotyzm. Jest człowiekiem szlachetnym, pracowitym, uczciwym i skromnym; ukończył wyższe studia agronomiczne i powrócił do rodzinnego Korczyna. Jego tryb życia jest pełen wyrzeczeń i pracy ponad siły - sam kieruje swoim całym gospodarstwem. Jego idea to „trzymanie się ziemi”. Walczy o utrzymanie ziemi, kierując się własnym interesem ekonomicznym; cały swój wysiłek skupia na utrzymaniu Korczyna.

Dba o jego rozwój ekonomiczny, nie chce oddać ziemi w ręce obcych, pragnie w przyszłości przekazać ją synowi. Wie, że gdy będzie zmuszony ją sprzedać nie przejmą jej Polacy. W utrzymaniu ziem i widzi swój podstawowy i patriotyczny obowiązek. Reprezentuje grupę ziemiaństwa, która dzięki ogromnemu własnemu wysiłkowi utrzymuje swoją ziemie. Z powodu miłości do ziem i syna, opiera się pokusie porzucenia ziemi i życia w dobrobycie - co proponuje mu brat Z patriotyzmem i umiłowaniem ziemi wiąże idee pracy - pracę na ziemi polskiej uważa za sens życia i za akt patriotyzmu równy walce zbrojnej.

67. Cechy powieści historycznej na przykładzie „Potopu” Henryka Sienkiewicza.

Zasadniczą cechą powieści historycznej jest:

- czas akcji przedstawianych wydarzeń - musi być to epoka , która jest już dla pisarza historią , zamkniętym okresem dziejów

- druga zasada to prawda historyczna - pisana na podstawie dokładnych badań, źródeł i dokumentów. Funkcjonuje jako tło powieści, teren, na którym obserwujemy dzieje bohaterskich postaci historycznych jak również postacie wymyślone, fikcyjne.

- koncepcja powieści hist.: historia włączona w fabułę, wątek miłosny, szybka i dynamiczna akcja, tajemnicze porwania, intrygi, pojedynek, ucieczki.

„Potop” - jest powieścią pisaną na podstawie dokładnie przestudiowanych źródeł historycznych. Sienkiewicz korzystał z siedemnastowiecznych pamiętników, wspomnień księdza Kordeckiego i pamiętników Paska.

- tłem „Potopu” są słynne wydarzenia historyczne - najazd Szwedów na Polskę w połowie XVII w. Dokładnie powieść obejmuje dwa lata 1655-1656.

- centralnym wydarzeniem historycznym jest obrona Jasnej Góry.

- występują autentyczne postacie historyczne - król Jan Kazimierz, bracia Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, król szwedzki - Karol Gustaw, ksiądz Kordecki.

- fikcyjne postacie mają swoje historyczne prototypy np. Kmicic - w rzeczywistości miał na imię Samuel, a nie Andrzej. Chorąży orszański, dobry, lecz niezdyscyplinowany żołnierz, skazany na banicję. Karę zdjęto z niego za udział w walce ze Szwedami, uczestnik konferencji przeciwko Januszowi Radziwiłłowi.

- Mały Rycerz Włodyjowski - ożenił się z Krystyną Jeziorkowską , wdową po 3 mężach , a nie z Basią (młodocianym hajduczkiem).

Obok prawdy historycznej stwarza Sienkiewicz cały świat fikcji literackiej, wprowadzając do utworu elementy powiści historycznej typu „walterskotowskiego”, a więc utworu opartego na schemacie romansu z szybką, wartko płynącą akcją. Poprzez dzieje głównych bohaterów - Oleńki i Kmicica, którym autor nie szczędzi mocnych wrażeń „wtłacza” w przeróżne sytucje, które nie wróżą nic dobrego, jednak w po pokonaniu wszelkich przeciwności bohaterowie spotykają się przed ołtarzem. Poznajemy burzliwe wydarzenia historyczne i całą dramaturgię miłosnych uniesień.

68. ”Poeci czasów niepoetyckich” (Maria Konopnicka, Adam Asnyk) - specyfika ich twórczości.

Pozytywizm to czary niepoetyckie. Proza wzięła górę, to ona nadawała się najlepiej do realizacji pozytywistycznego programu.

Motywy tematyczne charakterystyczne dla poezji Asnyka:

1) motyw powstania styczniowego - to wczesna seria utworów poety np. poemat „Sen grobów”. W tych utworach brzmią rozpacz, pesymizm, czasem bluźnierstwo wobec ojczyzny, sąd nad ideologią romantyczną. Po klęsce poeta proponuje uzbroić się w siłę wytrwania.

2) nurt refleksyjno - filozoficzny realizowany w cyklu sonetów „Nad głębiami” oraz w licznych wierszach np. „Do młodych”. W swojej koncepcji filozoficznej zdefiniował przeszłość, przyszłość, zagadnienia przemijalności i postępu. Asnyk widział świat w „podwójnym” ujęciu młodość - starość, nowość - tradycja, przyszłość - przeszłość. Takie sfery wciąż ścierają się na ziemi, przyszłość, tradycja, starość odchodzą, ale nie są już bezwartościowe. Człowiek ma obowiązek szanować przeszłość, dzieła swych przodków „Nie depcz przeszłości ołtarzy”. Jedyną dostępną formą nieśmiertelności jest twórcze uczestnictwo w doskonaleniu się całości.

3) liryka miłosna - jest poezją uczucia niespełnionego, nieodpowiedzialnego. Asnyk przedstawia pierwsze drgnienia serca, ból rozstania, utraty ukochanej osoby np. wiersz „Między nami nic nie było” - zapis ulotnego uczucia między ludźmi jako rzeczy bardzo trudnej do zdefiniowania.

4) piękno tatrzańskiej przyrody - pałał sentymentem do tatr, utrwalał piękno regionu

5) stosunek do przeszłości - wiersz „Daremne Żale” - utwór skierowany do „starych”, do odchodzącego pokolenia - rzeczników idei i poezji romantyzmu. „Daremne żale, próżny trud” to słowa określające żal ludzi za przeszłością i trzymanie się starych ideałów. Na przemijalność nic nie można poradzić. Prawem istnienia jest następstwo pokoleń, nowe życie jedyne, co można zrobić to iść naprzód z żywymi. Wiersz jest hołdem złożonym aktywnej młodości i nowej idei.

Wiersz „Do młodych” to apostrofa skierowana do młodego pokolenia, czyli do pozytywistów, do ludzi aktywnych pragnących działać na rzecz ogółu. Poeta mówi młodym by poszukiwali prawdy na swój sposób, by szerzyli wiedzę, budowali przyszłość, ale jednocześnie przestrzega, że dzieło „ojców” jest święte. Refleksja (każda epoka ma swe cele, każdą epokę trzeba szanować).

Maria Konopnicka - jej poezję można ująć w następujące zagadnienie :

I Sfera zagadnień społecznych:

1.„Obrazki” - wiersze - sielanki, wiersze - portrety. Jest to konkretna ilustracja z życia nędzarzy miast i wsi. Często bohaterem obrazka jest dziecko np. wolny najmita „Jaś nie doczekał”

2. Liryki ludowe - budowane na wzór pieśni ludowych, bohater chłopski wypowiada swą gorycz bezradności. Przyroda i człowiek widzą w tych utworach świat, podobnie - zachodzi tu zjawisko „współ odczuwania” - wspólnych łez rosy,

drzew, nieba np. „Po rosie” , „Na fujarce”.

3.Ogólne poezje ukazujące nędze, ciemnotę, demoralizacje ludu. Poeta oskarża system istniejący za krzywdę chłopów, przedstawia bunt wobec opatrzności pozwalającej na zło.

II Nurt liryki intymnej - cechuje go dyskrecja, intymność, subtelność uczuć.

III Utwory w poezji i poeci według niej - poeta to duchowy rzecznik narodu, sprawa ojczyzny i walki z wynaradawianiem jest dla niej bardzo ważna jest autorką „Roty”.

69. Porównaj romantyzm i pozytywizm. Która epoka jest ci bliska i dlaczego?

ROMANTYZM - szczególnie cenne jest :

• patriotyzm - szalony, pełen nienawiści do wroga i zapału, poświęcenia nawet własnego życia

• siła uczuć - romantyk jak kochał, to kochał ; jak nienawidził to do dna duszy

• piękno i rola poezji

• możliwości wyobraźni np. wyobraźnia mogła zamienić step w ocean

• odwaga i poświęcenie Konrada z II cz. „Dziadów” - ośmielił się wystąpić przeciw Bogu.

• złożoność natury Kordiana - bardzo odważny a zarazem słaby, nie mógł pokonać samego siebie.

• przekleństwo ciążące nad hrabią Henrykiem Krasińskiego. Był i nie był winien.

• poezja C.K. Norwida - genialna refleksja o nieprzystawalności wielkich geniuszy do rzeczy maleńkich ludzi.

POZYTYWIZM - szczególnie cenne jest:

• konkretny program działań, który zamiast unosić się w przestworzach niebios, robi porządek na ziemi,

• nowele - wyciskają łzę w oku wrażliwych, budzą chęć do czynienia dobra nawet w mało wrażliwych wrażliwych odbiorcach,

• pracowitość i rozumny patriotyzm np. Benedykt Korczyński z „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej obojętnej na ludzkie gadanie i konwenanse - dziewczyna wybiera sobie męża, którego kocha, a nie, jakiego wypada.

• „Lalka” B. Prusa - czytelne dzieło realizmu krytycznego wprowadziło postacie Rzeckiego, Wokulskiego.

• fakt że poruszyli i zauważyli problem niedoli dziecka, ludzi „małych” wiekiem i wzrostem, lecz czujących i rozumujących silniej niż dorośli.

• temat emancypacji kobiet

• ogólny humanitaryzm - potępienie krzywdy Żyda, chłopa, nędzarza z miasta, tolerancja, hasło pracy u podstaw.

Romantyzm i pozytywizm to dwie ogromne epoki w dziejach XIX wiecznej kultury polskiej, okresy znaczące dla świadomości narodowej współczesnych Polaków. Epoką, która jest mi bliższa i bardziej do mnie przemawia jest pozytywizm. Ludzie pozytywizmu to realiści praktycznie myślący, wierzą w postęp, budowanie, pracę, rozwój ekonomiczny i społeczny. Choć są młodzi patrzą na świat realnie. Szacują swoje zamiary według sił i możliwości. Chcą zmienić świat, ale w oparciu o przeszłość, za pomocą wiedzy i wykształcenia, ciężką pracą. Proponują wartościową, realną, uspokajającą i przynoszącą sens koncepcję na życie. Wiedzą, że wiedza przyniosła ludzkości wiele dobrego. Praca uczciwa i dobra to istota ludzkiego życia.

Miłość - jeżeli jest szczęśliwa przynosi ludziom radość.

70. Dziecko i jego los w literaturze polskiego pozytywizmu.

Dziecko i jego los to temat bardzo często w pozytywizmie podejmowany.

Dziecięcy bohaterowie to najczęściej dzieci pokrzywdzone przez los

-biedne wiejskie „Janko Muzykant” H.Sienkiewicza, „Antek” B.Prusa

-biedne miejskie:” Nasza szkapa” M.Konopnickiej

-osierocone: „O krasnoludkach i sierotce Marysi” M.Konopnickiej „Dobra pani” Elizy Orzeszkowej

-kalekie: „Katarynka” B.Prusa

Charakterystyczna jest krzywda i niedola dziecka, która całkowicie zależy od dorosłych i nie powinna nigdy mieć miejsca. Los Janka Muzykanta- chłopca utalentowanego muzycznie, który za drobne przewinienie został zakatowany, budzi grozę. Głodne i chore dzieci z obrazków poetyckich Konopnickiej, dziewczynka z „Dobrej pani”, która została potraktowana jak małpka- dobra, gdy nowa, a gdy się znudzi - do wyrzucenia.

Obraz dziecięcej niedoli potrafił poruszyć nawet najbardziej zatwardziałe sumienia. Dzieci, wobec których nikt nie przejawiał żadnego zainteresowania i troski, nie mogły zostać pozostawione same sobie - ich losowi powinno przyjrzeć się całe społeczeństwo, by pomóc dzieciom w rozpoczęciu samodzielnego życia.

Osobną grupę tworzą dzieje dzieci na tle aktualnych wydarzeń politycznych (los polskich dzieci prześladowanych w szkole zaborczej w opowiadaniu H.Sienkiewicza „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”) czy społecznych „Anielka”. W ukazywanej krzywdzie i niedoli dziecka zdarzały się też szczęśliwe zakończenia ( Sieroca dola Prusa)

Jest też wielka, pełna emocji przygoda - dzieje Stasia i Nel zagubionych w pustyni i w puszczy.

VIII Młoda Polska:

71. Jak rozumiesz pojęcia: Młoda polska, modernizm, neoromanizm?

Modernizm - pojawił się w 1890 r.; modern (franc.) - współczesność, nowoczesność, nowe tendencje; die modern - sztuka współczesna, aktualna, przeciwstawiająca się tendencjom klasycznym; modernizm - wstępna faza tej epoki, indywidualizm, przepojenie liryzmem, elementy symbolizmu, psychologizm, subiektywizm.

Neoromantyzm - tendencje w literaturze XIX/XX w nawiązujące do poezji romantycznej; najczęściej używany przez twórców niemieckich:

1) jako określenie dla całej epoki,

2) jako określenie jednego z kierunków, prądów ideowych.

Symbolizm - rzadko uznawany za manifest nowego typu poezji; charakterystyczne: język znaków i symboli.

Młoda Polska - termin wszechstronny, obejmuje też zjawiska w całej sztuce, nie tylko w literaturze, pojawia się na zasadzie analogii (Młoda Francja, Młode Niemcy), podkreśla, że nowa sztuka powinna być narodowa, nie eksponuje natomiast związków z tradycją (neoromantyzm) i analogii z malarstwem (impresjonizm), nie odwołuje się także do zjawisk spoza literatury (dekadentyzm).

72. Jak poezja Kazimierza Przerwy - Tetmajera oddaje filozofię epoki dekadentyzmu?

W poezji Tetmajera znajdziemy nie tylko pytania, które gnębiły ludzi końca wieku, nie tylko bolesny okrzyk "fin de siecle" i pesymistyczną filozofię Schopenhauera'. Owszem, dekadencka postawa wobec życia wyraźnie zaznacz* się w wierszu pt. Koniec wieku XIX, Nie wierzę w nic lub Któż nam powróci. Lecz znajdujemy także w tej poezji lekarstwo na bolączki ludzi tych czasów - opis dziedzin, w których można znaleźć ulgę i ukojenie. Oto w poezji Tetmajera możemy znaleźć opis takich trzech motywów:

• Przyroda - zwłaszcza pejzaże tatrzańskie,

• Sztuka - jako ucieczka od tego świata,

• Miłość i śmierć - poszukiwanie nowej dziedziny, próba oddania się uciechom życia, aby zagłuszyć ból istnienia. Najbardziej wymownym utworem, który świetnie oddaje atmosferę epoki jest "Koniec wieku XIX."

Wiersz składa się z pytań retorycznych - każda zwrotka jest jakby "definicją" postawionego w pytaniu pojęcia. Są to: Przekleństwo, Ironia, Wzgar­da, Rozpacz, Walka, Rezygnacja, Byt przyszły, Użycie... Okazuje się, że nic z tych
rzeczy nie jest wartością - każde z pojęć jest zdezaktualizowane. Np. walka - "ale czyż mrówka rzucona na szyny, może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie?"

Tą mrówką jest człowiek - pociągiem jego los. Obraz człowieka końca wieku odrysowany jest w końcu utworu, w ostatniej zwrotce, która wobec powy­ższych negujących odpowiedzi pyta: "cóż więc jest?" A odpowiedź człowieka końca wieku XIX brzmi następująco:

"głowę zwiesił niemy."

Podobnie wiersz Nie wierzę w nic - podejmuje kwestie podstawowe dla egzystencji człowieka - i nie znajduje pozytywnej odpowiedzi. Podmiotem liry­cznym jest tu artysta, twórca, który nie tylko tworzy, lecz wręcz przeciwnie - niszczy. Jego destrukcyjna siła wyraża się w ekspresywnych czasownikach:
"drwię", "zrzucam", "strącam", "depcę". Stosunek artysty do świata określają z kolei słowa: "wstręt mam", "krzyk bólu', "śmiech", "przekleństw". Lekarstwo na ból istnienia może być tylko jedno: nirwana, śmierć, niebyt - nieistnienie. Wyczuwamy tu nawiązanie do filozofii Schopenhauera, lecz sam motyw centralny, czyli temat sztuki jako źródła cierpień, nawiązuje do utworów romantycznych: Wielkiej Improwizacji Mickiewicza i do Fortepianu Szopena Norwida.

73. Symbolizm i impresjonizm w poezji Jana Kasprowicza.

74. ”Wesele” Stanisława Wyspiańskiego - dramat o Polsce i Polakach

75. ”Moralnośc pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej i „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego jako dwa różne utwory sceniczne.

76. Jakie słynne symbole z „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego możesz wymienić i jak je rozszyfrować?

Warstwa symboliczna z "Wesela" jest bardzo bogata. Tworzą ją sceny wizyjne i osoby dramatu niektóre wieloznaczne wypo­wiedzi i cały zbiór rekwizytów, czyli przedmiotów - symboli. Najsłynniejsze to: złoty róg, pawie pióra, podkowa i chochoł.

Złoty róg - jest symbolem wyzwolenia, sygnału wzywającego do powsta­nia, budzącego w ludziach wolę walki. Ma moc wyrwania społeczeństwa z letargu, dlatego okoliczność, że Jaśko gubi Złoty Róg uniemożliwia cały powstań­czy zryw.

Pawie pióra - własność, prywata. Jaśko schylał się po czapkę z piór - i wówczas Złoty Róg gdzieś się zapodział. Jest to oczywiście scena symboliczna -wyciągając ręce "po swoje", zaprzepaścił szansę sprawy narodowej. Oprócz charakterystyki stanu chłopskiego, którą zawiera ten epizod, wymowa symbolu ostrzega przed stawianiem własności prywatnej ponad sprawami publicznymi i narodowymi.

Podkowa - w odczuciu powszechnym jest symbolem szczęścia. W drama­cie Wyspiańskiego zgubił podkowę Wernyhora - a Gospodyni chowają "na zaś" do kufra. Możemy więc całą rzecz interpretować dwojako: po pierwsze mamy do czynienia ze szczęściem odłożonym na przyszłość, sukces, którego czas jeszcze nie nadszedł. Po drugie pojawia się tu znów motyw chciwości i poczucia własności przede wszystkim.

Chochoł - jest chyba najbardziej nośnym symbolem "Wesela". Czym jest chochoł? To krzak róży owinięty na zimę słomą. Zaproszony na wesele wchodzi tu jako pierwiastek złowrogi, destruktywny, usypiający. Cóż oznacza? Zacznijmy od wymowy pesymistycznej. Chochoł - krzak bez życia, "zamrożony", ukryty w słomie oznacza martwicę, niemożność, brak życia, wręcz poezję grobową - czyli pogrzebaną sprawę narodową. Lecz czy na zawsze? Chochoł - w wersji optymi­stycznej - czeka przecież na wiosnę, wówczas ożywa i rozkwita najpiękniejszym z kwiatów. Może więc sprawa narodowa także przyszłości odżyje? Chochoł jako wartość i idea zachowania na przyszłość przypomina mit o Korze i Demeter. Z kolei magiczna scena tańca, w którą wciąga orszak weselny Chochoł - jest symbolem niemożliwości ogólnej, bezwładu, marazmu, stanu, który Wyspiański unaocznia swojemu narodowi, i z którego pragnie go wyrwać.

77. Wyjątkowe miejsce „Chłopów” Władysława Reymonta w literaturze polskiej.

78. Wymowa ideowa i emocjonalna tytułów prozy Stefana Żeromskiego (wybór dowolny).

Rozdziobią nas kruki, wrony?

Znajdujemy się w kręgu problematyki powstania styczniowego - lecz także w kręgu tematów nierówności społecznej, symbolizmu i naturalizmu. Treść opowiadania jest krótka: powstaniec Winrych wiezie broń dla oddziału partyzan­tki. Napotyka oddział Moskali - scena kończy się opisem strasznej śmierci powstańca. Lecz Winrych - Moskale to nie jest jedyna relacja osób w utworze. Gdy powstaniec jest już zabity a koń raniony, nadchodzi okoliczny, ubogi chłop. I tu dopiero jesteśmy świadkami narodowej tragedii: chłop-Polak ściąga z powstańca - Polaka buty - bezcześci jego zwłoki kradzieżą. "Chłop zemścił się za lata niewoli" -pisze autor. Opowiadanie ma być odpowiedzią na pytanie: dlaczego powstanie styczniowe upadło? Bo nie przyłączyły się do niego inne warstwy społeczeństwa polskiego. Bo chłop - gnębiony przez lata - był zobojętniały wobec faktu, kto go gnębi, był głodny, nieoświecony, więc dziękował Bogu za dar w postaci butów powstańca. Naturalizm utworu ujawnia się w opisach śmierci Winrycha, cierpień rannego konia i ataku wron na padlinę. Trzask kości, krew, przerżnięta skóra - to elementy naturalistycznego opisu. Symbol natomiast jest wielowarstwowy. Symbolem jest cała scena Winnych - chłop - obrazuje, bowiem stan świadomości ówczesnego społeczeństwa, stosunek chłopa do powstania, jego niskie morale. Lecz atak wron na padlinę także jest symbolem - wrony atakują mózg. "Rozdziobią nas kruki, wrony" brzmi tytuł. W takiej sytuacji klęski -nadciąga czarna, złowroga noc - prorokuje autor. Tym samym utwór staje się groźbą i przestrogą, piętnującą zły układ społeczny w kraju.

