II. Wprowadzenie
II. 1. Rodzaje turystyki
Turystyka jest zjawiskiem przestrzennym, należy poznać zagospodarowanie turystyczne tej przestrzeni, stanowi przedmiot badań różnych dyscyplin, takich jak politologia, geografia, ekonomia, urbanistyka. Jest to specyficzny rodzaj migracji ludności, gałąź ekonomiki, sposób spędzania wolnego czasu w miejscu nie związanym ze stałym miejscem zamieszkania. Jednocześnie turystyka jest zjawiskiem psychologicznym, gdzie człowiek jest podmiotem podróżowania. Uznaje się ja także jako zjawisko społeczne, gdyż człowiek w trakcie podróży wchodzi w pewną rolę społeczną (rolę turysty) i w trakcie pobytu turystycznego następują kontakty społeczne.
Wyrażenia turystyka i turysta pochodzą od angielskiego słowa tour - podróż okrężna; francuskiego tour - podróż, przejażdżka. Początkowo bowiem za turystykę uznawano podróżowanie i odbywanie wycieczek. Natomiast za klasyczną definicje turystyki ogólno uznana została definicja W.Hunzikera z 1951r. „Przez turystykę rozumiemy zespół stosunków i zjawisk, które wynikają z podróży i pobytu osób przyjezdnych, o ile nie następuje w związku z tym osiedlanie i podjęcie działalności zarobkowej”.
Turystyka jest zatem zjawiskiem o bogatej i różnorodnej treści. Biorąc pod uwagę tylko jej aspekty społeczne i gospodarcze, należy uznać, iż ma ogromne znaczenie jako forma odpoczynku, relaksu, poznania, zdobywania wiedzy, regeneracji sił fizycznych i psychicznych człowieka. Istotną rolę pełni również w dziedzinie ekonomii. W dzisiejszych czasach turystyka jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin gospodarki w wielu krajach i jest ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy miejscowości i regionów.
Fenomenem turystyki jest ogromne, nieprzebrane bogactwo różnorodności, którą udostępniają wyjazdy turystyczne. Przyciąga turystów ogromne zróżnicowanie każdego zakątka ziemi, odmienność istot żywych i świata nieożywionego.
Współczesna turystyka jest elementem życia właściwie każdego człowieka, który dzięki turystyce poznaje świat, przyrodę, ludzi i kulturę, który poprzez turystykę odpoczywa, relaksuje się i poprawia swój stan zdrowia. Aby to wszystko osiągnąć człowiek zaczyna podróżować, zwiedzać świat, pragnie odpocząć od codzienności. Dlatego też turystyka została podzielona na różne formy i rodzaje.
Według kryterium Światowej Organizacji Turystyki (WTO) wyróżnia się trzy główne rodzaje turystyki:
turystykę krajową - podróże mieszkańców po własnym kraju;
turystykę przyjazdową- przyjazdy do kraju osób zamieszkałych na stałe gdzie indziej;
turystykę wyjazdową - wyjazdy mieszkańców danego kraju za granicę.
W turystyce istotne jest jednak przede wszystkim to, że istnieje wiele odmian turystyki. Jedną z najbardziej znanych form jest turystyka krajoznawcza. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego PWN krajoznawstwo oznacza „ruch społeczny popularyzujący wiedzę o kraju (regionie), między innymi przez organizowanie wycieczek, obozów wędrownych o charakterze poznawczo - dydaktycznym”. Jest to także poznawanie kraju, bądź regionu w zakresie różnych dziedzin, np. archeologii, geografii, historii, etnografii.
Natomiast według Z. Kruczka krajoznawstwo to „działalność turystyczna i krajoznawcza, prowadzona w czasie wolnym dla przyjemności lub zaspokojenia potrzeb społecznych, należą do podstawowych form szeroko pojętej rekreacji.”
Ta forma turystyki opiera się głownie na zdobyciu wiedzy o odwiedzanym kraju, regionie, czy miejscu. Wiodącą rolę odgrywają tutaj wiadomości z najrozmaitszych dziedzin, takich jak: archeologia, historia, geografia, biologia, etnografia, statystyka, ekonomia.