79. Na czym polega tragizm doktora Judyma Judyta „Ludzi bezdomnych”.

Sytuacja tragiczna następuje wtedy, gdy człowiek musi dokonać wyboru między dwoma racjami - i każda jego decyzja będzie niekorzystna. Słowem - co by nie wybrał - tak i tak będzie źle. Judym rzeczywiście musi dokonać takiego wyboru - przynajmniej według własnego mniemania. Stoi przed decyzją: albo zwiąże się z Joasią, założy dom i będzie wiódł szczęśliwe życie, - albo poświęci się całkowicie pracy społecznej, bezinteresownemu niesieniu pomocy biedocie Zagłębia. Obie możliwości wykluczają się - sądzi Judym - bo jeśli wybierze rodzinę, zacznie "obrastać w tłuszcz", dbać o domowe ciepełko i w rezultacie porzuci pracę na rzecz biednych, a wówczas sumienie nie pozwoli mu być szczęśliwym. Natomiast, gdy wybierze życie społecznika - skrzywdzi Joasię, zniszczy miłość i sam także będzie cierpiał. Prywatnie - jako człowiek nigdy nie będzie szczęśliwy. Możemy, zatem stwierdzić, że jest to sytuacja tragiczna.

80. Jakie poglądy na temat sztuki i roli artysty panowały w epoce Młodej Polski?

Sztuka i artysta stały się w Młodej Polsce centralnymi zagadnieniami, które dyskutowano na łamach prasy, w programach literackich, a także w poezji, prozie i dramacie. Charakter rozważań określiło najmodniejsze hasło epoki, czyli postulat "sztuka dla sztuki" głoszony przez Miriada i przez Przybyszewskiego, podchwy­cony przez licznych poetów, zresztą stosowany także do innych dziedzin sztuki niż literatura, a więc do malarstwa, i muzyki, i aktorstwa. Założenie "sztuka dla sztuki" zupełnie zmienia koncepcje pozytywistów na ten temat Przede wszystkim budzi wstręt artystów samo myślenie o użyteczności sztuki, o jakimkolwiek utylitaryzmie czy tendencyjności. Podobne tym zabiegi są szarganiem świętości, obrazą idei. Młodopolscy twórcy powołali, bo wiem mit Sztuki przez duże S; sztuki wyzwolicielki, która sama w sobie i sama dla siebie jest ideą, uszlachetnia poprzez samo tworzenie i kontemplację piękna. Wyznawcy tych założeń chętnie zwrócili się ku idei roman­tycznej - portret wyobcowanego, samotnego, wywyższonego ponad tłum poety (np. wizja na szczycie Mont Blanc) był im ogromnie bliski. Miriam głosił, że poeci powinni tworzyć elitę kulturalną - wąską grupę zawodowców doskonalących artyzm, tworzących właśnie "sztukę dla sztuki". Przybyszewski - podążając za tezami Schopenhauera - w sztuce widział „prawdę o duszy” człowieka, ucieczkę przed złem zwykłego świata. "Evviva l'arte” - pisał Tetmajer:, „choć życie nasze splunięcia niewarte, evviva l'arte" (niech żyje sztuka). Motyw artysty destruktywnego, burzą­cego świat na kształt złego bóstwa przywołuje poeta także w wierszu "Me wierzę w nic". Ta sama siła tworzenia, lecz czynu pełnego energii, silnej, samoistnej jednostki twórczej emanuje z utworu Leopolda Staffa pt. "Kowal". Jednostka zdolna oprzeć się kieratowi życia, zbuntowana jak młodopolski artysta, powraca w kształcie szatana w "Ananke" Micińskiego. Ogłaszają, rozpowszechniają i podkreślają poeci konflikt artysta - filister. Czy to w nastroju dekadenckim, czy silny w myśl nietzscheanizmu - artysta, daleki jest od świata mieszczuchów, pogardza ich trybem życia, ich mental­nością, co widać w młodopolskim dramacie J. Kisielewskiego (W sieci), Zapolskiej (Panna Maliczewska), Włodzimierza Perzyńskiego (Aszantka, Lekkomyślna siostra). Temat poezji, sztuki i artysty to także jeden z podstawowych motywów "Wesela" Wyspiańskiego. Przypomnijmy choćby poglądy Racheli i całą "siłę sprawczą" poezji, która dokonuje dzieła przemieszania światów: realnego i fantastycznego. Wykład o młodopolskiej sztuce i artyście powinien zakończyć się przywołaniem symbolu, jaki często występował w literackich rozważaniach na ten temat - mianowicie motyw ptaka, samotnego albatrosa, żeglującego przez przestworza, daleko ponad ziemią - obrazującego artystę.

81. Jakie tematy „modne” i często podejmowane w poezji młodopolskiej możesz wymienić?

Krajobraz górskiej przyrody:

K. Tetmajer: Melodia mgieł nocnych

J. Kasprowicz: Krzak dzikiej róży,

Motyw szatana jako zbuntowanej pązeciw Bogu jednostki lub jako "diabła płaczącego".

T. Miciński: tom W mroku gwiazd (np. Ananke)

L. Staff - Deszcz jesienny
J. Kasprowicz.-Hymny

Schopenhaueryzm - czyli dekadencki nastrój pesymizmu, smutku i rozpaczy:

K. Przerwa - Tetmajer: Koniec wieku, Fałsz, zawiść, Nie wierzę w nic

J. Kasprowicz: Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, Hymny

L. Staff: Deszcz jesienny

T. Miciński: W mroku gwiazd

Motyw filozofii franciszkańskiej:

J. Kasprowicz:

Hymn św. Franciszka z Asyżu, Chwile, Księga ubogich
L. Staff: O miłości wroga, Sonet szalony, Kwiatki św. Franciszka z Asyżu

82. Scharakteryzuj społeczną wymowę opowiadań i nowel Stefana Żeromskiego.

Aby zaprezentować społeczną problematykę krótkich form prozatorskich Żeromskiego, można przywołać utwory pt. "Rozdziobią nas kruki, wrony", "Zmierzch", "Siłaczka". Znajdujemy się w kręgu społeczności wiejskiej - treść dzieł dotyczy bowiem w ten czy inny sposób życia chłopa, prezentuje egzystencję biedoty.

Rozdziobią nas kruki, wrony - zasadniczo podejmuje temat powstania styczniowego. Lecz myślą przewodnią noweli jest pytanie b przyczynę klęski - a odpowiedź tkwi w nieświadomości, zaniedbaniu i krzywdzie chłopa polskiego, który się do powstania nie przyłączył. Straszna jest wizja wiejskiego nędzarza, który zdziera z trupa powstańca buty i cieszy się ze sposobności "takiego zarobku". Opowiadanie Zmierzch przeraża z kolei otępieniem i upadkiem moralnym ludzi, którzy od świtu do zmierzchu pracują przy wywożeniu błota. Małżeństwo Gibałów wydaje się być parą "wyklętych stworzeń", skazanych z nędzy na 'morderczą, mało płatną, niszczącą pracę, która nie uszlachetnia, lecz znieczula i wypacza człowieka

Kwestię społeczną, choć dotyczącą już innego środowiska, podejmuje Żeromski w opowiadaniu "Doktor Piotr". Tutaj z kolei obserwujemy pracę robotników w kamieniołomach i działania starego Cedzyny, który kosztem pod­ległych mu ludzi kształci syna. Wrażliwy Piotr - kolejna "społecznikowska" postać Żeromskiego, zapragnie wynagrodzić ludziom krzywdę, jaką wyrządził im jego ojciec - wyjeżdża, by zapracować i oddać zagrabione pieniądze.

83. Jakie obrazy wsi prezentuje literatura Młodej Polski?

Zważywszy na fakt, że w epoce tej zapanowała moda zwana ludomanią lub chłopomaństwem, można się spodziewać, że będzie tych Obrazów sporo. Dokonajmy zestawienia:

Chłopi - najbardziej całościowy, pełny i prawdziwy obraz wsi i psychiki
chłopa zawarł Reymont w tej epopei, nagrodzonej literacką Nagrodą Nobla.

Wesele - Stanisława Wyspiańskiego. Świetna ocena warstw społecznych - chłopów i inteligencji. Wesele chłopki i inteligenta jest tu pretekstem do
poruszenia spraw natury społecznej, narodowej, psychologicznej, estetycznej -
lecz także jest dyskusją o wsi, zachwytem (mimo krytyki) folklorem i charakterem wsi, krytyką ludomanii i aktem ludomanii zarazem. Konflikt pan - chłop znajduje najbardziej jaskrawy obraz w epizodzie Dziad - Upiór Szeli.

Sonety „Z chałupy” i wiersz „W chałupie” Jana Kasprowicza. Pierwszy etap twórczości poety, który nazywamy społecznym i utylitar­nym, prezentuje nędzę wsi, odwołuje się do sumień odbiorców na wzór Marii Konopnickiej. Kasprowicz w owym czasie jest "rzecznikiem pokrzywdzonych" w naturalistyczny sposób odmalowuje "dysonans nędzy" i portrety biedoty wiejskiej.

„Zmierzch”, „Rozdziobią nas kruki, wrony”, „Wierna rzeka”, „Ludzie bezdomni” - wszystkie powyższe utwory Stefana Żeromskiego (i nie tylko te) prezentują, mentalność, biedę, stosunek do powstania i odwieczny antagonizm szlachta-chłopi.

Pokój - wsi - Ten wiersz L. Staffa i inne utwory zawarte w tomach „Dzień duszy” i „Ptakom niebieskim” dotyczą trudu pracy rolnika i sławią uroki - wsi. Motyw pochwały wiejskiego żywota, sielskiego uporządkowania i harmonii przyrody, a także kult prostego człowieka stanie się jednym z ważnych motywów poezji Staffa. Możemy tu mówić o idyllicznej, sielankowej wizji wsi.

84. Jakie nawiązania do epoki romantyzmu możesz wskazać w literaturze Młodej Polski?

Jest tych nawiązań niemało. Nie bez przyczyny przecież „drugie imię" tej epoki brzmi neoromantyzm. Ludzie końca wieku XIX najwyraźniej czuli ducho­we pokrewieństwo z twórcami romantyzmu, powrócili do ich filozofii i życio­wych koncepcji. Zauważmy, że to właśnie moderna, a dokładnie Zenon Przesmycki (Miriam) odkrył i rozpropagował poezję Cypriana Kamila Norwida. Przypomnijmy, że mit artysty "ponad tłumami" i sztuki jako samoistnej, niedo­stępnej dla zwykłych śmiertelników dziedziny jest zaczerpnięty prosto z roman­tyzmu. Zaznaczmy, że rozpoetyzowanie i uduchowienie epoki młodopolskiej wykazuje cechy podobieństwa do charakteru romantyzmu. Oto kilka dowodów konkretnych:

• Hymny Jana Kasprowicza.

odżywa tu romantyczny bunt przeciw Bogu, jak w Wielkiej Improwizacji z III cz. Dziadów Mickiewicza. Poeta stwarza katastroficzną wizję końca świata jak w „Nie-Boskiej komedii” czynił to Z. Krasiński. Poza tym przecież formę hymnu chętnie użytkował J. Słowacki (np. Hymn o wschodzie słońca - Smutno mi Boże).

• Wesele Stanisława Wyspiańskiego.

symboliczno - fantastyczna warstwa dramatu przypomina "Dziady" A.
Mickiewicza - szczególnie "pokrewne" są Część II "Dziadów" i Akt II "Wesela" - wizje odwiedzin gości z zaświatów. Pomijając już nawet podobieństwo niektó­rych Fantastycznych Osób, wyraźne nawiązanie tematyczne do kwestii romanty­cznej miłości (Część IV "Dziadów", "Romantyczność") występuje w rozmowie
Marysia - Widmo. Poza tym Wesele nawiązuje do tematu romantycznego swoją
kompozycją i ludowością, a także wymową narodowo-wyzwoleńczą.

• Noc listopadowa, Warszawianka, Wesele, Wyzwolenie Stanisława Wyspiańskiego.

Wyżej wymienione utwory nawiązują do powstania narodowowyz­woleńczego Polski. Dwa pierwsze dotyczą konkretnie powstania listopadowego najważniejszego wydarzenia historycznego doby romantyzmu. „Wesele” i „Wyzwolenie” podejmują temat powstania abstrakcyjnego i jego szans. Czyli tak jak wielcy romantycy: Mickiewicz w Dziadach, Słowacki w Kordianie a nawet Krasiński w „Nie-Boskiej komedii” - porusza kwestię powstań.

Warto zwrócić uwagę na imię głównego bohatera Wyzwolenia, brzmi ono Konrad, on także jak jego pierwowzór z Dziadów poszukuje idei i drogi wyjścia dla ojczyzny. Cały dramat jest zresztą dyskusją na temat dziedzictwa romantycznego w świadomości Polaków, a twórczość Wyspiańskiego można nazwać kopal­nią romantycznych nawiązań.

„Wierna rzeka”, „Rozdziobią nas kruki, wrony”, „Ludzie bezdomni” - proza Żeromskiego także jest dziedzictwem romantycznym i znajdujemy tu wiele odwołań do romantycznego źródła. Żeromski podejmuje z kolei temat powstania styczniowego, pyta o przyczynę jego klęski, odmalowuje postacie powstańców takich jak Winrych'czy Józef Odro wąż. Poza tym pisarz kształtuje swoich boha­terów "na podobieństwo" bohatera romantycznego - weźmy za przykład doktora Judyma, który rezygnuje z miłości i prywatnego życia na rzecz samotnej walki i wierności swoim ideałom. Tragizm Judyma, miłość Salomei Brynickiej i księcia Odrowąża metamorfoza Piotra Rozłuckiego z Urody życia - to elementy jak najbardziej romantyczne i zgodne z duchem tej epoki.

IX Dwudziestolecie Międzywojenne:

85. Wyjaśnij nazwę, zasięg i ważne wydarzenia historyczne, które określiły atmosferę epoki dwudziestolecia międzywojennego.

Nazwa i granice czasowe nowej epoki wynikają z siebie wzajemnie. Uznajemy okres zawarty pomiędzy dwoma wojnami (I i n wojną światową) za dwudziestolecie międzywojenne, mówi się też czasami międzywojnie lub okres międzywojenny. Początek umieszczamy zatem w r. 1918 (zakończenie I wojny światowej). Koniec epoki to z kolei 1939 (rok wybuchu n wojny światowej).

Jest to okres krótki, lecz obfitujący w wydarzenia tak historyczne jak literackie, filozoficzne, artystyczne. Zrozumieć ducha tej epoki to znaczy zrozu­mieć, że I wojna światowa miała ogromny wpływ na psychikę tżycie ludzi, że nie była to mała i cicha wojenka dwu państewek, lecz kataklizm, który ogarnął świat i zupełnie zmienił oblicze globu. Przewyższyła ją potem tylko II wojna światowa. Jakie konsekwencje pociągnęła I wojna światowa?

• zmiany historyczne - nowy układ sił, powstanie nowych państw na mapie Europy, a także odzyskanie niepodległości Polski, w skali światowej - ogromny wzrost potęgi Stanów Zjednoczonych i powstanie po rewolucji październikowej Związku Radzieckiego (1922)

• gwałtowny rozwój wiedzy i techniki

• teoria względności Alberta Einsteina (przestają być pewne czas i prze­strzeń - wszystko zależy od punktu obserwacji)

• odkrycie energii promieniotwórczej, istnienia atomu, w końcu rozbicie
  atomu na mniejsze części ("materia" przestała być pojęciem oznaczającym coś trwałego i twardego - jest podzielna aż do mikroskopijnych cząstek)

• zasada niepewności Heisenberga. Uczony ten stwierdził, że zjawiska i
  procesy wcale nie są ani pewne, ani konieczne. Wszystkie uznane prawidłowości są tylko prawdopodobieństwem opartym o obliczenia statystyczne

• rozwój astrofizyki - większa staje się przestrzeń otaczająca człowieka i
  ziemię.

• w dziedzinie techniki i obyczajów:

• odkrycie penicyliny (zmienia oblicze światowej medycyny),

• gazy bojowe, samoloty, samochody, powszechna elektryfikacja i telefonizacja,

• rozwój przemysłu na wielką skalę,

• rozwój kinematografii - kariera filmu, jako nowej dziedziny sztuki,

• nowe obyczaje, zmiany w dziedzinie mody, edukacja i emancypacja kobiet.

A zatem - człowiek stał się panem świata; sięgnął do najgłębszych tajemnic
natury, po światło i po nową broń przeciw śmierci, zrewolucjonizował i ulepszył swoje życie. Lecz z drugiej strony... poczuł się niepewny wobec materii i
kosmosu, poczuł się samotny wśród maszyn sztucznej rzeczywistości, uzależniony od osiągnięć cywilizacji, poczuł lęk przed wszechświatem i przyszłością. Obie
tendencje - potęgi człowieka i jego słabości - będą oddziaływały na wyobraźnię
twórców literatury, malarstwa, filozofii epoki.

86. Wymień i krótko scharakteryzuj tendencje w filozofii Europy XX - lecia międzywojennego.

Wśród zalewu nowych koncepcji, pomysłów, sposobów na życie epoki międzywojennej, koniecznie wymienić trzeba: behawioryzm, freudyzm, egzystencjalizm, pragmatyzm i katastrofizm. Są to koncepcje filozoficzne, propo­nujące różne spojrzenia na istotę ludzką, różne definicje życia i istnienia, lecz pamiętać należy, że określiły także kształt literatury i sztuki epoki. Przyjrzyjmy się bliżej tym prądom.

Behawioryzm - pochodzi od behavior (zachowanie, postępowanie). Twórcy tej koncepcji twierdzili, że człowieka można poznać tylko poprzez obserwację jego zachowania i postępowania, niejako z zewnątrz. Badanie wnętrza człowieka, duszy, odczuć - są to działania nieskuteczne, gdyż nie można ich obiektywnie sprawdzić i obserwować. Konsekwencją tego poglądu będzie taki typ literatury, który prezentuje bohatera "od zewnątrz", opisując jego czyny, "śledzi go", lecz nie wnika w psychikę i przeżycia wewnętrzne.

Freudyzm - ten nurt zyskał sobie ogromną popularność, a wziął się z poszukiwań sposobów leczenia ludzkich nerwic, lęków, patologii. Zygmunt Freud usiłował poprzez hipnozę, analizę snów, skojarzeń a nawet pomyłek językowych pacjenta dojść do przyczyny, która powoduje chorobę. Odkrył, że psychika ludzka składa się trzech warstw: Ego, Id, i Superego. Ego to warstwa powierzchniowa, "reprezentacyjna", kierowana rozumną myślą i uzależniona od wymogów społe­cznych. Id - to "ono" - zbiór popędów i pożądań, które tkwią w człowieku, choć on sobie tego nie uświadamia. To np. instynkt seksualny, żywioł, który nie podlega rozumowi i który trzeba ujarzmiać. Superego - to inna, także nie uświadomiona sfera - zakodowanego w psychice człowieka "wzorca" wymogów, norm kulturo­wych, tradycyjnych i religijnych. Między Id a Superego - czyli miedzy instyn­ktem a ideałem tworzy się napięcie, które powoduje wiele stresów, a nawet chorób psychicznych. Myśl Freuda doprowadziła do ciekawych koncepcji w dziedzinie psychologii a także literatura. Oto na przykład dzieło literackie interpretowane z punktu widzenia Freuda przynosi szereg informacji o psychice autora - rzeczy, których on sam sobie nie uświadamia. To samo dotyczy bohaterów a nawet odbiorcy dzieła literackiego. Uczniowie Freuda (Jung, Adler) odeszli od upatry­wania w sferze seksu źródła wszelkich psychicznych procesów - Jung np. zasłynął jako twórca teorii archetypów, Adler jako badacz nerwic i twórca teorii o kom­pleksie niższości.

Egzystencjalizm. Jest to koncepcja, która proponuje jeszcze inną definicję ludzkiego losu i istnienia. Jej twórcy - M. Heidegger, Jean Paul Sartre, Albert Camus i inni, uznali za pewnik egzystencję człowieka. To, że człowiek istnieje to fakt - lecz wojny i zawieszony w kosmosie, przeżywa lęki egzystencjalne (przed życiem i przed śmiercią, przed nieszczęściem itp.) Ciągłe poczucie zagrożeń, trwoga, samotność, sprawiają, że życie ludzkie staje się absurdem, że każdy człowiek egzystuje oddzielnie i nigdy nie pozna prawdy o drugim człowieku.

Pragmatyzm - To z kolei bardziej "przyziemny" prąd filozofii, który preferował praktyczny sposób myślenia i działania. Wg wyznawców pragmaty­zmu - m.in. W. Jamesa - nauka, poznanie i działanie powinny mieć czysto praktyczny, przydatny charakter.

Katastrofizm - to tendencja głosząca rychły upadek świata i zagładę kultury i cywilizacji ludzkiej - słowem zapowiedź katastrofy. Taki pogląd, modny w dwudziestoleciu, nie był wymysłem nowym, już poprzednie epoki konstruowa­ły podobne wizje! Lecz w wieku dwudziestym - dzieło Oswalda Spenglera pt. "Zmierzch Zachodu" i jego teoria narodzin, rozwoju i zmierzchu kultur, zdobyła szczególny rozgłos i sprawiła, iż koncepcja katastrofizmu stała się modna. Np. była jednym z programowych założeń poetyckiej grupy "Źagary" w Wilnie.

87. Wymień i scharakteryzuj nowe tendencje na początku XX wieku.

Poezja - jak wszystkie inne dziedziny - uległa wpływom nowej epoki. Cóż stało się tematem poezji? Oto wkroczyły do świata liryki: technika, miasto, maszyny, dum. Nowe kierunki, propagujące nowe formy to: ekspresjonizm, awangarda poetycka, futuryzm, dadaizm, nadrealizm i neoklasycyzm.

• Ekspresjonłzm. Ojczyzną nurtu były Niemcy, a podjęło go nowe poko­
  lenie XX wieku około 1910 r. Ekspresja - to wyrażanie, uzewnętrznianie tego, co tkwi głęboko we wnętrzu człowieka. Poezja musi wyrażać to wnętrze - tak jak obraz Muncha pt. "Krzyk" materializuje i obrazuje, zdawałoby się abstrakcyjne, zjawisko

• Awangarda poetycka - rozwinęła się zwłaszcza we Francji. Jej czoło­wym przedstawicielem był Guillaume Apollinaire - czyli Apolinary Kostrowieki, Polak z pochodzenia. Głosili twórcy awangardy:

• swobodny tok obrazowania

• liryzm wizualny (kształt utworu też ma być widoczny, np. wiersz w
  kształcie fontanny, żołnierza itp)

• prozaizmy w poezji ,

• poezja kreacyjna - czyli powołująca do istnienia nowy świat, który dotąd
  istniał tylko w wyobraźni poety

• Futuryzm-jak wynika z nazwy nakazy wał całkowite odcięcie się od
  przeszłości, a spojrzenie ku przyszłości (futurus). Za temat poezji obrali sobie futuryści cywilizację miast i technikę. Ich hasło brzmiało: "Ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotmki". Głosili, że:

• wojna to jedyna higiena świata

• profesorowie, archeolodzy i muzea to gangrena tego świata.

Przedstawiciele futuryzmu: Filippo Tommaso Marinetti i w Rosji Włodzi­mierz Majakowski.

• Dadaizm - to już skrajna koncepcja poetycka. Ruch "dada" rozwinął
  się w Szwajcarii, a nazwę wziął od zabawki niemowlęcej: da - da. Programem dadaistów był bezsens, celem bunt przeciw całemu światu. Głosili: "Włóżcie stówa do kapelusza, wyciągnijcie na chybił trafił, a otrzymacie poemat dada". Mieszanka sylab nie przetrwała długo, lecz dadaizm stał się źródłem kierunku w malarstwie (tzw. collages).

• Nadrealizm w poezji zaczął się od Apollinaire'a, który głosił, że
  "człowiek, chcąc naśladować chód - wymyślił koło" - i takim właśnie działaniem winna być poezja. Podjęli tę myśl nadrealiści: Andre Breton, Paul Eluard, Louis Aragon. Zaproponowali poezję złożoną z potoku obrazów, "przygodę wyobraźni", luźne skojarzenia, których motywacja tkwi w głębszych pokładach psychiki człowieka.

• Neoklasycyzm - to najmniej rewolucyjna koncepcja nowej poezji. Poeci
  tego nurtu stosują swojego rodzaju "odwrót" w stronę klasyki. Oto Paul Valery tworzy filozoficzne aluzje, abstrakcje intelektualne, lecz formę utworów buduje wg klasycznych wzorców. Thomas Eliot pragnie przeżywać doświadczenia mi­nionych epok i proponuje ponadczasowe rozumienie świata - zwłaszcza w swoim słynnym dziele pt. "Ziemia jałowa".

88. Jakie nowe cele sztuki XX wieku możesz zaprezentować?

"Zobaczyć świat inaczej" - kto wie czy to hasło nie definiuje przewrotu w sztuce nowej epoki. Oczywiście, wynika taki pogląd z przemian techniczno-filozoficznych w nowym, powojennym świecie, z osiągnięć nauki i nowych filozofii. Jeśli fizyka wkroczyła w głąb materii i rozbiła atom - dlaczego nie rozbić dawnych kanonów sztuki, ujrzeć i przedstawić świat inaczej? Nie naśladować świata, lecz czerpać z bogactwa jego elementów i konstruować go na nowo! Artyści nowej epoki sformułowali kilka niezwykłe cennych zasad sztuki:

1. Sztuką jest wszystko, co wyraża uczucie lub widzenie świata. Może to
   być sztuka plemion afrykańskich lub dzieci, a nawet obłąkanych.

2. Nie ma jedynego, ustalonego raz na zawsze kanonu piękna.

3. Konstrukcja i montaż-to pojęcia, które określają nową sztukę. Atelier
   artysty jest czymś na kształt laboratorium. Stare zasady perspektywy i przestrzeni trzeba odrzucić - świat dostarcza materii a twórca buduje świat na nowo, wg swojej koncepcji. I tak główne innowacje sztuki epoki dwudziestolecia to:

• abstrakcjonizm (oderwanie od rzeczywistości, odwrót od jej imitowa­nia i naśladowania),

• kubizm - i jego twórca Pablo Picasso, który naturalne kształty sprowa­dził do form geometrycznych (kub - kostka, sześcian),

• surrealizm - czyli nadrealizm, kierunek, który uwalnia wyobraźnię
  artysty ód nakazów, pozwala eksponować sen, wizje, głębsze pokłady psychiki ludzkiej.

89. Jak zinterpretować wymowę „Procesu” Franza Kafki?

Akcja powieści Franza Kafki przypomina koszmar senny. Rzecz dzieje się w abstrakcyjnym mieście, i bez konkretyzacji czasowej. Bohater - Józef K - budzi się i od obcych urzędników, którzy naszli jego mieszkanie, otrzymuje informację, iż został postawiony w stan oskarżenia. Zaczyna się proces, bez przyczyn i bez dowodów, proces jak fatum - Józef K. nie wie nawet o co jest oskarżony. Przechodzi fazy buntu i uległości. Wędruje po labiryntach strychów i budynków przedmieścia, w których mieszczą się sale sądowe. Jego życie zmienia się w koszmar - Józef K. żyje ze świadomością procesu, procesowi podporządkowane są jego: praca, życie intymne, mieszkanie. Sprawa znajduje też fatalne zakończe­nie: nieznani kaci wykonują na Józefie K. wyrok - karę śmierci, wbijając mu nóż w serce. Dzieje się to w najmniej spodziewanym momencie.

Interpretacja powieści jest tym trudniejsza, że autor nie wtrąca żadnych komentarzy odautorskich ani wyjaśnień. Fabuła jest wielką zagadką. Jak rozumieć anonimowe miasto, bohatera, tajemniczy sąd, proces i wyrok? Spróbujmy rozszy­frować te znaczenia dwojako;

1. Losy Józefa K. możemy uznać za los człowieka postawionego wobec władzy: urzędów i instytucji, które o nim decydują. Z siatką urzędów nie należy zadzierać, nie można zdradzić swojej niewiedzy lub wrogości. Typ urzędnika i typ petenta zarysowane są w utworze świetnie, poczucie wyobcowania i zagubie­nie w realnym świecie miasta także. Człowiek przegrywa w walce z takim molochem.

2. Możemy przypisać powieści także sens metafizyczny. Oto rodzimy się, skazani na życie i na śmierć bez żadnych wyjaśnień. Podporządkowani jesteśmy odgórnie ustalonym prawom. Wyrok-śmierć spada na nas bez zapowiedzi, nie wiadomo jak, kiedy i dlaczego. W takiej interpretacji Sąd-Władza, której człowiek podlega to Bóg, proces - to trud życia, wyrok to natomiast śmierć człowieka. W tym ujęciu dzieje Józefa K. są parabolą ludzkiego losu, a powieść traktuje o niewiadomej ludzkiego istnienia, o samotności człowieka wobec realnego świata i wobec Boga. Najwyraźniej wyczuwamy tu wpływ filozofii egzystencjalizmu.

90. Przedstaw znane ci grupy poetyckie okresu dwudziestolecia międzywojennego w Polsce.

Poetycka grupa Skamander wywodzi się z grupy pikadorczyków - orga­nizatorzy słynnych imprez "Pod Pikadorem" w kilka miesięcy po rozwiązaniu ogłosili się poetycką grupą o nazwie Skamander i urządzili reklamowy wieczór przy ulicy Karowej.

• Skład grupy: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Jarosław
  Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński.

Nazwa - pochodzi od mitologicznego źródła o imieniu Skamander, poeci
zaś wzięli je bezpośrednio z Akropolis St. Wyspiańskiego: „Skamander połyska, wiślaną świetlący się falą" - i nazwali tak również miesięcznik poetycki. Skaman­der - pismo stało się trybuną postulatów Skamandra - grupy poetów.

Postulaty:

• programowa zapowiedź bezprogramowości. Poeci Skamandra nie chcą
  określać wspólnego programu. Łączy ich przyjaźń i ogólne poglądy na temat
  poezji, poza tym obierają różne techniki twórcze,

• prawo do swobody artystycznej, niechęć do patosu i kult talentu,

• poeta niech będzie rzemieślnikiem" i uczciwym pracownikiem a nie
  "nadludzką istotą",

• cały "program" tej poezji - to "młodość" jako, temat i siła twórcza.

Lata 30-te to koniec działalności grupy Skamander. Rozeszły się drogi poetów-przyjaciół, obrali różne kariery, poróżniły ich także poglądy polityczne. Lechoń i Iwaszkiewicz objęli stanowiska dyplomatyczne za granicą, Wierzyński związał się z prawicowym obozem sanacji, Słonimski zajął się publicystyką a Tuwim - czołowy poeta Skamandra - podejmował coraz poważniejsze, krytyku­jące rzeczywistość tematy.

Awangarda krakowska ukształtowała się na początku lat 20-tych, za sprawą działalności poetów skupionych wokół Tadeusza Peipera i wydawanego przez niego pisma Zwrotnica (w dwóch seriach 1922-23 i 1926-27). Peiper był teoretykiem grupy - po powrocie z Hiszpanii w 1921r. wydał programowe książki pt. Nowe usta i Tędy. Skład awangardy krakowskiej to: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękówski i Jalu Kurek. Ich program to idea nowej sztuki, którą określają:

• 3 M - czyli miasto, masa, maszyna jako naczelne tematy poezji,

• Praca nad językiem poetyckim - precz z watą słów - sens tkwi w skrócie
  i sile metafory, w kondensacji znaczeń słowa,

• Poeta nie jest kapłanem, nie jest beztroskim lekkoduchem, lecz poważnym rzemieślnikiem, pracującym w materiale słowa.

Grupa przestała istnieć w latach trzydziestych naszego wieku, lecz nawią­zywały do jej założeń inne grupy, zwłaszcza zaś awangarda lubelska. Najwybitniejszym poetą awangardy krakowskiej pozostał Julian Przyboś.

91. Rzeczywistość międzywojenna w świetle „Przedwiośnia” Stefana Żeromskiego.

92. Leopold Staff - poeta trzech pokoleń.

93. Oceń postawę życiową Cezarego Baryki bohatera „Przedwiośnia” Stefana Żeromskiego.

94. Charakterystyka i ocena Zenona Ziembiewicza, bohatera powieści Zofii Nałkowskiej.

95. Program poetycki Władysława Broniewskiego jego realizacja w świetle poznanych wierszy.

96. Cechy dramatu awangardowego na przykładzie „Szewców” Stanisława Ignacego Witkiewicza.

Twórczość dramatyczna Witkiewicza stanowi odzwierciedlenie poglądów filozoficznych, jakie pojawiły się na początku XX wieku. Historiozofia tego okresu znacznie różni się od wcześniejszej. Do XVII wieku dzieje świata rozpatrywano w stosunku do idei wieczności, w XVIII wieku pojęcie Boga zastąpiono pojęciem Natury, a w XIX wieku Natura została zastąpiona Historią. Wybitny filozof niemiecki G. W. F. Hegel twierdził, że człowiek jako byt daje się wyjaśnić tylko na podstawie swojej historii. Dowodził, że cała rzeczywistość podporządkowana jest jednej, rozwijającej się idei (rozumowi, duchowi), która poprzedza świat materialny. Rozwój ducha zmierza do uświadomienia sobie własnej wolności i realizuje się w instytucjach społecznych, stosunkach społecznych, w moralności i państwie, zaś najwyższe formy osiąga w sztuce, religii i filozofii. Przebieg rozwoju filozoficznego nie jest harmonijny, dokonuje się w drodze rewolucyjnych skoków, które są koniecznym momentem historycznego procesu rozwoju.

Inny filozof, Fryderyk Nietzsche, u schyłku XIX wieku zapowiedział, że wiek następny będzie „klasyczną erą wojen". Przepowiednie te spełniły się, dzięki czemu powstały i rozszerzyły się nastroje fatalizmu i katastrofizmu. W świecie znajdującym się w stanie rewolucji i wojen, sztuka nie mogła pozostawać obojętna na te wydarzenia. Odrzucono klasyczny ideał naśladownictwa natury, zastępując go antynaturalizmem. Sztuka ma zaskakiwać i niepokoić odbiorcę, wywoływać szok i napięcie. Dziwność służy wytrąceniu odbiorcy ze stanu biernej kontemplacji i zaspokojeniu pragnienia zmiany, nowości i bezpośredniości.

Tendencje te ujawniły się także w teatrze, a działania reformatorskie dokonane pod koniec XIX wieku i na początku wieku XX nazwano wielka reformą teatru europejskiego. Głównymi jej twórcami byli: Gordon Craig, Adolphe Appia, Georg Fuchs oraz w Polsce: Stanisław Wyspiański i Leon Schiller. Reforma zmierzała ku wyzwoleniu teatru spod zwierzchnictwa słowa i literatury na rzecz gestu i gry przestrzeni. Spektakl teatralny przestał być odtwarzaniem rzeczywistości, a stał się widowiskiem, rezultatem współdziałania autora, aktorów, dekoratora, muzyka i przede wszystkim reżysera. Wszystkie wysiłki twórców spektaklu teatralnego mają poszerzyć i pogłębić wrażliwość ludzką i wyrazić metafizyczną dziwność istnienia. Odwrót od imitowania rzeczywistości jest generalną tendencją całej sztuki XX wieku, także w dziedzinie malarstwa, rzeźby i architektury. Sztuka określa się jako tworzenie form, przy czym forma ta nie jest jakąś zewnętrzną łupinką, opakowaniem, ale ona sama jest właśnie sztuką. Przedstawicielem i reformatorem teatru początku XX wieku w Polsce był Stanisław Ignacy Witkiewicz. Domagał się teatru Czystej Formy, który umożliwiłby widzom przeżywanie uczuć metafizycznych, doznawanie czysto estetycznego zadowolenia. To, co działoby się na scenie, mogłoby być - z punktu widzenia życiowego - całkowitym bezsensem. Istotne byłoby to, że wszystkie działania dokonywałaby konieczność artystyczna, a widz wyczuwałby tę jedność konstrukcji i konieczność następstw - miałby chwilę metafizycznego przeżycia. Sam Witkiewicz tak tłumaczył zadania teatru Czystej Formy: „ Wychodząc z teatru, człowiek powinien mieć wrażenie, że obudził się 2 jakiegoś dziwnego snu, w którym najpospolitsze nawet rzeczy miały dziwny, niezgłębiony urok, charakterystyczny dla marzeń sennych, nie dających się z niczym innym porównać".

Dramat „Szewcy" odbiega od teatru Czystej Formy, gdyż podejmuje analizę zagadnienia wielkiej wagi, ukazuje oblicze świata XX wieku. „Szewcy" to utwór polityczny i historiozoficzny ilustrujący katastrofizm. Aby oddać koszmarność tego świata, twórca nadał mu kształt tragiczno - komiczny, ale komizm jest czarny, histeryczny. Jaki ten świat będzie, pokazuje ostatnia scena dramatu. Nowi ideolodzy - przywódcy są spokojni, sprawni, zimni jak automaty. Wiedzą i widzą wszystko, nie mają jednak uczuć. Oni „wszystko mogą" i dlatego budzą lęk. Tragizm płynący z prezentowanej wizji przyszłego świata został w dramacie zespolony z czarnym komizmem. Połączenie tych dwu kategorii estetycznych jest charakterystyczne dla groteski. W „Szewcach" głównymi cechami tego gatunku są:

• połączenie w jednym obrazie kłócących się elementów: patosu i wulgarności, śmieszności i grozy, naturalizmu i fantastyki;

• powszechność parodii.

Mamy ponadto w dramacie hiperbolizację (wyolbrzymienie) oraz zamierzony brak dbałości o realizm. Postacie nie są prawdopodobne psychologicznie, gdyż ich zadaniem jest realizacja tragiczno - groteskowej wizji świata.

W inscenizacji teatralnej bardzo ważna jest scenografia. Witkiewicz opatrzył dramat szczegółowymi informacjami dotyczącymi dekoracji (didaskaliami). Ostatnie obrazy sztuki rozgrywane są w barwnych strojach, przy bogatej grze tajemniczych świateł. Z głębi sceny wyłania się czerwony piedestał, wszyscy mężczyźni czołgają się w stronę Księżnej w przedziwnym stroju, z nietopezimi skrzydłami (ucharakteryzowanej na groteskowego feniksa). Tragizm i niesamowitość sytuacji podkreślona jest elementami akustycznymi: kucie butów, krzyki, jęki, płacz, histeryczny śmiech, dźwięki muzyki, straszliwe głosy, bełkot.

Język bohaterów jest prowokacyjny, bo staje się odpowiednikiem obrzydliwego świata. Godne uwagi są pomysły słowotwórcze Witkacego zastępującego wulgaryzmy neologizmami. Dość częste w „Szewcach" są cytaty z literatury (szczególnie polskiej) i przywoływanie Wyspiańskiego, co nadaje dramatowi charakter polemiczny.

Witkiewicz jest jednym z twórców teatru absurdu. W późniejszej dramaturgii europejskiej taki rodzaj teatru uprawiali: Samuel Beckett, Eugeniusz Jonesco, a w Polsce: Tadeusz Różewicz i Sławomir Mrozek. Twórcy ci, podobnie jak Witkiewicz - ukazywali w swych dramatach absurdalność losu ludzkiego i absurdalność człowieka w świecie.

97. Jakie koncepcje naprawy Polski zawarł w „Przedwiośniu” Stefan Żeromski?

Słynne są trzy koncepcje naprawy kraju zawarte w powieści Żeromskiego, która ma przede wszystkim wymiar polityczny. Rzeczywistość młodego państwa rozczarowała wielu, którzy czekali na odzyskanie niepodległości. Do grona krytyków należał także Żeromski. Oto trzy programy zaprezentowane w powieści:

Wizja szklanych domów. Tę idealistyczną koncepcję głosił ojciec
Cezarego - stary Boryka. Opowiadał o Polsce jako o krainie dobrobytu, w której
robotnicy mieszkają w estetycznych, higienicznych, ciepłych - szklanych do­
mach. Tę szklaną arkadię zamieścił Żeromski w powieści nie bez przyczyny.
Poprzez kontrast - zderzenie faktu rzeczywistego z tak idealistyczną wizją budzi
rozgoryczenie. Poza tym epizod "szklanych domów" jest krytyką odwiecznych
romantycznych złudzeń i wiary w fantazje piękne, lecz nierealne.

Koncepcja Gajowca - tzw. gąjowszczyzna. Ten sposób myślenia był
dosyć rozpowszechniony w Polsce międzywojennej. Gajowiec - dawny adorator
matki Cezarego, a teraz jego opiekun - wyznaje ideę "Polski złożonej z trzech
połówek". Wierzy w systematyczne reformy ekonomiczne, w powolne wychodze­nie z zaborczych zaszłości, w konieczność wzmocnienia pieniądza i włożenia w reformę ojczyzny ogromu pracy. Dopełnia całości tej koncepcji pogląd o sile modlitwy i opiece boskiej nad Polską. Wydaje się, że jest to koncepcja najbliższa autorowi. Wprawdzie ukazuje pisarz jej ułomności, lecz na tle innych głosów w tej sprawie jest to najbardziej konkretny program.

Komunistyczna koncepcja Lulka. Test to postawa niepopularna w
międzywojennym okresie, gdyż za wzór stawiała rewolucję rosyjską i głosiła
jedność klas -jako wartość wyższą niż odrębność narodowa. Wśród argumentów
"za" stawia Żeromski krytyczną sytuację robotników i biedoty, stan ekonomiczny
i zdrowotny tych ludzi, wizję więzień przepełnionych "przestępcami polityczny­
mi", czyli komunistami. Lecz natychmiast przedstawia kontrargumenty: wizję
władzy w rękach klasy robotniczej jako wizję władzy w rękach ludzi, którzy jej
nie uniosą - chorych i ciemnych, ironicznie określa wizję rewolucji jako "raju na
wzór Baku", Polskę widzi jako ideał naczelny, rząd i prawo jako rzetelne wartości.
Postać Lulka-aktywisty jest wyraźnie antypatyczna, a końcowa scena Cezarego Baryki wśród demonstrantów - obok Lulka - nie jest jednoznaczną decyzją. Baryka idzie wśród robotników - ale oddzielenie, sam. Tak jakby uznawał ich racje, lecz nie podpisywał się pod całością koncepcji.

98. Na czym polega awangardowość prozy Bruno Schulza? Opowiedz w oparciu o „Sklepy cynamonowe”.

Żeby łagodnie i z przyjemnością "przepłynąć" przez opowiadania Bruno Schulza, trzeba być wielbicielem lirycznej prozy poetyckiej. Tylko koneserzy nastrojowych, pełnych poetyckiego obrazowania i zaszyfrowanych znaczeń opo­wieści znajdą się w swoim żywiole - przeciwnicy lektury tego typu, będą z męką brnąć przez zdania - strofy Schulza.

Dorobek pisarza jest skromny - dwa tomy opowiadań: Sklepy cynamonowe i Sanatorium pod Klepsydrą - to prawie wszystko. Biografia żydowskiego pisarza z Drohobycza jest tragiczna. W pamięci współczesnych: "niski, zakompleksiony nauczyciel", wydobyty z otchłani kresów przez Zofię Nałkowską, która rozpro­pagowała twórczość skromnego nauczyciela, a w czasie wojny usiłowała zorga­nizować przerzut Schulza do Warszawy, by ocalić go przed hitlerowskim antysemityzmem. Niestety - nie udało się. Bruno Schulza zastrzelił na ulicy, 19 listopada 1942 r. gestapowiec Giinther.

Fabuła odgrywa w opowiadaniach Schulza rolę drugorzędną. Materię jego
prozy organizuje jego język mitów i symboli, odwołujących się do podświadomości człowieka, wkradamy się w świat wyobraźni twórcy. Prześledźmy tylko jedno opowiadanie Schulza, mianowicie „Sklepy cynamonowe” (ze zbioru o tym tytule).

Akcja (jak zawsze u Schulza) toczy się w prowincjonalnym miasteczku bez nazwy, w sennej atmosferze żydowskiej rodziny, w której wychował się autor. Opowiadanie jest wspomnieniem z dzieciństwa. Autor wspomina obraz ojca "zaprzedanego już tamtej stronie¹'. Jest tu opis wieczornego spaceru - rodzinnej wyprawy do teatru, w którym okazuje się, że ojciec zapomniał portfela. Matka wysyła po portfel chłopca i jesteśmy świadkami nocnej wyprawy i wędrówki przez labirynty miasta. Przestrzenie, które przemierza bohater ulegają odkształ­ceniu w jego wyobraźni. Miasto składa się z tajemniczych ulic - tuneli, domów po odwracanych plecami, rozgwieżdżonego nieba. Bohater błądzi w poszukiwa­niu sklepów cynamonowych - symbolu niedoścignionego pragnienia, zakazane­go a kuszącego rejonu, pełnego egzotyki. Zbłądzeniu towarzyszą: lęk, poczucie winy i strach przed karą. Bohater trafia w podwoje szkoły, w której podgląda ożywione woskowe figury, lekcję rysunków. Ociera się o mieszkanie dyrektora -teren zakazany, z którym kojarzy się strach i oczy córki dyrektora - młodzieńczy symbol erotyzmu. Opowiadanie kończy się fantastyczną wizją jazdy dorożką przez przestworza - czymś na kształt zaczarowanego lotu wśród chmur w czasie "świętej nocy". Najwyraźniej przeżywamy wraz z bohaterem podróż przez jego wizje i marzenia, przez ukryte w jego psychice pierwotne wyobrażenia. Opisy ożywionej i przekształconej przestrzeni tworzą specyficzny, poetycki nastrój: domy posiadają fizjonomię, okna "wyznają coś" jak oczy, splątane ulice tętnią życiem, konstelacje gwiazd tworzą trójwymiarowe, ruchome przestrzenie... Jest to świat wyobraźni - lecz każdy element tego świata jest symbolem, mitem, odwołuje się do znaczenia zakodowanego w psychice człowieka. Jest to odpowiedź na podstawowe pytanie Bruno Schulza:

"gdzie należy szukać prawdy o człowieku? Gdzie tkwi prawda o jego twórczej sile?"