Inną formą turystyki jest turystyka kwalifikowana. Jest to cała baza turystyczna, zorganizowane miejsca i szlaki turystyczne, cała otoczka dla prawdziwych turystów. Turystyka ta, jako forma aktywności zaspokaja poza miejscem stałego zamieszkania potrzeby rozwoju i odnowy sił fizycznych i psychicznych, jak i potrzeby informacyjno - poznawcze. Jak pisze W. Gaworecki, turystykę tę uważa się za najistotniejszy i najważniejszy element współczesnej turystyki, często jako „matkę turystyki w ogóle”, a uprawiających ją - określa się jako „prawdziwych turystów”.
Turystykę kwalifikowaną można uprawiać indywidualnie i zespołowo, w grupach nieformalnych lub zorganizowanych niekiedy połączoną z elementami współzawodnictwa. Taka turystyka przewiduje nie tylko zwiedzanie w formie wycieczek składających się na pojęcie wędrówki czy obozu wędrownego, lecz także w formie stacjonarnej, np. w ramach wczasów, na koloniach letnich, na obozach różnego typu (żeglarskich, kajakowych, narciarskich), jak i na kilkudniowej wycieczce.
Można więc powiedzieć, iż turystyka kwalifikowana jest nowoczesną formą wypoczynku, czyli regeneracji sił fizycznych i psychicznych. Sprzyja temu okresowa zmiana środowiska społecznego i trybu życia, aktywności intelektualnej i emocjonalnej. Są to niewątpliwie bardzo pozytywne czynniki wpływające stymulująco na wybór aktywnej formy wypoczynku. Turystyka ta ma duże znaczenie społeczne ze względu na jej funkcje wychowawcze, edukacyjne i zdrowotne, jest ona również mało uciążliwa dla środowiska naturalnego i społecznego.
Ważna jest także turystyka zdrowotna. W. Gaworecki opisuje ją jako świadome i dobrowolne udanie się na pewien okres poza miejsce zamieszkania, w czasie wolnym od pracy w celu generacji ustroju dzięki aktywnemu wypoczynkowi fizycznemu i psychicznemu.
W definicjach wymienia się następujące motywy uprawiania turystyki zdrowotnej: odnowa sił jako główny cel, któremu jest podporządkowany tryb życia w miejscowości turystycznej, stan zdrowia uczestnika turystyki zdrowotnej określany jako stan wyczerpania lub przemęczenia, powodujący potrzebę spędzania urlopu we wskazany przez lekarza sposób, w miejscu i porze roku najbardziej odpowiedniej, oraz aktywny charakter wypoczynku, którego formy powinny być dostosowane do indywidualnych możliwości turysty
Obecnie, kiedy ludzie mają coraz mniej czasu na wypoczynek, coraz popularniejsza formą staje się turystyka weekendowa, nazywana jest też wypoczynkiem świątecznym. Jej istotą jest krótkotrwały wypoczynek poza miejscem pracy i zamieszkania, ale w niezbyt dużej odległości od tych miejsc. Potrzeba odbudowy, zachowania oraz ochrony sił fizycznych i psychicznych współczesnego człowieka, po cotygodniowej pracy i życiu w zwłaszcza dużym mieście, stanowi ważny czynnik rosnącej popularności tego rodzaju turystyki.
Jednakże jedną z najważniejszych form turystyki w chwili obecnej wydaje się być turystyka zrównoważona, której należałoby się przyjrzeć bliżej.
II. 2. Turystyka zrównoważona jako jedna z form turystyki
Najogólniej mówiąc, turystyka zrównoważona polega na takim korzystaniu z zasobów materialnych i niematerialnych środowiska, aby była zachowana równowaga w sferze ekonomicznej, społecznej, ekologicznej i przestrzennej. Najważniejszym rezultatem jej rozwoju jest wzrost poziomu i jakości życia ludzi, zarówno mieszkańców regionów recepcji turystycznej jak i samych turystów.
Turystyka zrównoważona (zielona turystyka) dotyczy ruchu turystycznego, przyjaznego środowisku. Przeciwstawia się ją turystyce konwencjonalnej (masowej), która często narusza stan równowagi panujący w przyrodzie i nie liczy się z wymogami środowiska. Jest ważnym elementem rozwoju zrównoważonego, tak mocno promowanego przez Unię Europejską.