Oto jest ona zaszyfrowana w wizji, w podświadomości człowieka, w archetypach dzieciństwa, w najgłębszych rezerwach psychiki. Tworzenie jest ciągłym poszukiwaniem sensu - doszukiwaniem się swoich początków. Te prapoczątki to mitologia dzieciństwa, ślady Boga, które tkwią w wyobraźni i pod­świadomości ludzkiej. Do interpretacji dokładnej i prawdziwej twórczości Schulza potrzebna byłaby nauka Freuda (psychoanaliza) i arsenał środków Junga (teoria archetypów). Napięcie, nastrój, fantastyka, wizyjność, alogiczność i siła wyrazu każą określić typ twórczy opowiadań Schulza mianem ekspresjonizmu.

99. Na czym polega kontrast psychologiczny głównych bohaterów powieści Zofii Naukowskiej „Noce i Dnie” (Bogumił i Barbara).

W "Nocach i dniach" Dąbrowska prezentuje historię rodziny Niechciców, a przede wszystkim dwojga głównych bohaterów, Bogumiła i Barbary, których losy zajmują dwa pierwsze tomy powieści. Autorka ukazuje perypetie pary małżeńskiej, ich problemy, codzienność i święta. Są to postacie nakreślone niezwykle starannie - cechą charakterystyczną narratora w powieści realistycznej jest jego wszechwiedza i wszechobecność, znamy więc zarówno motywacje małżeństwa, jak i losy Niechciców, najpierw w Krępie, później w Serbinowie. Para głównych bohaterów jest silnie kontrastowa. Różni ich od siebie prawie wszystko, prezentują bowiem dwie odmienne postawy życiowe. Bogumił jest ekstrawertykiem, czyli człowiekiem zwróconym "na zewnątrz", otwartym na otaczający go świat. Cechuje go silna łączność z otoczeniem, przyrodą i innymi ludźmi. Głównym sensem swego życia uczynił pracę, którą traktuje jako wyznacznik człowieczeństwa, cel istnienia. Jest to ciężka praca zgodna z rytmem przyrody, któremu trzeba się podporządkować. Kocha przyrodę, rozumie ją i jej prawa, stara się z nią współżyć, a nie walczyć. Taki tryb życia wymaga wielu poświęceń. Bogumił bez wahania oddaje się swym obowiązkom, rezygnując beztroskiego łatwego, beztroskiego życia. Ocenia rzeczywistość realnie, nie wysuwa wobec świata żadnych roszczeń, bierze go takim, jakim jest, a nie takim, jaki widzi w marzeniach. Swój ciężki los znosi ze zrozumieniem, z pokorą, wytrwale radzi sobie z wszelkimi trudnościami. Dla innych ludzi jest życzliwy, stara się im pomóc, ufa im, jest wyrozumiały dla błędów i pomyłek. Akceptuje odmienność i słabość drugiego człowieka. Barbara natomiast stanowi niemal całkowite przeciwieństwo swojego męża. Jest typowym przykładem introwertyczki, czyli osobowości skierowanej "do wewnątrz", skupionej na swoich przeżyciach, myślach i marzeniach. Świat zewnętrzny postrzega jako zagrożenie, obawia się go, stara się przed nim bronić, chować się. Jest idealistką, żyje wśród marzeń i pragnień, których nie udaje się jej zrealizować w życiu codziennym. Nie akceptuje więc świata takim, jakim jest, co wywołuje w niej tylko frustrację i smutek oraz niezadowolenie z otaczającej ją rzeczywistości. Wychowana wśród literatury pięknej, odczuwa wyższe potrzeby, których życie na wsi nie jest w stanie jej zapewnić. Dodatkowo ciągle wspomnieniami wraca do czasów, kiedy była młodą, otoczoną adoratorami panienką, która kochała i była kochana wielką, romantyczną miłością. Miłość Bogumiła jest zupełnie innym uczuciem, mąż traktuje ją jako kobietę z krwi i kości, pomoc i wyrękę w ciężkim, codziennym trudzie, a nie jak bóstwo z romansów. Sama też nie darzy Bogumiła gorącym uczuciem, owszem, jest z nim mocno związana, ale nie czuje, że mieszka pod jednym dachem z największą miłością swojego życia. Z usposobienia kapryśna i zmienna, nie jest jednak postacią negatywną. Próbuje przystosować się do życia w ciężkich warunkach wiejskich. Stara się być dobrą gospodynią i wzorową matką. Popełnia sporo błędów, spotyka ją wiele niepowodzeń, są one jednak wynikiem innego wychowania i innej tradycji. Nie udaje się jej wiele przedsięwzięć, bo nie jest zaangażowana w ich realizację, nie odczuwa takiej potrzeby. Jest raczej bierna, nie przejawia inicjatywy. Wszystko widzi w czarnych barwach, jest życiową pesymistką, przeczuwającą nieuchronną klęskę i łatwo wpadającą w panikę. Sylwetki psychologiczne Bogumiła i Barbary są w "Nocach i dniach" zaprezentowane jako dopełnienie. Prawdopodobnie Bogumił nie mógłby żyć bez Barbary, ani ona bez niego. Niechcicowie uzupełniają się wzajemnie, stanowią trwałe i udane, mimo kryzysów, małżeństwo. Mądrość i rozwaga Bogumiła, jego spokój i opanowanie jest wspomagane przez uczuciowość i nastrojowość Barbary. Dwie sprzeczne postawy dopiero połączone w jedną całość składają się na pełny obraz sprawy u Dąbrowskiej najważniejszej: człowieczeństwa.

X Literatura Współczesna:

100. Losy znanych pisarzy i poetów w czasie II wojny światowej.

l września 1939 roku - wszyscy wiemy - spadła na Drugą Rzeczypospolitą wojna. Życie ludzi "runęło" w posadach - lecz państwo istniało, nawet po klęsce wrześniowej funkcjonowało w podziemiu. Losy literatów - jak i innych ludzi -układały się różnie. Już u zarania wojny śmierć zebrała żniwo:

• Witkacy - popełnił samobójstwo 18 września 1939 r.

• Czechowicz Józef - zginął podczas bombardowania Lublina w 1939r.

• Braun Mieczysław - zmarł w getcie warszawskim w r. 1942.

• Schulz Bruno - rozstrzelany w 19.42 na ulicy Drohobycza przez gesta­powca Guntera.

• Korczak Janusz - w r. 1942 zagazowany w Treblince wraz z dziećmi z sierocińca, którymi do końca się opiekował.

• Boy-Żeleiiski Tadeusz - rozstrzelany wraz z profesorami Uniwersytetu Lwowskiego w 1941 r.

• Irzykowski Karol - zmarł na skutek ran odniesionych w powstaniu warszawskim.

• Kaden-Bandrowski Julian - zginął w powstaniu warszawskim.

• Odrębną kartę stanowi młode pokolenie pisarskie "Kolumbów":

• K. K. Baczyński, T. Gajcy - zginęli w powstaniu warszawskim

• Część pisarzy przeszła przez niemieckie obozy koncentracyjne i sowieckie łagry:

• Pola Gojawiczyńska, Zofia Kossak-Szczucka, Gustaw Morcinek -obozy hitlerowskie.

• Gustaw Herling-Grudziriski - przeżył łagry sowieckie.

• Bruno Jasieński - zamordowany przez NKWD w obozie koncentracyj­nym pod Władywostokiem w 1939 r.

• Peiper Tadeusz - aresztowany, jak wyjaśniono - na podstawie fałszy­wych oskarżeń, we Lwowie, w 1940 r.

• Wat Aleksander - 1940-41 aresztowany we Lwowie, do 1946 przeby­wał w Kazachstanie.

• Lech Piwowar i Władysław Sebyła - polscy poeci, oficerowie września1939 - zamordowani w Katyniu.

Wielu przetrwało wojnę na emigracji:

• Władysław Broniewski

• Julian Tuwim

• Antoni Słonimski

• Maria Kuncewiczowa

• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

• Arkady Fiedler

• Jan Lechoń

• Kazimierz Wierzyński

• Witold Gombrowicz

• Melchior Wańkowicz (korespondent wojenny)

Część przeżyła piekło okupacji w kraju. Byli to: Leopold Staff, Zofia Nałkowska, Jarosław Iwaszkiewicz, Maria Dąbrowska, Jerzy Szaniawski, Julian Przyboś, Mieczysław Jastrun. Ci, którzy przeżyli, w latach powojennych dali wyraz grozie i katastrofie wojny.

101. W jaki sposób Krzysztof Kamil Baczyński - zawarł w poezji dramat pokolenia Kolumbów.

Biografia Baczyńskiego była typową, pokoleniową biografią. Ur. 1921. w Warszawie, Matura 1939. Działalność w AK, konspiracja, studia na tajnej polo­nistyce UW. 1942 - ślub z Barbarą Drapczyńską. 1944 (4 sierpnia) - ginie w czwartym dniu powstania. 24 sierpnia - jego żona, Basia zostaje ranna i umiera l września. Oboje pochowani są na Powązkach. Baczyński - pseud. Krzysztof -gdy umierał, miał 23 lata. Poeta pisząc o sobie - prezentował los rówieśników. Baczyński przeczu­wał swoją śmierć - bo śmierć była cechą tego pokolenia. Baczyński stworzył tak oryginalną poezję, że zapowiadała ona wielki talent poetycki, lecz wybrał inną drogę, pragnął walczyć i zginął. Dramat swojego pokolenia zawarł m.in. w utworach:

Z głową na karabinie.

Znaczącym cytatem są słowa:

"a ja prześpię czas wielkiej rzeźby

z głową ciężką na karabinie".

Wielka rzeźba to czas tworzenia. Lecz nie z piórem w dłoni nad białą kartą papieru, nie na szczycie Mont Blanc wpatrzony w gwiazdy - lecz w oddziale żołnierzy, z karabinem zamiast pióra, krwią zamiast atramentu. Taki był los poetów 1920 i w tym tkwił ich tragizm.

Z lasu - to perspektywa wojennego świata. Las jest otchłanią, łamią się lądy, noce trą się i gniotą, armie się gną - to wojenna panorama. Gdzie tu los pokolenia? W surrealistycznym pochodzie żołnierzy w otchłań rozwartych ust lasu. Anormalność i tragedia pokolenia tkwi w tej uporczywej wędrówce żołnierzy "o jasnych twarzyczkach" - śmierci synów przed ojcami, ujętej tu w wizję leśnej otchłani. Baczyński określa swoją epokę mianem "mroczny czas", jego bohater to "poeta, żołnierz - czasu kurz", rozerwany wewnętrznie między walką a tworze­niem. Tworzyć znaczy kreować w poezji piękno i marzenie, lecz przyszło poecie tworzyć w oparach krwi - więc poezję marzenia zastąpiła poezja tyrtejska.

102. Jakie podokresy możesz wyróżnić w polskiej literaturze powojennej? Dokonaj krótkiej charakterystyki każdego z nich.

Nie jest łatwo usystematyzować epokę nam najbliższą, bo trzeba dużej perspektywy czasu, by móc obiektywnie oceniać i klasyfikować. Są jednak ważne daty - one decydują o profilu literatury, warto więc przyjąć dla porządku pewien podział. Oto on:

1945 - 1948. Wiadomo, że 1945 to rok zakończenia wojny. Nastąpiły trzy lata względnej swobody twórczej, powojennego oddechu. Oczywiście domino­wał w literaturze nurt wojenny, przedstawiający tragizm wojny, eksterminacje, mord, grabieże. Funkcjonował jednak też nurt "rozrachunków inteligenckich" - czyli krytyka i pożegnanie dawnych sposobów myślenia. Pojawił się nawet nurt polityczny - powieści o władzy, jak np. "Mury Jerycha" T. Brezy. Lecz rok 1949 przyniósł temu kres.

1949 - 1956 - okres socrealizmu. W grudniu 1948 r. zorganizowano Zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich. Wbrew pozorom było to ważne wydarzenie w historii literatury. Zjazd bowiem przyjął i narzucił program socja­listycznego realizmu w literaturze. Od r. 1949 będzie obowiązywała powieść ocrealistyczna, która obrazuje iluzoryczny świat budów i fabryk, "złego" szpiega imperializmu i "dobrego" działacza Partii. Pisarz ma być "inżynierem dusz". Nie ma innej literatury. Nie dziwimy się zatem, że prawie każdy z ówczesnych "popełniał dzieła socrealistyczne" - np. Konwicki powieść Przy budowie, Zalewski: Traktory zdobędą wiosnę, Kowalewski - Kampania znaczy walka... itd.

1956 - 1968 - Pokolenie "Współczesności"

Słynny październik 1956 oznaczał wybuch kryzysu politycznego, nasi­lającego się po śmierci Stalina. Przyniósł odwilż nie tylko w życiu kraju - także w literaturze. Tzw. epoka popaździernikowa była tym bardziej znamienna, że odznaczyła się falą debiutów w poezji. Ujrzeliśmy teraz Białoszewskiego, Her­berta, Grochowiaka, Brylla, Rymkiewicza. W prozie zabłysnął: Hłasko, Nowa-kowski, Brycht. Młodzi poeci będą skupiać się wokół pisma "Współczesność" - stąd nazwa pokolenie "Współczesności". Już w r. 1955 Adam Ważyk napisał "Poemat dla dorosłych" - krytykę zniewolonej mentalności. 1957 - Andrzejewski wydaje "Ciemności kryją ziemię". Lata 60-te to rozwój prozy Konwickiego a także teatru Mrożka. Okres ten cechuje też kontakt ze sztuką światową, odrzucenie zasad socrealizmu i spojrzenie na człowieka jako na indywidualną istotę.

• 1968 - 1970. Można wyróżnić tę dwuletnią fazę, bo po studenckim wybuchu w marcu 1968, po słynnych "Dziadach" Dejmka pokazało się nowe pokolenie pisarzy - tzw. Nowa Fala - czyli S. Barańczak, R. Krynicki, E. Lipska, J. Kornhauser, A. Zagajewski.

• 1970 - 1980 - jeszcze niedawno była to "ostatnia dekada". Dziś już odległa. Po grudniu 1970 (strajki w Gdańsku) część twórców pisała za granicą, rozpoczynał się tzw. "drugi obieg" (czyli nieoficjalny, poza cenzurą).

• 1980 - 1989 - od strajków w Stoczni Gdańskiej 1980, przez stan wojenny po Okrągły Stół, doświadczyliśmy: chwalebnego rozkwitu i astopowania a potem znów rozwoju literatury. Stan wojenny oznaczał zastój, lecz bardzo mocno funkcjonowała wówczas literatura II obiegu, zdominowana przez nurt polityczny.

• 1989 - aż do dziś. Trudno zdefiniować lata współczesne. Nie ma cenzury, jest pełna swoboda twórcza i pełne księgarnie. Czas oceni naszą literaturę.

103. Które z wydarzeń opisanych przez Zofie Naukowską w „Medalionach” wydaje ci się najbardziej wstrząsające.

Każde z opowiadań zawartych w cyklu Medalionów jest straszne. Po ponad czterdziestu latach od wojny - wydaje się fantazją, trudną do przyjęcia dla normalnego umysłu. A jednak to są fakty - dowody zachwianego ładu moralnego, oskarżenie i przestroga przed wojną. Tematem tu jest technika ludobójstwa, mechanizmy mor­dowania człowieka - "zwykły dzień szalonego koszmaru". Czytelnika ogarnia groza, przerażenie i niedowierzanie. Opowiadanie pt. Profesor Spanner budzi pytanie: czy lekarz mógł być zdolny do czegoś podobnego? Wyrabianie mydła z tłuszczu ludz­kiego, przeróbka skóry - czy nie jest to wytwór zwyrodniałej fantazji? Grozę faktu pomnaża beznamiętna relacja bohatera pracującego w tej "fabryce" jako pomocnik. Mówi on dumnie: "Niemcy potrafią zrobić coś z niczego". Opowiadanie Dno - to wstrząs dla psychiki człowieka. Kobiety stają się z głodu kanibalkami. Zjadają zwłoki koleżanek. Szczury zjadają trupy. "Niektórym biło jeszcze serce" - brzmi drobna, straszliwa uwaga. Przy torze kolejowym - opowiadanie to z kolei ukazuje "akt dobrodziejstwa". Kobieta, która uciekła z transportu i leży ranna przy torach, budzi lęk otoczenia. Ludzie być może pomogliby jej, lecz się boją. Pewien młody człowiek zdobywa się na odwagę - zabija, by zakończyć jej męki. Czy strzały, które do niej oddał, były zbrodnią czy dobrodziejstwem? Człowiek jest mocny - to historia więźnia, który pracował przy "wyładunku" trupów. Był mocny - miał odporność psychiczną i dobrze pracował. Załamał się, gdy wśród transportu ujrzał swoją rodzinę. Lecz i wtedy Niemcy nie pozwolili mu umrzeć: "człowiek jest mocny -przyda się jeszcze do pracy"... Ostatnie z opowiadań pt. "Dorośli i dzieci w Oświęcimiu" poraża bestialstwem Niemców wobec dzieci. Suchy, statystyczny rejestr. Wizja małych dzieci, które wspinają się na palcach, by przejść egzamin - nie zmieścić się pod poprzeczką wyznaczającą "dorosłość" i zdolność do pracy, bo to oznacza życie. I tragiczna jest wymowa zakończenia, gdy profesor z Pragi pyta dzieci bawiące się w "coś". W co się bawicie? "W palenie Żydów" brzmi odpowiedź.

104. Jaką tematykę podejmuje utwór Hanny Krall pt. „Zdążyć przed panem Bogiem”?

Tematem reportażu — wywiadu Hanny Krall jest martyrologia Żydów w okre­sie II wojny światowej. Przeprowadziła ona wywiad z z-cą komendanta ŻOB - u (Żydowskiej Organizacji Bojowej) - Markiem Edelmanem - po wojnie lekarzem kardiologiem. Utwór ma dwie rzeczywistości: przeszłość, naznaczoną piętnem śmierci, a nawet samobójstwa, gdy jest ono obroną przed wrogiem i teraźniejszość: ratowanie ludzkiego życia. Obie rzeczywistości są "wyścigiem z Panem Bogiem", oznaczonym jedynym celem: zdążyć!. Zdążyć połknąć cyjanek - zanim hitlerowcy znajdą cię, by zabijać i torturować. Zdążyć operować, zanim choroba zabierze pacjenta. Zdążyć przed Panem Bogiem, bo Bóg zsyła chorobę, bo Boga w okrzyku "Gott mit uns" wpisali sobie Niemcy na sztandary, Bóg zdecyduje o życiu lub śmierci. Hanna Krall prezentuje walkę i bohaterstwo Żydów. Ukazuje w tym także wstrząsające obrazy życia w getcie. Oto dobrodziejstwem jest odstąpienie cyjanku, istnieje walka o tzw. numerki życia, samobójstwa, brak żywności i sucha groza liczb - "1:400 000"-czyli tutaj z 400 tysięcy ocalał jeden. I tak straszliwa jest beznamiętna, na wzór naukowych opisów, analiza głodu i procesu śmierci głodowej człowieka -równie przerażająca jak numerki życia. Dywan był wart więcej niż ludzkie życie -oto suma dokonań hitleryzmu.

105. Rola narratora w „Medalionach” Zofii Naukowskiej i opowiadań Tadeusza Borowskiego.

106. Jaką wizję obozu przedstawia Gustaw Herling - Grudziński w „Innym świecie”?

Gustaw Herling - Grudziński przeżył sowiecki obóz w Jercewie. Napisał potem powieść pt. Inny świat - chłodną relację, nie przesyconą zbytnim ładunkiem emocji, lecz nie pozbawioną refleksji filozoficznej. Inny świat obejmuje dwa lata obozowego życia - od aresztowania za przestępstwo "bycia Polakiem" po styczeń 1942 - kiedy to autor po głodówce protestacyjnej został zwolniony i przedostał się do Armii Andersa. Książka rzeczywiście przedstawia inny świat. Świat łagru sowiec­kiego, w którym "preparuje się więźnia" - tzn. człowiek popada w stan, w którym "uczucia i myśli obluzowują się", "pomiędzy skojarzeniami powstają luki" - coś na kształt tępoty, posłuszeństwa, uległości - po to, aby przeżyć lub choćby uniknąć bólu czy głodu. Obozowe zniewolenie - to fizyczne i psychiczne złamanie człowieka. Grudziński poraża czytelnika panoramą łagru, jaką odmalowuje w powieści. Oto kolejne części utworu dotyczą różnych sfer obozowego życia: praca, posiłki, choroba, spotkania z ludźmi z zewnątrz, wiara, życie seksualne. Te cząstki składają się na zorganizowaną całość, która ma być nie tylko dowodem potworności, lecz także próbą analizy i zrozumienia tak niepojętego systemu. Oto realia obozu sowieckiego:

• selekcja i niszczenie słabszych (klasyfikacja ludzi wg. kotłów),

• "wyższość" więźniów przestępczych (urków) nad politycznymi,

• śmierć - wciąż obecna i stanowiąca cały proces: od chorób, głodu, męki psychicznej, po koniec życia,

• samobójstwo staje się aktem wolności i stanowienia o sobie,

• śmierć nie czyni wrażenia na tych, którzy zostają,

• katorżnicza praca,

• wzajemna nieufność i powszechne donosicielstwo,

• "sponiewieranie" ciała ludzkiego: odmrożenia, wypadanie zębów i włosów, kurza ślepota,

• absolutna zmiana znaczeń wartości takich jak miłość, wolność, miłość fizyczna, macierzyństwo.