Rozwój zrównoważony to taki, który zaspokaja potrzeby współczesnych mieszkańców Ziemi, a jednocześnie zapewnia przyszłym pokoleniom możliwość realizowania ich własnych potrzeb. We wszystkich dziedzinach gospodarki odbywa się on w harmonii ze środowiskiem przyrodniczym i społeczno-kulturowym.
Turystyka zrównoważona ma następujące cele:
propagowanie zdrowego stylu życia w harmonii z przyrodą;
zachowanie zasobów przyrody i rdzennej kultury społeczności lokalnych;
kreowanie nowych źródeł dochodów ludności miejscowej;
wymusza w branży turystycznej ograniczenie ilości odpadów i nadmiernego zużycia energii i wody;
stymuluje społeczności lokalne do zachowań proekologicznych.
Zauważyć przy tym należy, iż turystyka zrównoważona przynosi korzyści zarówno naturalnemu środowisku jak również społeczności lokalnej i branży turystycznej. Aby to osiągnąć należy turystykę podporządkować następującym celom:
• ekologicznemu,
• społecznemu,
• ekonomicznemu.
Można wyróżnić następujące cele ekologiczne:
permanentna ochrona przyrody,
pełna wiedza i świadomość potrzeb ochrony zarówno wśród ludności lokalnej jak i turystów.
Natomiast cele społeczne to:
satysfakcja turystów,
poprawa warunków życia ludności miejscowej,
przedstawienie alternatywnych rozwiązań wobec turystyki masowej - powszechne promowanie turystyki zrównoważonej,
traktowanie turystyki jako części lokalnej lub regionalnej kultury,
umożliwienie wszystkim grupom społecznym poznawania atrakcji.
Wreszcie cele ekonomiczne to:
poprawa stanu lokalnej gospodarki,
tworzenie zaplecza dla miejscowej inicjatywy gospodarczej,
tworzenia nowych miejsc pracy,
wzrost generowania przychodu, który pozwala na utrzymanie obszarów przyrodniczych.
Można zatem przyjąć, iż turystyka zrównoważona to każda forma rozwoju turystycznego, zarządzania i aktywności turystycznej, która podtrzymuje ekologiczną, społeczną i ekonomiczną integralność terenów, a także zachowuje dla przyszłych pokoleń w nie zmienionym stanie zasoby naturalne i kulturowe tych obszarów.
Należy przy tym zaznaczyć, iż według Światowej Rady Podróży i Turystyki WTTC jest to tzw. nowa turystyka, która opiera się o partnerstwo sektora prywatnego i publicznego oraz koncentruje się na korzyściach nie tylko dla turystów, ale też lokalnych społeczności. Turystyka zrównoważona bierze także pod uwagę i respektuje środowisko przyrodnicze, społeczne i kulturowe.
Jednym z synonimów turystyki zrównoważonej jest pojęcie ekoturystyka. Jak podaje D. Zaręba, ekoturystyka to zjawisko przestrzenne, polegające na takim użytkowaniu i zagospodarowaniu turystycznym środowiska przyrodniczego, aby zapewnione było utrzymanie równowagi w systemach ekologicznych. Należy więc założyć rozwój takich form użytkowych, które nie zakłócą sprawności funkcjonowania przyrody. Natomiast podstawowe programy użytkowe regionów turystycznych powinny sprowadzać się do obsługi odpowiednich - wynikających z uwarunkowań przyrodniczych - form turystyki.
Generalnie ekoturystyką nazywa się turystykę o nastawieniu prośrodowiskowym, tj. dbającą o prawidłowy kontakt człowieka z przyrodą; uważa się, że ekoturystyka jest organizowana i uprawiana przez zainteresowanych zachowaniem naturalnego krajobrazu w jak najlepszym stanie. Jest to dość płytkie, powierzchowne choć mające zastosowanie do wybranych form wypoczynku rozumienie pojęcia ekoturystyki, ale nie wchodzące głębiej w zasady gospodarki turystycznej. Bowiem należy zauważyć, iż ekoturystyka zaś to też wymogi etyczne i zarządzania prośrodowiskowego w regionach, w przedsiębiorstwach, w skali lokalnej i w kategoriach polityki ekologicznej państwa.