Grudziński odtwarza łagrowy świat z precyzją i dokładnością. Jest to świat totalnie inny - za drutami łagru obowiązują inne prawa, jest to machina nastawio­na na całkowite wyeksploatowanie człowieka w niewolniczej pracy i pozbawie­nie go indywidualności.

107. Dlaczego dramat Leona Kruczkowskiego nosi tytuł „Niemcy”?

108. Wpływ wojny na psychikę ludzką na podstawie utworów literackich tematycznie związanych z okresem wojny i okupacji.

109. Współczesny teatr awangardowy i jego twórcy.

110. Omów treść i problematykę „Rozmów z katem” Kazimierza Moczarskiego.

Lektura Rozmów z kalem Moczarskiego jest ciekawym doświadczeniem. Rzadko bowiem ma się do czynienia z dokumentem powstałym w tak specyficz­nych okolicznościach i z bohaterem o takiej historii.

Kazimierz Moczarski, żołnierz AK, Jurgen Stroop oficer SS, likwidator warszawskiego getta i niższy rangą Niemiec Schielke spędzają kilka miesięcy we wspólnej celi więziennej, dokładnie od marca do listopada 1949 r. Pomijając paradoks faktu, że ludzie ci, wrogowie, znaleźli się w jednej celi, zaistniała dzięki temu niebywała możliwość zbliżenia się do słynnego zbrodniarza SS. Moczarski wykorzystuje tę sytuację, wyzwala monolog i refleksje współwięźnia. Przez wiele dni prowadził rozmowy ze Stroopem, obserwował go, co stało się potem materia­łem do napisania książki. Jurgen Stroop zachęcony do zwierzeń, opowiadał współwięźniom o swoim dzieciństwie, ojcu policjancie, o matce, która niemal dewocyjnie praktykowała wiarę katolicką, o małym, prowincjonalnym miastecz­ku Detmold w księstwie Lippe, w którym Jurgen wychowywał się, nosząc zresztą wówczas imię Józef. Właściwie nie miał szans na karierę ani na wyrwanie się z prowincji, gdyby nie kontakt z ideologią nazistowską i NSDAP, w której szeregi włącza się ochoczo. Niemiec wspomina rodzinę, szkołę, wojsko, I wojnę świato­wą, swoją pierwszą miłość, która nie miała szans, gdyż Stroop pozwolił sobie na uczucie do Słowianki, małżeństwo z odpowiednią kobietą niemiecką, wychowy­wanie syna na dobrego faszystę... Odrębną opowieścią są podboje ziem wschodnich przez wojska niemieckie, i tu Stroop odznaczył się licznymi sukcesami, szybko wspinając się po szczeblach kariery - brak wykształcenia zastępowała ślepa wierność ideologii. Misja zlikwidowania powstańczego getta w Warszawie stała się dla Stroopa polem do popisu - niemal z namiętnością opisuje swoje precyzyjne posunięcia, metodę palenia kolejnych domów, strzelanie do ludzi wyskakujących z płonących okien, wreszcie wysadzenie Wielkiej Synagogi. Zaznaczmy, że powyższe wydarzenia nie są opisywane chronologicznie, wynikają one z rozmów, a więc przeplatają się, bowiem raz Stroop podejmuje temat dzieciństwa, potem epizod wojenny, znów powraca w czasy młodości i tak trwa dialog. Jurgen Stroop został skazany na karę śmierci. Moczarski widział jak hitlerowiec przyjął ów wyrok i odnotował jego postawę. Stroop przyjął rozkaz i nie analizował go, jego świadomość ukształtowana przez ideologię NSDAP nie dopuszczała uczuć, kazała pogodzić się z rozkazem władz. Osoba Jurgena Stroopa i wszystko, co wynikło z rozmów, jakie wiódł z nim Moczarski, daje materiał do przemyśleń, stwarza bogatą problematykę utworu. Oto tematy, które porusza książka:

• W aspekcie historycznym - martyrologia Żydów, obraz płonącego getta, szereg danych faktograficznych, prezentowanych ze strony Niemca - hitlerowca, likwidatora getta, wysoko postawionego oficera SS. Jest też książka Moczarskiego analizą systemu hitlerowskiego, mechanizmów oddziaływania na człon­ków SS.

• W aspekcie psychologicznym - wpływ systemu totalitarnego na kształtowanie psychiki człowieka. Moczarski ukazuje na przykładzie biografii Stroopa jak faszyzm wciąga w swą machinę młodego człowieka, eksponuje i rozwija cechy "potrzebne", a wykorzenia i niszczy wrażliwość i ludzkie uczucie. Udział w procesie kształtowania biorą też rodzina, szkoła i środowisko. Psychika Stroopa w efekcie staje się szufladkowa - z jednej strony jest on ojcem kochającym swoje dzieci, uważa się za dobrego męża, żołnierza, estetę wrażliwego na przyrodę i muzykę, z drugiej jest systematycznym, precyzyjnym ludobójcą, nieczułym na cierpienie i śmierć. Te dwie "szuflady" funkcjonują w jego mózgu równolegle i nie wpływają na siebie w żaden sposób. Moczarski od wewnątrz ukazuje psychikę kata.

• W aspekcie filozoficznym - Moczarski śledzi i analizuje narodziny zła, wpływ, a także rozwój zła w człowieku. Stroop jest nie tyle nawet sprawcą, co wytworem, efektem, jednostką zarażoną i wciągniętą w całą machinę zła. Przy okazji poznajemy metody, jakimi faszyzm oddziaływał na swych członków - mitologię o pochodzeniu, koncepcje pseudo historyczne, pojęcia na temat kobiet i innych ras itd. Czytając Rozmowy z katem nurtuje odbiorcę pytanie: kim byłby Józef Stroop z Detmold w księstwie Lippe, gdyby nie NSDAP i nazizm? Prawdo­podobnie zwykłym mieszczuchem, może strażakiem, tępawym, zarozumiałym, ale niegroźnym. Trafił na czasy, które odnalazły, rozbudziły i rozwinęły w nim wszelkie zarodki zła.

111. Scharakteryzuj twórczość Marka Hłaski.

Marek Hłasko to człowiek legenda, mit naszej powojennej literatury. To co napisał jeszcze w kraju było kompletną rewolucją w prozie, zapewniło mu miano nowatora. To jak żył za granicą, wciąż tęskniąc za ojczyzną i to jak umarł w niejasnych okolicznościach w hotelu w Wiesbaden w r. 1969 (prawdopodobnie śmiercią samobójczą) - sprawiło, iż biografię jego można określić jako tragiczną. Hłasko należał do fali 1956 r. (popaździernikowej), choć zaczął pisać wcześniej. Oto skrócone kalendarium jego życia i twórczości:

• 1951 - debiut: - Sonata Marymoncka.

- Baza Sokołowska.

• 1956 - "Pierwszy krok w chmurach" - zbiór opowiadań, który przyniósł pisarzowi nagrodę i właściwie zapoczątkował literacką karierę Hłaski,

• 1958 - wyjazd do Paryża na stypendium. Z tej wyprawy Hłasko do kraju nigdy nie miał powrócić. W Polsce zinterpretowano ten fakt jako "przejście na stronę wrogów systemu". Hłasko stał się pisarzem zakazanym.

• 1959 - wyjazd do Izraela. Cykl "opowiadań izraelskich" napisanych na przestrzeni lat 1959-1961.

-W dzień śmierci jego.

-Wszyscy byli odwróceni.

-Drugie zabicie psa.

-Nawrócony w Jaffie.

• 1962 - ślub z zachodnio niemiecką aktorką Sonią Ziemann, małżeństwo rozpada się po czterech latach.

• 1965 - Paryż.

• 1966 - Kalifornia - Palcie ryz każdego dnia

-Sowa córka piekarza

-Piękni dwudziestoletni

• 1969 - 14 czerwca, w Wiesbaden, w drodze do Paryża zmarł nagle Marek Hłasko. Mówi się o samobójstwie, lecz życiowa sytuacja pisarza w tym czasie wydawała się bardzo dobra - pozostają więc na razie potomnym tzw. "niewyjaś­nione okoliczności". Cechą znamienną Marka Hłaski była wielka ruchliwość życiowa. Kim nie był ten człowiek? Zmieniał szkoły i zawody. Był pomocnikiem kierowcy, zaopatrzeniowcem, dziennikarzem i pisarzem, budowlańcem w Izrae­lu, robotnikiem w Los Angeles, wreszcie pilotem. Wiele podróżował. Niemoż­ność powrotu do kraju była jego tragedią. Jego biografia znalazła odzwierciedle­nie w twórczości. Popatrzmy na charakterystyczne motywy tematyczne podejmowane przez Hłaskę:

• walka dobra ze złem (motyw iście westernowski, wieczne hłaskowskie zestawienia bohaterów niewinnych i niosących zło).

• miłość - a właściwie klęska miłości, która nie może być dobra i prawdziwa.

• kobieta - najczęściej u Hłaski - demon zła i fałszu.

• wątek izraelski.

• wieczne poszukiwanie prawdy w opozycji wobec fałszu świata.

112. Nowatorska koncepcja dramatu w „Kartotece” Tadeusza Różewicza.

Sam Różewicz wyraził się następująco:

„Miejsce jest jedno. Dekoracja jedna. Wystarczy, jeśli w ciągu tych godzin przestawi się krzesło." Mamy tu bowiem niechęć do jakkolwiek rozbudowanej scenografii. Meble mają być normalne, a postacie „występują w swoich codziennych zwykłych ubraniach”

Prześledźmy kolejne warstwy dramatu”

Czas jest synchroniczny - tzn. zamiast następstwa czasu mamy jednoczesność -młodości i dorosłości, wojny i dni powojennych, które przeplatają się w scenach i Wiadomości Bohatera.

Akcja - luźne, nie powiązane logicznie sceny - karty z kartoteki.

Miejsce - symultanizm (jednoczesność). Na scenie stoi łóżko, a scena jest zarazem ulicą, kawiarnią,. sypialnią, przechodnim pokojem.

Bohater - everyman (człowiek-każdy), reprezentant pokolenia. Jest to "antybohater" - bierny, nie chce popełnić samobójstwa, ani nawet "gadać", Przyjmuje pozycję horyzontalną. (Parodia bohatera romantycznego).

Chór - element klasycznej tragedii greckiej. Tu sparodiowany jako Chór Starców.

Podsumowując stwierdzamy, że jest to absolutnie nowatorska forma te­atru. Cechuje go tzw. dramaturgia otwarta, czyli taka konstrukcja, która odbie­ga od klasycznych reguł teatru, jest luźnym zlepkiem "wysepek", ramową stru­kturą bez zamknięcia. Zauważmy, że taka forma podąża za przesłaniem dramatu. Ma ona swoją jakością wykazać tragedię człowieka współczesnego - jego życia w rozsypce i jego stosunku do tradycji.

113. Omów treść i sens „Tanga” Stanisława Mrożka.

Była sobie rodzina. Najstarsi: Eugeniusz i Eugenia, rodzice: Stomil i Eleonora, ich syn Artur i jego narzeczona Ala (zresztą kuzynka). Rodzina nieco dziwna: dziadkowie udają nastolatków, rodzice protestują przeciw jakimkolwiek konwencjom: stroju, zachowania, moralności - po prostu zachowują się jak "anty - rodzice". W całym tym bałaganie Artur - pragnie uporządkowania świata. Buntuje się przeciw nowatorskim pomysłom rodziców, nie może znieść ich "młodzieńczości" i braku zasad. Artur pragnie ładu, odwołuje się do tradycji starych form, chce urządzić sobie mieszczański ślub, nosi elegancki garnitur i przestrzega konwenansów. Mamy więc także typowy konflikt pokoleń: syn przeciw rodzicom, tyle, że zupełnie odwrócony, bo rodzice reprezentują "szaleń­cze nowości" a syn tradycję i uporządkowanie. Na scenę wkracza Edek - typ prymitywny, z innej klasy społecznej (ni chłop, ni proletariusz), kochanek matki Artur ze swoim intelektualnym podejściem nie może nic zdziałać. Po śmierci babci orientuje się, że dokona czegokolwiek tylko za pomocą siły. Chce wykorzystać bezmyślnego Edka, lecz okazuje się, że Ala zdradziła go z Edkiem, a więc bohater pragnie zabić rywala. Niestety - Artur ginie, władza przypada tępemu Edkowi, który nad trupem bohatera odtańcowuje zwycięskie tango z Eugeniuszem. A zatem o czym jest właściwie Tango?

• O rewolucji. Jeśli konflikt rodzinny starzy - młodzi zastąpimy prawidłowością historyczną a rodzinę uznamy za społeczeństwo, ujrzymy walkę o władzę, porewolucyjny chaos (pewnego zwycięstwa - "rewolucji" dokonali już przecież Stomil i Eleonora). Tango jest o rewolucji (protest rodziców przeciw konwencjom dziadków i zwycięstwo). Rewolucja pociąga za sobą kontrrewolucję - pragnienie ładu Artura, próbę zamachu stanu przez wprowadzenie dawnych wartości. Zwycięża zaś siła - totalitarny, groźny, bezmyślny Edek. I jest to świetnym zobrazowaniem dziejów rewolucji społeczno - politycznych tego świata.

• O rewolucji obyczajowo - artystycznej. Na temat rewolucji społecznej nakłada się wymiar obyczajowo - artystyczny. Tam rodzinę zrównaliśmy ze społe­czeństwem, tu nazwijmy sztukę - rewolucją. Formy, konwencje upadają - ich przeciwieństwo staje się zaś znów formą do obalenia. Już samo odwrócenie ról w układzie rodzinnym jest parodią sztuki opartej o schemat rodziny i konfliktu pokoleń, jest też parodią losów awangardy w sztuce, bo awangardę reprezentują tu rodzice Artura. Zwycięża Edek - i jego tępota, a zatem zwycięży też tania, masowa sztuka (symbolem jej jest tu popularne tango).

• kryzysie i upadku wartości - cały proces przemian: najpierw bunt rodziców, potem kontra Artura przeciw rodzicom aż wreszcie zwycięstwo Edka - to obraz rewolucji, która doprowadza do upadku wartości duchowych i do zwycięstwa siły prymitywnej, władzy materialnej. Artur poszukuje wartości - idei, która jeszcze
  się nie zużyła. Nie znajduje jej. Okazuje się zresztą, że i w jego przypadku idea porządkowania była wartością dużo mniejszą niż zwykła ludzka zazdrość i miłość, która spowodowała chęć zabicia Edka. Finał dramatu i w tym sensie - rozpatrywania kryzysu wartości - jest pesymistyczny - zwyciężyły bezmyślność i siła, kryzys wartości jeszcze się powiększył.

114. Zaprezentuj wiersze poety współczesnego, które wydają ci się szczególnie cenne.

• Dramatyczny jest wiersz pt. Ocalony. Poeta skrótowo prezentuje rejestr swoich doświadczeń wojennych. Wiersz ma budowę klamrową: jego początek i koniec stanowi informacja:

Mam dwadzieścia cztery lata ocalałem

prowadzony na rzeź.

Wnętrze wiersza to obrazy z wojny: furgony porąbanych ludzi i kompletne przemieszanie wartości, którego dokonała wojna. Oto okazuje się, że pojęcia są tylko wyrazami: cnota, występek, prawda, piękno - wartość tych słów jest zmienna. Co jeszcze gorsze i jeszcze dziwniejsze: nie ma jasnego podziału pojęć. Człowiek może być zarazem zły i dobry, występny i cnotliwy. Dwudziestocztero­letni, młody człowiek, który ocalał, szuka jakiejkolwiek trwałej prawdy, pewno­ści, nazwania od nowa wartości, nadania sensu życiu. Jest to wołanie bolesne, bo oznacza, iż świat całkowicie utracił rozeznanie między tym co dobre a co złe. I jest to zarazem wołanie do Boga, bo na nowo trzeba "oddzielić światło od ciemności". Czy mógł nastąpić gorszy skutek wojny niż pomieszanie ciemności i światła? Brzmi to jak kres cywilizacji.

• Krzyczałem w nocy - to tak typowy dla Różewicza motyw piętna wojny. Człowiek, który przeżył wojnę boi się ciemności. Noc przynosi ożywienie wspo­mnień, przywołanie postaci zabitych. Wojna powraca jak koszmarny sen, ponow­ny lęk, wojna powoduje krzyk w nocy.

• List do ludożerców - pojawia się tu temat obcości i niezrozumienia między ludźmi. Co znaczy ludożerca? Oto ktoś, kto nie myśli o innych, jest w stanie "pożreć" drugiego człowieka złym spojrzeniem, niechęcią, wyzwiskiem. Za to, że zajął miejsce w pociągu, że jest pierwszy w-kolejce po makaron i po sznurowadła. Każdy zmawia litanię egoizmu: mój żołądek, mój włos i odcisk itd. Wiersz jest odezwą do ludzkości. Jest pozbawiony interpunkcji - popatrzmy, jak można w związku z tym interpretować zakończenie utworu. Sami uzupełnijmy znaki:

Propozycja I - jako apostrofa:

Kochani ludożercy! nie zjadajmy się, Dobrze?

bo nie zmartwychwstaniemy, Naprawdę!

Propozycja II - jako dialog:

A: Kochani ludożercy nie zjadajmy się!

L: Dobrze!

A: bo nie zmartwychwstaniemy,

L: Naprawdę? ­

Odpowiedziom przypisać można ironię lub naiwną bezmyślność. Z utworu wynika reguła, wg której funkcjonują ludzie: ludożerstwo i egoizm.

• Zdjęcie ciężaru - to wiersz, który podejmuje temat znaczenia poezji w życiu ludzi i we współczesnej rzeczywistości. Ktoś "odgórnie" zdjął ciężar z poetów, nakazał im zabawę, uwolnił ich od odpowiedzialności. A prawda jest inna - "poezja współczesna to walka o oddech". Nie jest patosem, nie jest koniecznie "pięknem" - lecz jest kierunkowskazem w poszukiwaniu wartości. Artyści jak "ptaki i dzieci" i zabawa - to mity, nie są prawdą. Prawdą jest poezja jako wyznacznik wartości i głos moralności człowieka.

115. Podaj różne znaczenia tytułu Alberta Camusa „Dżuma”.

Dżuma spadła na Oran, odizolowała mieszkańców miasta od innych ludzi i sprawdziła ich człowieczeństwo - była bowiem wielkim eksperymentem. Jak rozumieć tytuł Dżuma Wyjaśnień jest kilka:

Dżuma jako choroba, która zaatakowała Oran. Jest to znaczenie reali­styczne i organizuje całość wydarzeń w powieści. Lecz jako choroba dżuma oznacza także zarazę, żywioł, który w każdej chwili i nie wiadomo skąd może spaść na społeczność ludzką. To symbol zagrożenia człowieka wobec sił, na które nie ma wpływu.

Dżuma jako wojna. Jest to znaczenie przenośne, a i wojna jest żywiołem nieco innym niż choroba - bo jej sprawcami są ludzie. Lecz jest równie groźna - i jest także "godziną próby", wyzwala z ludzi różne zachowania i postawy. Z wojną wiążą się ucisk, totalitaryzm - to także odmiany dżumy, wobec których człowiek musi się opowiedzieć.

Dżuma jako zło tkwiące w człowieku. Jest to zaraza, negatywny pierwia­stek, który tkwi w każdej jednostce ludzkiej i z którym trzeba się zmagać. To zło ujawnia się często w chwilach zagrożenia takich jak żywioł lub wojna. Poraża, niszczy i rodzi nowe zło - jest zatem tak samo zaraźliwą chorobą jak dżuma. "Każdy nosi w sobie dżumę, nikt bowiem, nikt na świecie nie jest od niej wolny."

XI Zagadnienia problemowe obejmujące dwie (i więcej) epoki:

116. Wymień polskich literatów nagrody Nobla. Omów twórczość jednego z nich.

W dziedzinie literatury możemy poszczycić się trzema twórcami; którzy otrzymali Nagrodę Nobla. Są to:

Henryk Sienkiewicz za Quo vadis - rok 1905

Władysław Stanisław Reymont - za Chłopów - rok 1924

Czesław Miłosz - za całokształt twórczości poetyckiej - rok 1980

Wisława Szymborska - za całokształt twórczości poetyckiej - 1998

117. Omów najciekawszy według ciebie film i uzasadnij swój wybór.

118. Kogo z pisarzy (poetów) wytypowałbyś do literackiej nagrody Nobla.

Umotywuj swój wybór.

Najpierw spróbujmy ustalić kryteria dzieła, które zasługuje na Nagrodę Nobla. Musi ono podejmować tematy ważne dla całej społeczności ludzkiej ­uniwersalne - nie można zamknąć się w kręgu problemów zrozumiałych tylko dla danej grupy ludzi czy tylko dla danego narodu. Przesłanie noblisty musi być ogólnoludzkie. Ważny jest również artyzm dzieła - nowatorstwo lub tradycyjny kunszt formy, umiejętność ubrania swojej myśli w odpowiedni "strój". Istotne wydaje się zaplecze - zbiór dzieł, tradycji, wartości ustalonych przez wieki, do których odwołuje się twórca. Trudno powiedzieć kto ze współczesnych nadaje się do tego wyróżnienia. Może Zbigniew Herbert? Jego poezja czerpie śmiało z bogactw kultury śródziemnomorskiej, odwołuje się do antyku i Biblii; lecz nie po to, by popisać się znawstwem zagadnień, lecz by szukać kodeksu moralnego współczesnego człowieka, by zachować i ocalić fundamentalne wartości. Poezja Herberta nie jest przy tym tylko "ponadczasowa" - czyli wpatrzona w ideały klasyczne i obojętna wobec aktualnego świata - przeciwnie, reaguje i reagowała na polityczne wydarzenia, stąd wciąż była kaleczona przez cenzurę. Przykładem może być wiersz Węgrom napisany w r. 1956 - akt solidarności wobec klęski pokrewnego narodu, który usiłował wywalczyć wolność - drukowany bez tytułu i daty. Cały tom pt. Raport z oblężonego miasta pełen jest aluzji do warunków politycznych w Polsce lat 70-tych i 80-tych. Lecz poza polityką Herbert jest także znawcą historii, literatury i sztuki - i określa to charakter jego wierszy. Dyskusja o sztuce pojawia się co rusz (np. Apollo i Marsjasz, Trzy studia na temat realizmu, propagowanie mądrej, pełnej umiaru formy klasyków).

Herbert odzywa się także jako filozof. Pan Cogito powoduje natychmiastowe wspomnienie Kartezjusza: Cogito ergo sum - myślę więc jestem. Pan Cogito wykracza poza myślenie lub powiedzmy - stosuje myślenie jako działanie konstruktywne, budujące system wspomagający istotę ludzką, leczący jej niepewność pewnymi prawdziwymi, stałymi wartościami. Herbert jak nikt potrafi połączyć abstrakcję z konkretem -myśl ogólną z jednostkowym przypadkiem. Głosi siłę wierności, odwagi, szlachetności. Jest dziedzicem kultury ludzkiej ­lecz widzi ją także we własnym, oblężonym mieście

119. Kogo nazwiesz idealistą? Podaj przykłady bohaterów - idealistów w polskiej literaturze.

Idealista to człowiek kierujący się wzniosłymi zasadami, zapatrzony w swoją ideę, zdolny poświęcić dla niej swoją prywatność, a nawet życie. Idealista to marzyciel, wyznawca utopijnych pomysłów, przeciwieństwo realisty. Idealista "pasuje" do romantyzmu. To bohater romantyczny "mierzył siły na zamiary" - czyli dostosowywał siebie do idei, a nie chciał przedsięwziąć idei dostosowanej do swoich sił. Konrad - chciał walczyć, dla milionów ludzi wystąpił nawet przeciw Bogu. Idealizował także miłość - gdy poniosła fiasko, nie umiał się z tym pogodzić. Mniej więcej podobni byli inni romantyczni bohaterowie. Cały zestaw pokrewnych im osobistości prezentuje w pozytywizmie Bolesław Prus. Oto Lalka i trzy pokolenia idealistów: idealista miłości - Wokulski, idealista polityczno-patriotyczny - Rzecki - wyznawca Napoleona i idealista naukowy Ochocki. Na tym kariera idealistów w naszej literaturze wcale się nie kończy. Powracają idealiści całą falą w twórczości Żeromskiego. Oto doktor Tomasz Judym -idealista bezdomny, który poświęca swoje prywatne życie i miłość do Joasi, by nieść pomoc biednym. Żeromski wprawdzie wyśmiewa idealizm ukazując bez­sens wiary w szklane domy (Przedwiośnie), lecz szereg postaci takich jak Judym, Siłaczka - są przykładami idealistów - społeczników. Zaryzykowałabym twierdze­nie, że idealizm - wierność ojczyźnie i poświęcenie dla niej życia odrodziło się w dobie II wojny - już nie we wzorcach bohaterów, lecz w biografiach poetów: K.K. Baczyńskiego, T. Gajcego i innych Kolumbów. Zginęli, choć pragnęli żyć normalnie - dochowali wierności idei.

120. Czy praca jest kryterium wartości człowieka? Omów w oparciu o przykłady literackie różnych epok.

"Macierzystą" epoką, która ukochała ideał pracy był pozytywizm. Od niego zaczniemy - od głoszonej w artykułach programowych i udowadnianej w powieściach - idei pracy u podstaw, pracy organicznej i pracy na ziemi. Ta idea miała swój sens. W chwili gdy zawiodły zrywy powstańcze - rzeczywiście praca miała cel pozytywny - zachowanie polskości, swoistej walki - bo przecież polska ziemia jest i będzie polską ziemią, społeczeństwo jako organizm domaga się leczenia chorych organów, a najbardziej zaniedbane są podstawy - klasa najniższa. Rzeczywiście praca staje się tu miernikiem wartości człowieka. Naj­lepszym dowodem jest powieść Nad Niemnem E. Orzeszkowej. Bohaterowie czynni, ci którzy pracują jak Kirłowa, Bohatyrowicze, nawet Benedykt Korczyński - są oceniani pozytywnie, a praca i wspólnota ideałów łączą Justynę i Janka bardziej chyba niż miłość. Ten sam głos odzywa się w późniejszym dziele Marii Dąbrowskiej pt. Noce i dnie. Bogumił Niechcic - bohater pozytywny znajduje w pracy szczęście, w pracy na ziemi widzi także ideę walki przeciw zaborcy. Jego żona - Barbara (podobna nieco do Emilii Korczyńskiej z "Nad Niemnem") jest romantyczką, żyje wizją świata innego niż przyziemna codzienność i nie jest szczęśliwa. Tak więc praca uznawana była za wielką wartość i miernik człowie­czeństwa, lecz z pewnym zastrzeżeniem: musi to być praca wolnego człowieka, praca z wyboru, nie z nakazu. Fakt, że katorżnicza, niewolnicza harówka nie uszlachetnia, lecz upadla, powoduje otępienie zauważa już Żeromski - sugestyw­nie przedstawia to na przykładzie morderczo pracujących Gibałów z opowiada­nia Zmierzch. Potwierdza to także literatura obozowa. Niemieckie obozy koncen­tracyjne (zwane także obozami pracy) jak na ironię, miały szyderczy napis u wejścia: Praca czyni wolnym... (Oświęcim). Z lektury Medalionów Nałkowskiej, Opowiadań T. Borowskiego, Innego świata Herlinga - Grudzińskiego, wiemy czym była ta "praca" i jaką "wolność" niosła. Maksymalna eksploatacja człowie­ka niosła wyniszczenie organizmu i śmierć. Praca była tu miernikiem tylko o tyle, że dopóki człowiek mógł pracować - żył. Niezdolny do pracy, chory, kaleki lub zbyt młody - był likwidowany. Praca w niewoli nie jest wartością, jest jeszcze jedną z metod torturowania, otępiania i zabijania.

121. Motyw tańca w polskiej literaturze.

Polonez - tango - walc - chocholi taniec. Są to tańce, które stały się "bohaterami" polskiej literatury, nabrały symbolicznego wymiaru. Polonez po­chodzi z Pana Tadeusza A. Mickiewicza. Jest symbolem pojednania, optymizmu, nadzieją na przyszłość. Jest także symbolem przemijającej Polski szlacheckiej z jej wadami i zaletami, z całą szlachecką tradycją. Taniec chocholi to taniec tragiczny - kończy słynne Wesele S. Wyspiańskiego. Wprawia w monotonny, letargiczny krąg uśpionych bohaterów dramatu, którzy nie umieli skorzystać z wielkiej szansy wspólnego czynu powstańczego. A jednak nie jest to taniec zupełnie pesymistyczny, Chochoł zawodzi żałobnie, lecz jest przecież różą zawiniętą w słomę na czas zimy - jest ideą odłożoną na lepsze czasy. Tango ma podobną rolę w dramacie Mrożka pod tym właśnie tytułem. Kończy walkę - próby intelektualnego ładu, który chciał przywrócić Artur. Tango symbolizuje tu powta­rzalność historii i prawidłowość rewolucji, a na koniec tańczy je zwycięzca -prymitywny, reprezentujący siłę i totalitaryzm Edek. Lecz tango jest jeszcze bardziej pesymistyczne niż taniec chochoła. Oznacza bowiem zwycięstwo, taniej, masowej kultury, klęskę idei uduchowionej czy choćby intelektualnej. Walc to tytuł pięknego wiersza Cz. Miłosza - taniec, który wypełnia salę balową na Sylwestra roku 1910. Uspokaja, kołysze, wprawia przestrzeń w ruch. Lecz podobnie jak w Weselu, nadchodzą i zakłócają jego rytm wizje wojen stulecia, które nadejdą. Przed ich straszliwym obrazem bohaterka ucieka znów w takt walca.

122. Jak literatura różnych epok ukazuje problem rewolucji?

Niezależnie od tego po czyjej stronie - rewolucjonistów czy obrońców starego systemu - będziemy szukać prawdy, rewolucja jako zjawisko oznacza chaos, zmianę władzy i śmierć - potworne dzieło zabijania. Odkąd były rewolucje - literatura nie była wobec nich obojętna. Zacznijmy od romantyzmu:

• Z. Krasiński - "Nie - Boska komedia". Poeta pisze o rewolucji abstrakcyjnej, rozważa samo zjawisko, choć "bierze" wzorce z przewrotu Cromwella w Anglii, Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a nawet z powstania listopadowego, któremu przy­ pisywał wymiar walki społecznej. Krasiński opowiada się raczej za arystokracją, choć ukazuje jej wady i wylicza racje rewolucjonistów. Efekt i ocena są następujące: zło walczy ze złem. Hasłem rewolucji jest okrzyk: umarł król, niech żyje król - nowi ludzie zastąpią starych - poza tym nic się nie zmieni.

• J. Słowacki - i jego filozofia genezyjska zawarta w słynnym wierszu pt. Uspokojenie. Tu interpretacja rewolucji jest zgoła inna. Poeta uspokaja tych, którzy boją się rewolucji. Bo w myśl jego filozofii genezyjskiej rewolucja jest ofiarą, którą społeczeństwo musi złożyć, by osiągnąć najwyższy stopień doskonałości. Im większa jest ofiara - tym wyższa doskonałość. Wizja jaką rozbudowuje w wierszu, miejscem jej czyniąc Stare Miasto w Warszawie przeraża, lecz jest to, wg tej koncepcji, podobnie jak śmierć w przypadku jednostki - zrzucenie starej skorupy - postęp.

• Przedwiośnie Stefana Żeromskiego. W tej powieści znajdujemy obraz rewolucji rosyjskiej. Bohater - młody Cezary Baryka - jest jej świadkiem, a nawet bierze w niej udział w Baku. Ogląda setki trupów, ucieczkę i prześladowanie arystokratów, grabież mienia. Lecz potrafi przytoczyć argumenty usprawiedliwiające rewolucjonistów. Żeromski ukazuje rewolucję jako zło, przestrzega przed nią polskie społeczeństwo, lecz można wyczuć szacunek przed potęgą i siłą tego żywiołu.

• Szewcy - Witkacego. Ten dramat także zajmuje się rewolucją. Z pełnej groteski i absurdu sztuki można wyczytać negację zjawiska, jakim jest rewolucja - wręcz katastroficzne proroctwo. Jest to zamiana ról, wynikająca z potrzeb brzucha i
  żądzy, mechanizm który nie bierze pod uwagę potrzeb jednostki, lecz wręcz jej zagraża. Kolejne przewroty społeczne prowadzą do coraz większej mechanizacji i zaniku uczuć metafizycznych.

• Tango - S. Mrożka. Jest to dramat nie tylko o rodzinie, lecz o rewolucji także. Rodzice dokonali rewolucji - są wyzwoleni, nie niewolą ich żadne konwena­nse. Nadchodzi jednak kontrrewolucja - Artur, który nie może znieść porewolucyjnego chaosu, pragnie wprowadzić ład. Lecz robi błąd - odwołuje się do dawnych wartości, a to na nic. Ucieka się do siły prymitywnego Edka, lecz ta siła niszczy go i zwycięża. Wniosek? Rewolucja jest zwycięstwem tępej, bezmyślnej siły, dziełem przemocy.

123. Jakie utwory na przestrzeni dziejów podejmowały temat wsi?

Wieś polska dostarczyła literaturze sporo materiału - nie było epoki, której poezja lub proza nie opiewałyby dworku sielskiego, krajobrazu wiejskiego albo losu, obyczajów czy mentalności chłopa. To z pochwały wsi wyrosła sielanka, powstał także w naszej świadomości mit o uspokojeniu, ciszy, odpoczynku, który niesie wieś. Pytania o utwory dotyczące wsi - wizje sielankowe i realistyczne -znalazły odpowiedzi przy kolejnych epokach. Zestawmy więc teraz konspekt tytułów o wiejskiej tematyce, ich autorów i gatunków.

Średniowiecze

Satyra na leniwych chłopów (anonim)
Renesans:

M. Rej - Żywot człowieka poczciwego - traktat

Krótka rozprawa...między Panem, Wójtem a Plebanem - dialog
J. Kochanowski - Pieśń o sobótce świętojańskiej - sielanka

Sz. Szymonowie - Sielanki (Żeńcy - antysielanka)

Barok:

J. Chryzostom Pasek - Pamiętniki

S. Zimorowic - Roksolanki (sielanki),

anonimowy - Lament chłopski na pany.

Oświecenie:

F. Karpiński - Laura i Filon (sielanka) - sentymentalizm

Romantyzm:

A. Mickiewicz - Ballady i romanse -Pan Tadeusz - epos

J. Słowacki - Balladyna - dramat

Pozytywizm

M. Konopnicka - liryki

E. Orzeszkowa - Nad Niemnem - powieść

Młoda Polska

J. Kasprowicz - Z chałupy - sonety

L. Staff - Ptakom niebieskim (m.in. Pokój wsi)

S. W. Reymont - Chłopi S. Wyspiański - Wesele

S. Żeromski - Wierna rzeka, Ludzie bezdomni, Rozdziobią nas kruki, wrony, Zmierzch

Dwudziestolecie międzywojenne

L. Staff - Ścieżki polne - tom wierszy (m.in. Kartoflisko).

W. Gombrowicz - Ferdydurke

B. Leśmian - poezje - np. Dusiołek.

J. Czechowicz - Na wsi - Przez kresy

Literatura współczesna

S. Nowak - A jak królem a jak katem będziesz, Psalmy

J. Kawalec - Tańczący jastrząb

E. Redliński - Konopielka

W. Myśliwski - Kamień na kamieniu, Pałac

124. Jakie znasz główne gatunki epickie? Podaj przykłady utworów w literaturze polskiej.

Epos - Był najważniejszym gatunkiem epickim zanim nie wyparła go powieść. Przejęty z antyku (od Homera) w literaturze polskiej zaowocował: barokową Transakcją wojny chocimskiej W. Potockiego i epokowym dziełem A. Mickiewicza pt. Pan Tadeusz.

Powieść - Główny i najpopularniejszy dziś gatunek epicki, można też powiedzieć, że różnorodny. Epoką powieści był pozytywizm - wówczas powstały Nad Niemnem E. Orzeszkowej, Lalka Prusa, powieści histo­ryczne H. Sienkiewicza. Późniejsze epoki rozwijały i unowocześniały powieść (Granica Nałkowskiej, Ferdydurke Gombrowicza, współczesne powieści Konwickiego, Miłosza).

Nowela - to krótki, lecz dość rygorystycznie zdefiniowany gatunek, także popularny w pozytywizmie. Lata 70-te XIX w. nazywano wręcz "złotym okresem nowelistyki". Ojcem nowelistyki jest Boccaccio - słynny twórca Dekameronu i "teorii sokoła". Nowela silnie eksponuje podjęty wątek akcji, eliminuje natomiast tło, postacie poboczne i komentarze autora. Motyw centralny (element o kluczowym znaczeniu) jest z reguły umieszczony w tytule. Przykłady: B. Prus Kamizelka, Powracająca fala, E. Orzeszkowa: ABC, Dobra pani, Gloria victis.

Opowiadanie - gatunek "swobodniejszy" niż nowela. Także krótki, zwykle jedno wątkowy, lecz dopuszcza refleksję autorską, opis tła wydarzeń czy opis przyrody. Opowiadania pisał Stefan Żeromski - Zmierzch, Rozdziobią nas kruki, wrony, Doktor Piotr. Znane są obozowe opowiadania T. Borowskiego (Pożegnanie z Marią). Powyższy zestaw nie wyczerpuje zbioru epickich gatunków, lecz wyłania najważniejsze. Pamiętajmy, że należą do epiki te gatunki, których istotą jest opis, narracja, ogląd i prezentacja danych treści, a nie wyrażanie i eksponowanie uczuć - bo to jest domeną liryki, tak jak scena i podział na glosy a brak narracji wyróżnia dramat.

125. Jakie masz zdanie o literaturze która dokonuje deformacji rzeczywistego świata?

Deformacja świata w literaturze to świadomy chwyt, charakterystyczny dla literatury XX wieku, choć bywał używany oczywiście wcześniej. Przecież litera­tura plebejska - sowizdrzalska i cały nurt karnawałowy był swoistą deformacją świata, zmianą jego hierarchii i wartości. Fantastyka romantyczna, wizyjność i symbolika młodopolska to też swoista deformacja. Lecz wydaje się, że w pełni zaczęli wykorzystywać ten zabieg nowocześni twórcy międzywojnia. Gombro­wicz - Ferdydurke i późniejsze dramaty, Bruno Schulz - Sklepy cynamonowe, Witkacy - Szewcy i inne utwory. Później S. Mrozek - Tango i inne dramaty, T. Różewicz - Kartoteka, proza Konwickiego - Wniebowstąpienie, Mała Apokalipsa Sięgnijmy po literaturę powszechną: dramaturgia S. Becketta i cały teatr absurdu. Dalej: F. Kafka i jego świat koszmaru w Procesie, w Zamku. Zwariowany świat w Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa, w Folwarku Zwierzęcym Orwella. Powyższy imponujący zestaw przykładów sprawia, że trudno mieć negatywne zdanie o metodzie odkształcania rzeczywistości w literaturze. Owszem są przeciwnicy lektury tego typu, poszukiwacze rozrywki łatwej i przyjemnej lub po prostu realiści. Jeśli chodzi o moje zdanie - jestem za deformacją i cenię ten zabieg. Dlaczego? Pozwala "ruszyć do dzieła" wyobraźni, stwarzać nowe, nieistniejące przestrzenie, powoływać do życia nieznane istoty - to przecież niemal Boskie dzieło, stąd i nazwa tego nurtu w literaturze - kreacjonizm. Burzyć świat stary, a budować nowy - to wyzwanie dla twórcy i dla odbiorcy. A przede wszystkim jest to możliwość ukazania najbardziej ukrytych prawd o człowieku. Przecież wizja, fantazja, sen to prawda o nas - ujawnił ją Kafka w swoich parabolicznych powieściach. Orwell obdarował zwierzęta ludzkimi cechami i zobaczyliśmy siebie. Krzywe zwierciadło powiększa pewne cechy, wyolbrzymia je groteska, lecz wówczas są lepiej widoczne - wyzyskał to świetnie Gombrowicz. Witkacy głosił, że czysta forma pozwoli na spotkanie z Absolutem, da przeżycie mistyczne w teatrze, uwolni człowieka od lęków i fałszu. A co wyprawiał Witkacy ze światem i ludźmi w swoich dramatach to wiadomo: widma i żywi otrzymali równoupraw­nienie, przestrzeń stała się bezgraniczna, wypowiedź a działanie wcale nie muszą być zgodne... Dlaczego nie! Nawet dla ucieczki od codzienności i dla nauki o rzeczywistości, literatura tę rzeczywistość deformująca ma rację bytu.

126. Jakie utwory literackie pomagają twoim zdaniem ustalić kodeks moralny człowieka?

Ogromna jest ilość dzieł, które traktują o tym, co dobre a co złe, prezentują wzorce i antyprzykłady postaw ludzkich, zawierają pouczenia, zestaw norm etycznych - bezpośrednio lub parabolicznie. Ustalenie takiego zestawu, który i tak będzie tylko wyborem, a który kształtuje morale człowieka zacząć należy od Biblii.

Biblia - bo zawiera dekalog przykazań, a także wiele wzorów ludzkich losów i postaw, wspomnijmy Hioba, Józefa czy - przede wszystkim - Chrystusa. Biblia jest świętą księgą wyznawców judaizmu (Stary Testament) i chrześcijan (Stary i Nowy Testament), lecz może być skarbnicą prawd etycznych dla ludzi
wszelkich wyznań, naucza, bowiem podstawowych norm takich jak miłość bliźniego.

Z literatury parenetycznej średniowiecza proponuję Kwiatki św. Franci­szka z Asyżu. Wiele pouczeń tej odległej epoki uległo dezaktualizacji, obce nam są asceza, mit rycerza czy króla, lecz miłość do świata, poczucie więzi z przyrodą, wiara radosna i postawa człowieka szczęśliwego, cieszącego się życiem jest wciąż żywa, jest ponadczasowa. Kochaj, bądź szczęśliwy, nie krzywdź nikogo, ciesz się pięknem świata - to wartościowe normy etyczne. Propaguje je też "głos" franciszkanizmu, wiary radosnej i głęboko ludzkiej - poezja współczesnego twórcy -księdza Jana Twardowskiego.

Następna propozycja to Makbet W. Szekspira. Ponadczasowość dzieł tego twórcy wynika stąd, że traktują o sprawach ludzkich, nieprzemijalnych, takich jak zło, zbrodnia, miłość. Makbet ukazuje jak nakręca się machina zbrodni, jak zło rodzi zło, poucza, że człowiek strzec się powinien ukrytych w nim namiętności, ambicji, pożądania władzy, zaślepienia, że niszczą one własnego twórcę.

Wiele jest dzieł literatury romantycznej wartych uwzględnienia przy ustalaniu kodeksu moralnego, lecz przytoczę tu Konrada Wallenroda A. Mickie­wicza. Dlatego, że zwraca uwagę odbiorcy na dwuznaczność pewnych czynów, na trudność dokonywania wyborów, na to jak przebiegle dobro i zło potrafią być do siebie podobne. Machiavelli (autor słynnego Księcia) usprawiedliwiłby czyn Konrada, który przecież dopuścił się zdrady. Kodeks rycerski nie znalazłby tu usprawiedliwienia. Czy "cel uświęca środki"? Czy można budować dobro na podstawach zła? Czy metodą podstępu i zdrady da się coś osiągnąć? Takie wątpliwości budzi wallenrodyzm i stąd widzę miejsce w powyższym zestawie dla tego tytułu.

Z końca wieku XIX proponuję Hymny J. Kasprowicza i z literatury
rosyjskiej powieść Dostojewskiego pt. Zbrodnia i kara. Hymny, bo rozważają pojęcie grzechu, zła i odpowiedzialności człowieka za własne czyny. Poeta buntuje się przeciw tej odpowiedzialności, obarczając nią Boga, co może wywo­ływać dyskusję, lecz sygnalizuje ten ważny problem. Powieść Dostojewskiego na przykładzie Raskolnikowa - mordercy przeprowadza dogłębną analizę zbrodni i psychologicznych jej konsekwencji.