Podsumowując, można przyjąć, iż turystyka zrównoważona to turystyka proekologiczna, tzn. uznająca priorytet praw przyrody nad gospodarczą działalnością człowieka przy jednoczesnym dążeniu do pełnego wykorzystania dla jego potrzeb zasobów naturalnych zgodnie z ich potencjałem (naturalnymi predyspozycjami) i bez zachwiania ich funkcji ekologicznych.
II. 3. Socjologiczne i psychologiczne aspekty ekoturystyki
Turystyka jest zjawiskiem przestrzennym i jednocześnie społecznym. Na początku lat 70-tych XX wieku profesor Kazimierz Libera do programu kierowanego przez siebie Międzynarodowego Ośrodka Studiów Wyższych nad Turystyką w Turynie wprowadził m.in. zajęcia z psychologii i socjologii turystyki. Od tego czasu socjologia turystyki doczekała się "prawa obywatelstwa" w wielu krajach. Prowadzone są badania empiryczne i ukazało się wiele publikacji z tego zakresu. Badania wykazują, że rozwijająca się turystyka ma wpływ zarówno: na środowisko, osoby uczestniczące w podróżach i na mieszkańców terenów odwiedzanych.
Można też scharakteryzować pewnego rodzaju hierarchię turystyki i jej miejsca w systemie potrzeb człowieka. Wydaje się, że usadowienie turystyki wysoko w systemie potrzeb człowieka wynika z faktu iż coraz częściej na turystykę patrzy się również z perspektywy uzyskania jak największej przyjemności. Dlatego też w ocenianiu miejsca turystyki w systemie potrzeb człowieka ważne jest również kilka innych aspektów między innymi aspekty zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa. Tej potrzebie będą odpowiadały wyjazdy lecznicze ale nie tylko bo patrząc na to pod innym kątem wyjazd handlowy również służy zaspokojeniu potrzeby bezpieczeństwa aczkolwiek bezpieczeństwa bytu w ogóle.
Aspekt przynależności odbijał się będzie w wyjazdach turystycznych do znajomych i rodziny. I ostatni prestiżowy aspekt związany z naszym miejscem w hierarchii społecznej, wyjazdy odbywane do znanych miejscowości w celu zapewnienia sobie prestiżu i zapewnienia poczucia „bycia kimś” w swoim środowisku. Jednakże najwyżej oceniane i wydaje się, że najwłaściwsze aspekty to potrzeba samorealizacji i ciekawości otaczającego nas świata.
Jerzy Suprewicz stwierdza, iż umiejscawianie ekoturystyki wysoko w systemie potrzeb człowieka w praktyce przedstawia się nieco inaczej. W świetle zaleceń Światowej Organizacji Turystyki poszczególnym poziomom potrzeb odpowiadają różne rodzaje turystyki. Twierdzi, że ich odpowiednikami będą podróże w celu zaspokojenia określonych potrzeb czy to ekonomicznych inaczej nazywanych egzystencjalnymi. Czy też kulturalne związane z rozwojem naszej osobowości, związane również z zaspokajaniem zwykłej ludzkiej ciekawości Zaspokajamy również nasze społeczne potrzeby takie jak imponowanie innym ludziom oraz może najważniejsza potrzeba w tej grupie potrzebę działania w grupie ludzi.
Co ważniejsze jednak, pomiędzy potrzebami ekonomicznymi i społecznymi funkcjonują dobra i wartości turystyczne. Zalicza się do nich dobra tworzone przez naturę, historię bądź w wyniku ludzkiej działalności, na które występuje popyt turystyczny. Można je podzielić na dwie pod kategorie: podstawowe i komplementarne. W ramach podstawowych wymienia się środowisko przyrodnicze, krajobraz, temperaturę czy obecność źródeł mineralnych. Obecność obiektów zabytkowych czyli walory historyczno kulturalne oraz nie mniej ważne walory wypoczynkowe i zdrowotne. Nie można zapomnieć także o folklorze danego regionu, zaczynając od budownictwa a na zwyczajach i obyczajach kończąc. Dobra komplementarne składają się z dwóch podstawowych elementów tj. z bazy materialnej tworzonej na potrzeby ruchu turystycznego a kończąc na zapleczu recepcyjnym, które tworzą przewoźnicy, piloci wycieczek itp.