Literatura XX wieku wielokrotnie porusza temat norm etycznych czło­
wieka. Jest to przecież epoka dwóch wojen światowych - erupcji zachowań nieludzkich i postaw głęboko humanitarnych. Walka ze złem, lecz także odpowie­dzialność jednostki za dzieje ludzkości, prawda o istocie ludzkiej - to tematy, którewarto przywołać.

de Saint-Exupery - Ziemia planeta ludzi, a także Mały Książę. Te
powieści świetnie nadają się do kształtowania ludzkiej moralności: wędrówka Księcia pozwala odnaleźć prawdziwe wartości, takie jak przyjaźń i miłość, przygody pilota zagubionego na pustyni, walczącego z niepogodą, dotykającego chmur i gwiazd bywają sprawdzianem człowieczeństwa, odwagi, przyjaźni, pra­wdziwych wartości. TU przypomina się także J. Conrad i jego powieści: Tajfun, Lord Jim. Saint Exupery ukochał podniebne wyprawy pilota, Conrad zaś morze i przeżycia ludzi pokonujących wodne przestrzenie. Często stawia swoich bohate­rów w sytuacjach, w których muszą dokonywać moralnych wyborów, zawsze muszą ponosić konsekwencje swoich czynów, jak na przykład Jim, który uciekł z tonącego statku.

Wieża i Inny świat G. Herlinga - Grudzińskiego. Opowiadanie i powieść dotyczące różnych miejsc i epok, lecz tej samej kwestii: sprawdzianu człowie­czeństwa w warunkach straszliwych prób: choroby, samotności, cierpienia, obo­zu. W takich sytuacjach ostatecznych umieszcza Grudziński swoich bohaterów - Lebbroso jest chory na trąd, ludzi łagru gnębią choroby, głód, strach - po to, by pytać o miłość bliźniego, prawdziwe wartości, które są miarą człowieczeństwa.

Przed nieznanym trybunałem J.J. Szczepańskiego. Ten zbiór esejów filozoficznych świetnie nadaje się do powyższego wyboru. Autor rozważa bowiem właśnie podstawowe kwestie moralne: dobro i zło, czyn zbrodniczy (na przykła­dzie Mansona), czyn poświęcenia się za drugiego człowieka (na przykładzie ojca Maksymiliana Kolbego). Ów nieznany trybunał to właśnie sąd, którego istnienie Szczepański dyskutuje. Nie musi to być Bóg, nie w tych kategoriach ujmuje autor ostateczne rozliczenie człowieka z jego czynów, lecz rozważając różne przykłady z różnych czasów i miejsc, dochodzi do przekonania, iż każdy człowiek odpowieza czyny swojego życia.

Zestaw utworów, które mogą kształtować ludzką moralność, pomóc w ustalaniu kodeksu etycznego nie jest oczywiście pełen, lecz nigdy też pełen nie będzie. Można dołączyć Na wschód od Edenu J. Steinbecka, Mistrza i Małgorzatę M. Bułhakowa, Imię róży U. Eco, Traktat moralny Cz. Miłosza, Na Zachodzie bez zmian Remarąue'a, Medaliony Nałkowskiej, Opowiadania T. Borowskiego, Małą Apokalipsę T. Konwickiego i wiele, wiele innych tytułów.

127. Podaj okresy literackie, ich granice czasowe i krótką charakterystykę od średniowiecza do współczesności.

Historia literatury przyjmuje podział na okresy literackie wyliczone niżej. Pamiętać należy, że nie następowały nagle, jak "odcięte" nożyczkami, lecz nowe zjawiska nadchodziły płynnie, czasem trwały dwa nurty równolegle, czasem polski etap zaczynał się, gdy europejski kończył. Z datami granicznymi zawsze jest kłopot. Czy przyjąć za koniec epoki wydarzenie historycze, czy np. debiuty młodego pokolenia? A zatem w literaturze pewne kwestie przyjmuje się umow­nie.

• Średniowiecze - od Upadku Cesarstwa Rzymskiego - 476 - do Upadku
  Konstantynopola - 1453

• Inne daty końcowe: 1450 (Gutenberg wynalazł druk), 1492 - (Columb odkrył Amerykę).

Epoka długa, duchowa, religijna, naznaczona przez teocentryzm i uni­wersalizm Europy. Typowe dla epoki są: hagiografia, historiografia i epika rycerska.

Renesans - 1492 - cały wiek XVI - (nawet po 30 lata XVII w.). Jest to doba humanizmu i reformacji. Wśród naczelnych twórców polskich wymienia­my M. Reja, J. Kochanowskiego i S. Szymonowica, A. Frycza-Modrzewskiego, księdza P. Skargę. Renesans był dobą tworzenia się państw niezależnych od
papiestwa, stąd wartością stały się języki narodowe, także polski. Dlatego wła­ściwy początek literatury polskiej przypada na renesans.

Barok od końca wieku XVI - wiek XVII - po 30-te lata XVIII.

Znów epoka metafizyczna, pełna grozy, podejmująca temat śmierci, prze­mijania, cierpienia, lecz także poezji dworskiej i dążeń do pomysłowości oraz kunsztu formy (marinizm). W Polsce - epoka wojen. Dwa główne nurty w literaturze - dworski (J. A. Morsztyn) i sarmacki (J. Ch. Pasek, W. Potocki).

Oświecenie - 30-te lata XVII w. - cały XVIII - 1822 (Ballady i romanse). Epoka filozofów i rozumu. Encyklopedyści (Wolter, Diderot, Rousseau) we Francji. W Polsce - próby reform. Doba Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 Maja, czyli czasy stanisławowskie (od króla Stanisława Augusta). Lecz, niestety, jest to również czas rozbiorów kraju. Na niwie literackiej zabłysnął talent I. Krasickiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, A. Naruszewicza... W gatunkach i formie pisarze powrócili do klasycznych kanonów.

Romantyzm od 1822 (Ballady i romanse Mickiewicza) do 1863 (powstanie styczniowe).

Próby walk o niepodległość, spiski, dwa powstania, Wielka Emigracja -to skrót historii. Literatura trzech wieszczów: A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, później C. K. Norwid. Epoka odrzuca kanony klasyczne, powraca do metafizyki i duchowości średniowiecza i baroku. Ważnym gatunkiem jest dramat romantyczny.

Pozytywizm - 1863 - 1890 (debiuty poetów modernistycznych). Po upadkach powstań młodzi synowie romantyków przywołali inne ideały: pracę, scjentyzm, organicyzm. Literaturę opanowała proza: powieść i nowela Orzesz­kowej, Prusa, Sienkiewicza. Poeci tych czasów to M. Konopnicka i A. Asnyk.
Quo vadis Sienkiewicza zostało nagrodzone literacką Nagrodą Nobla.

Młoda Polska 1890 - 1918 - koniec I wojny światowej. Przez pewien czas istniała równoległość epok. Lecz odmienność nowej doby wskazują już inne nazwy: neoromantyzm (nawiązanie do idei romantycznej), symbolizm, modern­izm, dekadentyzm. Indywidualnością epoki był z pewnością S. Wyspiański (Wesele). W. Reymont otrzymał Nagrodę Nobla za Chłopów. Poeci epoki to K. Przerwa-Tetmajer, J. Kasprowicz, T. Miciński, L. Staff.

Dwudziestolecie międzywojenne - okres miedzy I a II wojną światową 1918 - 1939. Epoka krótka, lecz treściwa - opanowana przez grupy poetyckie: Skamander, futuryści, awangarda krakowska i lubelska. Indywidualnością twór­czą był Stanisław Ignacy Witkiewicz. W dziedzinie prozy zapisali się: Maria Dąbrowska, W. Gombrowicz, Bruno Schulz, Zofia Nałkowska. Wśród poetów można wyróżnić J. Tuwima, J. Iwaszkiewicza, L. Staffa, A. Słonimskiego, B. Leśmiana, W. Broniewskiego.

Literatura współczesna - od r. 1939 - 1945 (przedział n wojny świato­wej) i od 1945 po dziś dzień. Epoka niejednolita, przeżywająca różne przemiany literackie: okres wojenny, socrealizm, przełom 1956, dekadę lat 70-tych, stan wojenny, Okrągły Stół i czasy dzisiejsze. Bogata jest poezja współczesna: T. Różewicz, S. Grochowiak, Z. Herbert, Cz. Miłosz, J. Twardowski, S. Barańczak itd; turpiści, lingwiści, neoklasycy. W dramacie nowatorskim wymienić należy S. Mrożka i T. Różewicza. Cz. Miłosz otrzymał w r. 1980 literacką Nagrodę Nobla. Zakres prozy jest bardzo rozbudowany, rejestr prozaików stanowią: J. Andrzejewski, T. Breza, Kazimierz Brandys, Marian Brandys, T. Konwicki, Cz. Miłosz, Stanisław Lem, E. Redliński, W. Myśliwski i wielu, wielu innych. Początek epoki zdominowała wojna, późniejsze wydarzenia polityczne także miały wpływ na literaturę. "Datę końcową" i ocenę - przyniesie oczywiście przyszłość.

128. Porównanie powieści realistycznej i awangardowej („Ojciec Goriot” H. Balzaka i „Ferdydurke” W. Gombrowicza).

129. Przedstaw swoją opinie na temat: Czy Internet jest potrzebny współczesnemu człowiekowi?

130. Wyjaśnij jak rozumiesz pojęcie „kultura obrazkowa” i omów zagrożenia, jakie za sobą niesie.

XII Nauka o języku:

131. Słowniki, ich rodzaje, użyteczność.

Słownik: to rodzaj publikacji zawierającej zbiór wyrazów danego język lub pewnej ich kategorii głównie w układzie alfabetycznym wraz z objaśnieniami.

Rodzaje: np. słownik frazeologiczny, gwarowy, języka polskiego, wyrazów blisko znacznych, poprawnej polszczyzny, ortograficzny, wyrazów obcych, techniczny.

Użyteczność: np. Słownik ortograficzny - publikacja zawierająca zbiór wyrazów danego szyku z poprawnym zapisem ortograficznych poszczególnych znaków językowych ułożonych alfabetycznie. Istnieje kilka słowników ortograficznych np.: S. Jodłowski, W. Taszycki „Słownik ortograficzny z zasadami pisowni” „Zasady pisowni polskiej i interpunkcji słownikiem ortograficznym” Zakład Narodowy im. Ossolińskich. „Słownik ortograficzny języka polskiego„ Szymczak.

132. Zasady użycia wielkich liter.

Wielką literą piszemy:

• Nazwiska, imiona własne ludzi zwierząt np. Jan Kowalski, Azor

• Przydomki, pseudonimy np. Janko Muzykant, Sokole oko

• Nazwy kontynentów państw, regionów, dzielnic, miast np. Ameryka, Azja, Małopolska, Starówka

• Nazwy mieszkańców kontynentów, państw, regionów np. Polak, Ślązak, Europejczyk

• Nawy ulic, placów, parków, budowli np. Marszałkowska, Stary Rynek, Łazienki,

• Nazwy mórz, oceanów, rzek, jezior, gór np. Morze Bałtyckie, Giewont, Odra, Ocean Spokojny,

• Pierwszy wyraz oraz wyrazy będące nazwami własnymi w tytułach książek np. Akademia pana kleksa.

• Wszystkie wyrazy z wyjątkiem wewnętrznych przyimków i spójników w tytułach czasopism, jeśli cały tytuł odmienia się przez przypadki np. Życie Warszawy, Radio i Telewizja.

• W innych tytułach czasopism wielką literą piszemy tylko pierwszy wyraz np. „Poznaj swój kraj.”

• W nazwach urzędów, instytucji, zakładach pracy, organizacji, towarzystw z wyjątkiem przyimków, spójników oraz wyrazu pomocniczego np. Rada Ministrów, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Liceum Ogólnokształcące im. Adama Mickiewicza.

133. Rozdzielna lub łączna pisownia partykuły „nie”.

„nie” piszemy rozdzielnie

• z osobowymi formami czasownika oraz z bezokolicznikiem np. nie umiesz, nie tłoczyć się wyjątek: niepokoić, niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić

• z formami osobowymi czasowników występujących w funkcji bezosobowej np. nie powinno się (podpowiadać), nie wypada krzyczeć .

• z wyrazami występującymi w znaczeniu czasownikowym lub w funkcji orzecznika np. nie trzeba (przypominać), nie wiadomo (kto wygra),

• z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym np. nie łatwiejsze, nie krótsze.

• z przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym np. nie głębiej, nie najgłębiej.

• z przysłówkami nie pochodzącymi od przymiotników np. nie zawsze, nie tylko. wyjątek : niebawem, nieraz, niezbyt.

• z zaimkami np. nie my, nie ja

• z liczebnikami np. nie raz, nie dwa, wyjątki : niejeden, niewiele, niewielu.

• z rzeczownikami, przymiotnikami i przysłówkami jeśli wyraz „nie” wyraża nie zaprzeczenie lecz przeciwstawienie np. winę ponosi nie dziecko lecz rodzice.

„nie” piszemy łącznie

• z rzeczownikami np. niebezpieczeństwo, niedopałek

• z przymiotnikami np. nieczynny, niecierpliwy, niespokojny

• z formami stopnia wyższego i najwyższego przymiotników jeśli wyraz „nie” oznacza cechę przeciwstawną lub jeśli przymiotnik bez „nie” nie występuje np. niegrzeczny - niegrzeczniejszy .

• z przysłówkami utworzonymi od zaprzeczonych przymiotników np. niejasno, niedawno.

• z formami stopnia wyższego i najwyższego przysłówków, jeśli nie wskazują na wyrażoną cechę przeciwstawną lub jeśli przysłówek bez „nie” nie występuje np. niegrzecznie - niegrzeczniej - najniegrzeczniej

• z nielicznymi zaimkami i liczebnikami mającymi zupełnie inne znaczenie z przeczeniem nie i bez przeczenia np. nieco, niewiele, niektóre.

134.Podstawowe zasady ortografii polskiej.

Fonetyczna - zgodnie, z którą wyrazy piszemy tak jak je słyszymy np. dom, samolot,...

Morfologiczna - wyrazy piszemy nieco inaczej niż je słyszymy gdyż ich budowa i pokrewieństwo z innymi wyrazami lub formami uzasadniają taką właśnie ortografię np. trawka - bo trawa, babka - bo baba.

Historyczna - w wielu wyrazach zachowuje się pisownię oddającą dawne zasady ich wymowy np. król, rzeka, hrabia.

Konwencjonalna - na podstawie umowy pewne formy piszemy łącznie lub rozdzielnie, dużą czy małą literą.

135.Funkcje znaków interpunkcyjnych.

Znakami interpunkcyjnymi są: kropka, przecinek, średnik, dwukropek, wielokropek, wykrzyknik, pytajnik, pauza, nawias, cudzysłów. Funkcje:

kropka - zamyka wypowiedzenia to jest zdania i ich równoważniki

przecinek, średnik - oddzielają sąsiadujące ze sobą treści zdania lub całe zdania.

dwukropek, wielokropek, pauza, pytajnik, wykrzyknik - służą do nadania wypowiedzi ściślejszego znaczenia lub odpowiedniej barwy uczuciowej.

nawias - znak interpunkcyjny w kształcie pary łuków, w który ujmujemy wyrazy, wyrażenia lub zdania zawierające treści drugoplanowe, uboczne, podrzędne w stosunku do treści tekstu zasadniczego.

cudzysłów - znak interpunkcyjny w postaci dwóch par przecinków, w które ujmuje się wyrazy, powiedzenia lub zadania cytowane przenośnie lub ironicznie w celu wyodrębnienia ich w tekście.

136. Język polski wśród języków słowiańskich.

Język polski wywodził się z grupy języków zachodniosłowiańskich, do których oprócz niego należą również: czeski, słowacki, górnołużycki, dolnołużycki.

Inne grupy języków słowiańskich powstałe po rozpadzie wspólnoty prasłowiańskiej to:

• Języki wschodniosłowiańskie: rosyjski, białoruski, ukraiński, chorwacki, serbski.

• Języki południowosłowiańskie: bułgarski, słoweński, macedoński.

Wielowiekowa wspólnota (istniejąca przed podziałem wymienionym powyżej) pozostawiła ślad w językach słowiańskich, dlatego język polski odznacza się dużą ilością podobieństw do innych języków słowiańskich. Najwięcej podobieństwa mają polski, czeski i słowacki, gdyż pochodzą z tej samej grupy zachodniej. To dlatego Polacy i Czesi doskonale się rozumieją.

Mogą jednak wystąpić również zakłócenia komunikacyjne. Czasem bowiem wyrazy mogą być tylko podobne zewnętrznie, a mają inne znaczenie, np.:

pol. zachód pol. laska

czes. laska (miłość) czes. zachod (wychodek)

Po prasłowiańszczyźnie języki dziedziczą przede wszystkim:

• słownictwo

• ślady liczby podwójnej: rękoma, oczyma, uszyma.

Jednak płaszczyzny brzmieniowa i morfologiczna rozwinęły się w nich inaczej. Na przykład polszczyzna zachowała odziedziczone prasłowiańskie samogłoski nosowe: ą i ę. Inne języki słowiańskie nie mają tych dźwięków. Ale w przeciwieństwie np. do czeskiego straciła dawne zgłoskotwórcze (mogące tworzyć sylaby) r i l, które stały się w naszym języku zwykłymi spółgłoskami; przekształciły się w grupy zawierające samogłoskę i spółgłoskę kark, wilk, (a w czeskim krk, vlk).

137. Które z języków obcych najmocniej oddziałały na rozwój słownictwa, naszego języka: jakie były tego przyczyny?

Dwa języki najmocniej oddziaływały na słownictwo naszego języka. Był to język czeski i niemiecki.

Język czeski :

pośredniczył w licznych zapożyczeniach z łaciny, szczególnie z zakresu terminologii chrześcijańskiej.

Wpływał na postać fonetyczną wyrazów staropolskich np. kościół

Język niemiecki - (XIII - XV w. związany z osadnictwem w miastach i wsiach); zapożyczenia dotyczą takich działów życia społecznego jak : gospodarka, sądownictwo, wojsko, organizacja wsi i miast (cech, murarz , czynsz , hołd).

Zapożyczenia wyrazowe z innych języków oprócz w/w nie są zbyt liczne.

Zapożyczenia z łaciny znalazły się tylko w środowisku związanym z nauką i szkołą (atrament, bakałarz, Kancel).

Zapożyczenia z języków orientalnych: arabskiego(atłas, adamaszek), tureckiego (bachmat)

XVI-XVIII w. Zwiększenie wpływów łaciny (uczono jej powszechnie w szkołach, akademiach, rozwijała się administracja państwa , która potrzebowała mowy określeń (np. deklaracja , edukacja, korona )

W okresie panowania Stefana Batorego - zapożyczenia z języka węgierskiego (dobosz , giermek)

XVI - XVII w. wpływ tzw. języków ruskich (serdak, zbroja)

Zapożyczenia z języka tureckiego i j.tatarskich (basza turecki, buława).

Królowa Bona - zapożyczenia z włoskiego - dotyczyły dziedziny sztuki, rozrywki, ubiorów, ogrodów, kuchni.

Zapożyczenia z j. Francuskiego, których ośrodkiem był dwór królewski za sprawą Marii Ludwiki żony Władysława IV , a potem Jana Kazimierza (awangarda, fryzjer, dama). Nasiliły się one za panowania Sasów (wiek oświecenia - francuszczyzna w sferach arystokracji i dyplomacji).

138. Homonimy, antonimy, synonimy (podaj przykłady).

Homonimy - wyrazy mające jednakowe brzmienie z innym wyrazem lecz różniące się wartością znaczeniową, niekiedy też pisownią: np. bal (zabawa) - bal (gruba belka) kosa (warkocz) - kosa (narzędzie do koszenia). Znaczenie homonimy poznajemy tylko na podstawie kontekstu.

Antonimy - wyrazy, których znaczenie przeciwstawia się znaczeniu drugich wyrazów np. wysoki - niski, dobry - zły.

Antonimami - są to takie pary wyrazów (wyrażeń), które:

1. stopniują się a więc nie oznaczają niezależnych jakości przeciwstawnych, lecz stanowią środek leksykalny do wyrażeń stopniowania np. dobry - zły.

2. mają znaczenia wzajemnie się uzupełniające - w konstrukcji składowej zaprzeczenie jednego powoduje stwierdzenia drugiego np. żonaty - kawaler.

3. w konstrukcji składowej zmieniają swój stosunek gramatyczny np. mąż - żona, kupić - sprzedać.

Synonimy - wyrazy bliskoznaczne znaczeniowo innym wyrazom, różniące się odcieniem znaczeniowym i barwą uczuciową np. wiatr, wicher, huragan, tajfun, piękny, przepiękny, prześliczny.

139. Stylizacja językowa i jej rodzaje.

Stylizacja językowa:

1. stylistyczne opracowanie tekstu, styl.

2. świadome kształtowanie utworu literackiego lub jego fragmenty zgodnie z wymogami określonego stylu : stylizowanie.

Najważniejsze rodzaje stylizacji w znaczeniu :

archaiczna - świadome wprowadzenie do utworu literackiego lub jego fragmentów wyrazów, zwrotów, wyrażeń, konstrukcji zdaniowych właściwych opisywanej epoce.

gwarowa - świadome wprowadzenie wypowiedzi właściwych autentycznej lub stylizowanej gwarze - „Chłopi” Reymonta.

humorystyczna - świadome nadawanie wypowiedzi utworu literackiemu cech stylistycznych które pobudzają odbiorcę do śmiechu (fraszki, komedie, satyry, humoreski, parodie)

onomatopeiczna - świadome wprowadzenie do utworu literackiego lub jego fragmentu wyrazów dźwiękonaśladowczych.

poetyczna - świadome nadawanie wypowiedzi utworowi literackiemu, fragmentowi cech stylu podniosłego „Oda do młodości”

środowiskowa - wprowadzenie do utworu literackiego lub fragmentów wyrażeń, wyrazów, zwrotów charakterystycznych dla danego środowiska

(środowisko młodzieżowe, studenckie, sportowe)

Styl potoczny - cechuje wypowiedzi przede wszystkim mówione, występuje w formie dialogu, monologu.

Składnie to zdania o mało skomplikowanej strukturze, pojedyncze, złożone współrzędnie; występuje w równoważniku zdań, zdania niepełne i urwane.

Styl naukowy - występuje wiele naukowych lub technicznych mających ściśle określone znaczenie.

Styl publicystyczny - w tekstach zamieszczonych w prasie charakteryzuje się większą prostotą niż styl naukowy

Styl urzędowy - występuje w tekstach o charakterze urzędowym np. podaniach, okólnikach.

Styl artystyczny - cechuje utwory należące do literatury pięknej.

140. Części mowy odmienne i nieodmienne.

Części mowy odmienne

Czasownik - co robi? , co się z nim dzieje?, w jakim jest stanie?

Oznacza czynności lub stan

Odmienia się przez: osoby, liczby, czasy, tryby, strony

W liczbie poj. występuje w 3 rodzajach : męskim , żeńskim , nijakim

W liczbie mn. występuje w 2 rodzajach :

męskoosobowym i niemęskoosobowym

(↓ oni pisali, ↓ one pisały)

Czas - teraźniejszy , przyszły , przeszły

Tryb - orzekający, przypuszczający, rozkazujący

Strona - czynna, zwrotna, bierna

Rzeczownik - kto? co?

Oznacza - przedmiot , osobę , zwierzęta , rośliny,

pojęcia , cechy , czynności

↓ ↓ ↓

dobro młodość czytanie

prawo wesołość bieg

etyka wysokość trzepanie

Odmienia się przez : przypadki (deklinacja) , liczby

W liczbie poj. występuje w 3 rodzajach : męski , żeński , nijaki

W liczbie mn. występuje w 2 rodzajach : męskoosobowy , niemęskoosobowy

( ↓ zawodnicy , ↓ rzeki , dzbany )

Przymiotnik - jaki? jaka? jakie? , który? która? które? , czyj? czyja? czyje?

Oznacza - cechy ludzi , zwierząt , roślin , zjawisk

Odmienia się przez : przypadki , liczby , rodzaje

W liczbie poj. występuje w 3 rodzajach : męski , żeński , nijaki

W liczbie mn. występuje w 2 rodzajach : męskoosobowy , niemęskoosobowy

(↓ wysocy, ↓wysokie )

Stopniowanie przymiotników:

stopień równy - mocny

stopień wyższy - mocniejszy

stopień najwyższy - najmocniejszy

Liczebnik - ile?, który z klei?

Oznacza - liczbą, ilość, kolejność

Odmienia się przez: przypadki, liczby, rodzaje

W liczbie poj. występuje w 3 rodzajach: męski, żeński, nijaki.

W liczbie mn. występuje w 2 rodzajach: męskoosobowy i niemęskoosobowy.

(↓dwaj chłopcy) (↓ dwie dziewczynki,

dwoje dzieci)

Podział liczebników: główne, porządkowe, ułamkowe, zbiorowe, nieokreślone.

↓ ↓ ↓ ↓ ↓

jeden, sto pierwszy, półtora, dwoje, niewiele,

milion trzeci. dwie trzecie troje. kilka, wiele.

Ze względu na budowę rozróżniamy: liczebniki proste - trzy, cztery, dziesięć

liczebniki złożone - dwadzieścia pięć,

Zaimki - odpowiadają na pytania tych części mowy, które zastępują

Podział:

zaimki rzeczowne: ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni , one, kto, co, ktoś, coś, nikt, nic. Występują w funkcji rzeczownika i odpowiadają na jego pytanie- kto? co?

zaimki przymiotne : mój, swój, twój, czyj, nasz, wasz, taki, jaki, który, ten, tamten, inny, ta, ci, te - występują w funkcji przymiotnika i odpowiadają na jego pytanie

zaimki liczebne: ile? tyle - występują w funkcji liczebnika i odpowiadają na jego pytanie- ile? który z kolei?

Zaimki rzeczowne, przymiotne i liczebne - odmieniają się przez: przypadki, liczby, rodzaje.

Ze względu na znaczenie zaimki dzielimy na

osobowe - ja, ty, my, wy, on, ona, ono, oni, one

wskazujące - ten, tamten, ta, to, tu, tam, tędy, ów

pytające - kto? co? jaki? który? jak? gdzie? kiedy?

nieokreślone - ktoś, coś, jakiś, czyjś, gdzieś, kiedyś, któryś

przeczące - nic, nikt, żaden, nigdy, nigdzie

względne - kto, co, gdzie, jaki, który (łączą zdanie podrzędne z nadrzędnym)

zwrotny - się (siebie, sobie)

W zdaniu

Czasownik - może być

orzeczeniem - Robert wyjechał z miasta

łącznikiem (w orzeczeniu imiennym) - Jurek był grzeczny (być)

orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym) - Praca została wykonana

podmiotem - Uczyć się jest przyjemnie

dopełnieniem - Lubię grać w piłkę

przydawką - Walczący bokserzy zostali rozdzieleni

okolicznikiem - Szedł kulejąc

Rzeczownik - może być:

podmiotem - Krzesło stoi w pokoju

przydawką - Kot Mruczek skoczył na parapet

orzecznikiem - Łukasz zostanie tenisistą

dopełnieniem - Jutro przeczytam książkę

okolicznikiem - Będę wracał nocą

Przymiotnik - może być:

przydawką - Gorąca woda wyciekła z kranu

podmiotem - Kwarcowy nie wytrzymał uderzenia

orzecznikiem - Jutro będę mądrzejszy

dopełnieniem - Marcin pokonał silniejszego

Liczebnik - może być:

przydawką - Dwa autobusy odjechały

podmiotem - Ósma dochodziła na zegarze

dopełnieniem - Dostałem trzy z minusem

orzecznikiem - Marta będzie pierwsza

Zaimki - mogą być:

rzeczowne - podmiotem - Ona jest dobrą uczennicą

dopełnieniem - Spotkałem go w kinie

przymiotne - przydawką - Twój list przyszedł późno

orzecznikiem - Ten pies jest nasz

liczebne - przydawką - Dzisiaj dostałam tyle kwiatów

Części mowy nieodmienne

Przysłówek - jak? gdzie? kiedy? - oznacza różne okoliczności wykonania czynności: miejsce, czas, sposób (szybko, wczoraj, blisko)

Przyimek - niesamodzielna część mowy, dopiero w połączeniu z innym wyrazem (najczęściej rzeczownikiem) tworzy całość znaczeniową - wyrażenie przyimkowe.

przyimki proste - w, o, z, za, u, do, nad, na, dla, bez, przy, od, ku, mimo, śród, przed, po, pod, przez, między

przyimki złożone - obok, około, oprócz, spod, spoza, zza, znad, ponad, poprzez, pośród, pomiędzy, wbrew, pomimo

Spójnik - spaja łączy wyrazy w zdaniu lub zdania składowe w zdania złożone.

Spójniki współrzędne - i, oraz, a, ani, lecz, lub, czy, więc, czyli

Spójniki podrzędne - że, żeby, aby, jeżeli, gdyż, gdyby, ponieważ

Wykrzyknik - wyraża uczucia, emocje, rozkazy, wzruszenie, zawołanie och! ach! hej! och! halo! hura!

Partykuła - wyraża, uwydatnia pytanie, zaprzeczenie, przypuszczenie bym, byś, byście, niech, oby, niechaj, chyba, no

141. Omów główne sposoby wzbogacenia zasobu polskiego słownictwa.

Rzeczywistość nieustannie się zmienia , a zadaniem języka jest reagować na te

zmiany, by ludzie mogli porozumieć się na każdy możliwy temat.

Postęp w nauce, technice, zmiany w realiach życia prowadzą do pojawiania się nowych elementów językowych. Zależy nam również aby wyrazić swoje myśli w sposób najbardziej adekwatny. Dlatego język jest stale wzbogacany na różne sposoby, na przykład poprzez :

• tworzenie nowych wyrazów - które przyjmą się w języku zwłaszcza wtedy, gdy okażą się potrzebne - wypełnią lukę w zasobie słownictwa. Za pomocą odpowiednich formatów tworzy się nazwy dla nowych zjawisk:

watowiec (ktoś, kto płaci podatek VAT)

laweciarz (ktoś transportujący samochody na lawecie)

budżetówka, kolejkowicz.

• zapożyczenia - współczesna polszczyzna jest pod ogromnym wpływem języka angielskiego. Nie wszystkie zapożyczenia są potrzebne (sorry czy cool), ale ich obecność jest faktem: stereo, dubbing, sedan, dealer, hot dog. Ta ekspansja ma swoje przyczyny po części we wpływie środków masowego przekazu (telewizji satelitarnej), ale też większej znajomości języków obcych, w możliwości swobodnego wyjeżdżania za granice. Wynalazki techniczne pojawiają się w Polsce zazwyczaj razem z nazwą (skaner, peger).

• nadawanie wyrazom nowych znaczeń : szczęka (rodzaj straganu), dokument (film dokumentalny), wieża (zespół urządzeń do odtwarzania dźwięków), parkiet (miejsce sprzedawania akcji), korek (zablokowanie jezdni przez samochody), komórka (przenośny telefon).

• tworzenie nowych związków wyrazowych:

nowe frazeologizmy: pirat drogowy, widełki płac

związki będące nazwami: pianka montażowa, płyty gipsowo-kartonowe

• wprowadzanie elementów typowych dla gwar środowiskowych czy języka potocznego: ten zabieg dotyczy przede wszystkim słownictwa wyrażającego emocje (ekspresywnego) : szmal, małolat, impreza, ubaw

142. Właściwe i przenośne znaczenie wyrazu.

Znaczenie wyrazu - to treść, której znakiem jest wyraz, to co dany wyraz znaczy, sygnalizuje.

Właściwe znaczenie wyrazu to takie, które użyte jest w odniesieniu do czynności właściwych ludziom lub zwierzętom, będące kimś (czymś) rzeczywiście, naprawdę.

np. - wyraz tchórz - człowiek, który łatwo ulega uczuciu strachu, lecz pierwotne,

Właściwe znaczenie tego wyrazu dotyczy płochliwego zwierzęcia z rodziny kun.

Nazwę tę przeniesiono na bojaźliwego człowieka ze względu na podobieństwo jego cech do cech tego zwierzęcia.

• wyraz „cywilny” znaczy „niewojskowy” - pierwotne czyli właściwe znaczenie wyrazu „cywilny” to „obywatelski”

Znaczenie przenośne wyrazu to inaczej występowanie wyrazu w nowym znaczeniu, lecz łączącym się ze znaczeniem realnym, rzeczywistym.

np. - wyraz kret - małe ryjące zwierzątka spędzające większość życia pod ziemią, również kretem nazywamy urządzenie techniczne służące do drążenia kanałów podziemnych. Nazwę żurawia - ptaka o charakterystycznej sylwetce, przeniesiono na przyrząd do wyciągania wody ze studni, a potem na dźwig, który służy do podnoszenia i przenoszenia ładunków.

Takie wtóre użycia wyrazów występują często w języku potocznym. Rozpowszechniły się i często nie zdajemy sobie sprawy z ich przenośnego znaczenia.

Często mówimy - zegar chodzi, spóźnia się lub śpieszy, mróz ściska, czas się wlecze

Określając cechy fizyczne lub psychiczne człowieka, używamy takich wyrażeń jak: końskie zdrowie, stalowe nerwy, kamienne serce.

143. Realne i etymologiczne znaczenie wyrazu (omów znaczenie na dowolnie wybranym przykładzie).

Realne - znaczenie wyrazu rozumiemy przede wszystkim na podstawie nabytej umiejętności kojarzenia wyrazu z oznaczonym przez niego przedmiotem.

Etymologiczne - znaczenie wyrazu wynikające z jego budowy słowotwórczej

np. dom-ek - to mały dom

starz-ec - to ten, kto jest stary

• Znaczenie etymologiczne może się pokrywać ze znaczeniem realnym. Często jednak zachodzą między obu znaczeniami rozbieżności:

np. mówca - to nie każdy, kto mówi lecz ten kto wygłasza publiczne

przemówienia.

• Przejrzystość budowy słowotwórczej wyrazu z różnych przyczyn zaciera się (znaczenie etymologiczne staje się niejasne); nie znając historii języka, nie domyślimy się, że wyraz „niedźwiedź” znaczył kiedyś „ten co je miód”. Proces przekształcania się przejrzystych struktur słowotwórczych w jednolite wyrazy nazywamy leksykalizacją. Do wyrazów zleksykalizowanych należy wiele liczebników np. półtora jedenaście, drugi.

144. Deklinacja i koniugacja.

Deklinacja - odmiana wyrazów przez przypadki i liczby, a przymiotników, zaimków, liczebników i imiesłowów przymiotnikowych także przez rodzaje.

Ze względu na zasób form odmiany tych wyrazów i cechy tych form

Rozróżniamy deklinację : rzeczownikową

przymiotnikową

liczebnikową

zaimkową

Koniugacja - odmiana czasownika przez: osoby, czasy, tryby, strony, liczby, a w czasie przeszłym i przyszłym oraz trybie przypuszczającym - także rodzaje.

Podział czasowników na koniugację opiera się na różnicach w końcówkach osobowych czasu teraźniejszego, a także przyszłego prostego. Na tej podstawie wydziela się 4 koniugacje:

1. czasowniki typu - ja piszę, ty piszesz

2. czasowniki typu - ja palę, ty palisz

3. czasowniki typu - ja kocham, ty kochasz

4. czasowniki typu - ja umiem , ty umiesz

145. Język ogólny a gwary ludowe. Dialekty.

Dwie główne odmiany języka polskiego to polszczyzna ogólna zwana też

literacką lub ogólnopolską i polszczyzna gwarowa czyli gwary ludowe.

Język ogólnopolski:

• Jest językiem wykształconym przez wieki i względnie ustabilizowanym

• Jest to pierwszy język wszystkich mieszkańców miast, a także język urzędów, instytucji państwowych i społecznych, język środków masowego przekazu, Kościoła, język większości literatury polskiej.

• Zasady tego języka wpaja nam szkoła i znają go wszyscy(przynajmniej biernie), którzy ukończyli szkołę podstawową

Gwary ludowe

• Język wielu mieszkańców polskiej wsi, niegdyś była to jedyna znana im odmiana języka, dziś przede wszystkim mowa rodzinna i sąsiedzka.

• Język zróżnicowany terytorialnie: 6 dużych obszarów dialektalnych Małopolska, Wielkopolska, Śląsk, Mazowsze, Kaszuby i tereny Ziem Odzyskanych, z których każda dzieli się dalej na gwary i obejmuje mniejsze regiony. Gwary ludowe - istnieją zasadniczo tylko jako język mówiony .

Polszczyzna ogólna występuje w dwu głównych typach wypowiedzi:

• jako język mówiony - pierwotna forma mowy ludzkiej, bardziej spontaniczny, składnia dość swobodna dostosowana do sytuacji mówienia(wspomagana gestami i mimiką ), często stosowane są wyrazy potoczne.

• jako język pisany - większa dyscyplina i uporządkowanie, dużo zdań złożonych podrzędnie, często złożonych wielokrotnie, wypowiedzi pełniejsze treściowo, pisane zwięźle i precyzyjnie.

Rozpowszechnianie się języka literackiego powoduje stopniowe osłabienie dialektów i zanikanie ich. Należy jednak pamiętać, że gwara nie jest zepsutym językiem, lecz językiem naturalnym, tworzącym pewien system i że dialekty stanowiły podstawę, na której oparł się język ogólnopolski. Mimo stopniowego zanikania gwar można jeszcze wyróżnić w naszym kraju wiele dialektów, spośród których największy zasięg mają dialekty: małopolski, wielkopolski i mazowiecki.

Np. w dialekcie małopolskim występują gwary: podhalańska, sądecka, żywiecka

Do istotnych cech odróżniających poszczególne dialekty należą charakterystyczne właściwości fonetyczne:

• mazurzenie - zamiast spółgłosek (ż, sz, dż, cz) wymawiane są spółgłoski (z, s, dz, c) np. zaba, safa

• udźwięcznianie międzywyrazowe - np.” brad ojca, brad matki, głoz ludu”

Do terytorialnych odmian języka polskiego obok gwar wiejskich należą:

• gwary miejskie - powstawały głównie w większych miastach, zwłaszcza w dobie rozwoju gospodarki przemysłowej. Obecnie mają węższy zasięg i stopniowo zanikają.

• gwary środowiskowe - rozwijają się w środowiskach ludzi związanych wspólnym zawodem, zainteresowaniami. Różnią się one od języka ogólnopolskiego odmiennym w pewnym stopniu słownictwem i frazeologią.

Do gwar środowiskowych należą: gwara uczniowska, myśliwska, żeglarska, sportowa i różne gwary zawodowe.

146. Treść i zakres znaczenia wyrazu.

Treścią wyrazu nazywamy zespół charakterystycznych cech przedmiotu oznaczonego przez ten wyraz, mianowicie cechą łączącą dany przedmiot z innymi przedmiotami należącymi do tej samej klasy oraz cechy różniące go od przedmiotów oznaczony innymi wyrazami.

Porównanie treści wyrazów - sportowiec, lekkoatleta, biegacz, sprinter (biegacz ma treść uboższą od sprintera, a bogatsza od wyrazu lekkoatleta, lekkoatleta jest treściowo bogatszy od wyrazu sportowiec.

Zakres wyrazu - nazywamy ogół przedmiotów nazywanych tym wyrazem (najszerszy zakres ma wyraz „sportowiec”, najmniejszy „sprinter”.

147. Wieloznaczność wyrazów.

Przenośne znaczenie wyrazów jest główną przyczyną ich wieloznaczności. W języku polskim podobnie jak w innych językach dużo wyrazów poza wyspecjalizowanymi terminami naukowymi lub technicznymi ma więcej niż jedno znaczenie. Np. „Słownik języka polskiego”

pod red. Witolda Doroszewskiego wyraz „babka” ma 14 znaczeń.

W niektórych wypadkach wieloznaczność wyrazów nie wiąże się z ich przenośnym użyciem, lecz jest spowodowana przez przypadkową zbieżność różnych form pod względem pochodzenia wyrazów:

np.: para - 1 dwie porządkowe lub podobne sztuki

2 ciało w stanie lotnym

bez - 1 krzew z rodziny oliwkowatych, lilak

2 przyimek oznaczający brak czegoś

148.Zdanie złożone współrzędnie i podrzędnie (przykłady).

Zdania złożone to zdania, w których występuje dwa lub więcej przeczeń. Mogą być złożone:

1. Współrzędnie, kiedy żadne ze zdań składowych nie określa drugiego. Zdania złożone współrzędnie dzielimy na:

- łączne

Wieczorem odrobię lekcję i obejrzę program publicystyczny.

- rozłączne

Pojadę jutro do Warszawy albo będę naprawiał samochód.

- przeciwstawne

W Warszawie padał deszcz a w Zakopanem świeciło piękne słońce.

- wynikowe

Przygotowałem się do egzaminu, więc powinienem go zdać.

2. Podrzędnie występuje wówczas, gdy jedno za zdań uzupełnia brakującą część zdania drugiego. Zdania złożone podrzędnie dzielimy na:

- podmiotowe

- przydawkowe

Mój ogród jest taki, że zachwyca wszystkich.

- dopełnieniowe

Będę się przyjaźnił z tym, komu zaufam.

- orzecznikowe

- okolicznikowe

Pojadę do ciebie wtedy, gdy będę miał pieniądze.

149. Wyjaśnij cudzoziemcowi znaczenie: „rzucić okiem”, „wziąć nogi za pas”, „ruszyć głową”, „kopnąć w kalendarz”, co to jest związek frazeologiczny?

„rzuć okiem” - spojrzeć

„wziąć nogi za pas” - uciec

„ruszyć głową” - pomyśleć

„kopnąć w kalendarz” - umrzeć

Związek frazeologiczny - utrwalone w języku w pewnej określonej formie połączenie wyrazowe, którego wartość znaczeniowa nie odbiega jeszcze zasadniczo od sumy znaczeń jego poszczególnych składników np. silny jak koń.

Związek frazeologiczny łączliwy - to takie połączenie wyrazowe, w którym dopuszczalna jest wymiana jednego lub kilku elementów w obrębie grupy wyrazów zwykle synonimów np.: wziąć się w garść

wziąć się w ryzy

wziąć się w karby

Związek frazeologiczny stały - to ustalone połączenie wyrazowe , którego składników nie możemy wymienić. Są to głównie: porzekadła, zwroty, aforyzmy.

150. Wyjaśnij jak pojmujesz określenie „kultura języka” i przedstaw jak możemy rozwijać kulturę języka?

„Kultura języka” - oznacza wysoki stopień umiejętności posługiwania się nim w sposób poprawny i sprawny a także pracę nad doskonaleniem, czyli uprawą języka, opartą na jego umiłowaniu. Tłumaczy się to pochodzeniem wyrazu kultura - od łacińskiego cultura, który oznacza uprawę. Między obu znaczeniami wyrażenia kultura zachodzi dość ścisły związek, ponieważ niezbędnym warunkiem wydoskonalenia języka jest wytrwała, świadoma praca nad nim. Dotyczy to zarówno jednostek jak i całego społeczeństwa.

• Skutecznym sposobem rozwijania kultury języka jest przyswajanie sobie wzorów dobrej polszczyzny, których dostarczają utwory literackie wybitnych pisarzy, a także wartościowa publicystyka i literatura popularnonaukowa. Należy korzystać z poradników językowych i słowników, np. ze słownika poprawnej polszczyzny.

• Starać się dobrze poznać język ojczysty, jego słownictwo, gramatykę. Przestrzegać podstawowych warunków kultury języka, mianowicie komunikatywności, czyli zrozumiałości wypowiedzi, jej poprawności i estetyki. Systematycznie pracować nad pogłębianiem własnych umiejętności językowych, niwelować błędy, dbać o kulturę wypowiedzi, aby porozumiewać się ze sobą sprawnie i skutecznie.

• Należy dbać oto by słownictwo języka ogólnego nie ubożało, nie pozbywać się zbyt łatwo wyrazów uznawanych za przestarzałe, niepotrzebne już, a przecież ważnych kulturowo np. cnota, zacny, konkury, afekty. Nie zmieniać bez potrzeby systemu gramatycznego języka, także nie przejmować obcych form językowych, zapożyczeń zwłaszcza z języka angielskiego.

Swój wkład w rozwój kultury języka mają aktorzy propagujący piękną polszczyznę ze scen teatrów, nauczyciele uczący młodzież mowy ojczystej, wybitni twórcy, pisarze dostarczający nam nowych dzieł literackich, językoznawcy prowadzący badania nad językiem literackim i gwarami ludowymi, a także miłośnicy języka polskiego, pielęgnujący go, na co dzień i przekazujący następnym pokoleniom.

54

---