Suprewicz dokonał analizy potrzeb turystycznych w sposób syntetyczny i stwierdził iż podstawową potrzebą bez której nie istniała by turystyka jest zmiana środowiska.
W literaturze można też spotkać różne klasyfikacje motywów leżących u podstaw aktywności turystycznej. K. Przecławski na podstawie badań wyłonił i uhierarchizował motywy sterujące aktywnością turystyczną młodzieży. Jako pierwszoplanowy uznał motyw związany z chęcią wypoczynku, następnie - zmiany otoczenia, przeżyć emocjonalnych, współuczestnictwa, zaś na samym końcu hierarchii znalazł się motyw poznawczy.
Interesującą propozycję klasyfikacji motywacji aktywności rekreacyjnej podaje R. Winiarski. Wyróżnia on siedem potrzeb i związanych z nimi motywów takiej aktywności. Zastrzega przy tym, że wyróżniony przez niego zbiór nie jest zamknięty, a zawiera jedynie najczęściej stwierdzane w badaniach empirycznych motywy. Winiarski zalicza do nich następujące dyspozycje: motywacyjną, aktywnościową, katartyczną, zdrowotną, emocjonalną, społeczną, ambicjonalną i poznawczą.
Z wcześniejszych zaś badań tego autora wynika, że w strukturze motywacji turystycznej młodzieży na czoło wysuwają się motywy poznawcze a następnie emocjonalne i katartyczne.
II. 4. Geneza rozwoju regionu poprzez ekoturystykę
Turystyka, choć w praktyce jak dotychczas często degraduje środowisko przyrodnicze, to jednak jako dziedzina, której naturalną bazą rozwoju są walory krajobrazowe, w porównaniu z innymi gałęziami gospodarczymi, ma szczególne predyspozycje do wdrażania w niej samej i poprzez nią zasad ekorozwoju.
Rozwój ekoturystyki wymaga przemyślanych proekologicznych zachowań i działań w skali indywidualnej i lokalnej, ale i proekologicznej polityki w odniesieniu do całego kraju, promującej ekorozwój w użytkowaniu turystycznym sieci, mającej funkcjonować wedle zasad wspólnych dla wszystkich krajów, które ją ustanowiły.
Przede wszystkim, zakładać można, że najpierw i lepiej będą się promowały jako przyrodniczo cenne obszary duże, dostarczające większej ilości wrażeń, w których warto spędzić dłuższy urlop. W większych regionach więcej jest funkcjonującej bazy turystycznej, rozwinięte są różne tzw. produkty turystyczne, które już wśród turystów są znane, pakiety usług, wycieczki, pobyty wczasowe, imprezy kulturalne, zwiedzanie obiektów zabytkowych itp., które są przedmiotem kupna-sprzedaży, czyli dostawcą obrotów pieniężnych na rynku turystycznym.
Obszary cenne przyrodniczo odwiedzane są oprócz zwykłych turystów i wczasowiczów także przez turystów przyrodników. Na wzór stylu bycia turystów przyrodników ekoturystyczne wycieczki odbywa się zwykle w małych, kilkuosobowych grupach, z uprzednim przygotowaniem się co do treści wyprawy, lub z wykwalifikowanym przewodnikiem. Jego pomoc jest nie zastąpiona w interpretowaniu przyrody, jest też konieczna dla jej głębszego poznania, wyłonienia wszelkich atrakcji i czerpania korzyści z takiej eskapady. Dotychczas rolę interpretatorów przyrody najlepiej spełniali pracownicy parków narodowych i krajobrazowych, nauczyciele i naukowcy zajmujący się edukacja ekologiczną w specjalnych placówkach do tego powołanych, często też byli to leśnicy nadzorujący turystykę w lasach.
Obecnie już powstaje kadra wykwalifikowanych przewodników-przyrodników, w tym najwięcej ornitologów, którzy nie są pracownikami lasów czy ochrony środowiska. Ale jak dotąd ekoturystykę rozwijają głównie jej uczestnicy - są to najczęściej cechujący się wysokim poziomem świadomości ekologicznej, nie rzadko zamożni turyści zagraniczni, którzy przemierzając najciekawsze rejony świata przenoszą doświadczenia organizatorów i model podróżowania do nowych promujących się poprzez przyrodę regionów.
Pamiętać też należy, iż nie tylko przyroda jest ważna w ekoturystyce, ale i żyjący w harmonii z nią ludzie. Na razie Polacy słyną z gościnności, otwartości na przybysza, który zachodzi pod dach naszego domu. Oprócz tego niezaprzeczalnego waloru polskich usługodawców, trzeba rozwijać ich drugą cechę - historycznie ukształtowaną miłość Polaków do rodzimego krajobrazu. Dziś musi ona znaleźć wyraz w codziennym poszanowaniu przyrody, uznaniu prymatu jej praw nad prawami ekonomii, do których włącza się poprzez zasady ekorozwoju poczucie odpowiedzialności za stan i przetrwanie dla następnych pokoleń zasobów naturalnych regionu. W gospodarce turystycznej trzeba bowiem pamiętać by nie stracić walorów, dla których ludzie przyjeżdżają do danego kraju, na dany obszar.
Turystykę masową, należałoby organizować z zachowaniem wszelkich środków ostrożności, jeśli musi się rozwijać to najlepiej żeby się koncentrowała w specjalnie wyznaczonych do tego ośrodkach, z których jedynie zainteresowani przyrodą będą penetrować wyznaczone tereny i poznawać ich osobliwości.
Należy poważnie podejść do rozwoju ekoturystyki, pomyśleć o strategii rozwoju ekoturystycznej oferty i produktu, a potem promocji regionu i promocji usługodawców zainteresowanych powiązaniem swej pracy zarobkowej z faktem ochrony przyrody na danym terenie.
By zaspokoić rodzący się popyt należy zadbać o podaż. Podaż na rynku ekoturystyki trzeba rozwijać wyprzedzająco w stosunku do popytu. Takie podejście jest niezbędne ze względu na konieczność specjalistycznego przygotowania oferty turystyki przyrodniczej i gospodarki turystycznej funkcjonującej zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. W tym przygotowaniu regionu - programów i bazy - nie ma jednolitych modeli. I choć potocznie się uważa, że ekoturyści nie wymagają hoteli w wysokim standardzie, to trzeba zaspokajać różne oczekiwania, różnych klientów. Można jednak przyjąć, że w warunkach polskich nasi goście zadowolą się dobrze wyposażoną kwaterą agroturystyczną, czy pensjonatem, ale spełniającymi standardy ekologiczne.
Dobrym atutem jest w takim przypadku widoczne oszczędne gospodarowanie wodą, energią, segregacja odpadów, stosowanie zorganizowanych przewozów, by ograniczać wielkość a zatem i uciążliwość transportu samochodowego.
Atutem będą potrawy regionalnej kuchni wykonane z ekologicznej żywności, biblioteczka zawierająca mapy i inne publikacje lub foldery przyrodnicze o obszarze (po polsku i w językach obcych). W miejscach gdzie to możliwe i nieszkodliwe przyrodniczo powinna być możliwość wypożyczenia odpowiedniego sprzętu np. roweru, kajaka, tratwy, lornetki itp.
Nieocenione są usługi dobrze znających teren i przyrodę mieszkańców regionu - lokalnych przewodników turystycznych, otwartych na wymianę doświadczeń z turystami i na rozwijanie swej wiedzy dzięki ich przekazom. Pamiętać należy, że najlepszą formą promocji jest przekaz z ust do ust, czyli polecenie przez turystę wracającego ze swego urlopu danej kwatery czy przewodnika znajomym, dlatego warto jest zadbać o jakość świadczonych usług.
III. Prawne podstawy działalności turystycznej
III. 1 Podstawowe wiadomości z zakresu prawa turystycznego
Prawo turystyczne to ogół norm prawnych regulujących rozmaite stosunki społeczne związane z podróżami trwającymi nie dłużej niż 1 rok poza środowiskiem rodzinnym w celach wypoczynkowych, poznawczych, hobbystycznych i w celu zaspokojenia potrzeb wędrowania, utrzymania sprawności fizycznej, zachowania zdrowia lub jego poprawy przez ruch.
Wejście w życie ustawy o usługach turystycznych zapełnia istotną lukę w polskim systemie prawnym. turystyka była jedną z nielicznych dziedzin, w której działalność nie była uregulowana ustawowo. Przyjęte w ustawie rozwiązania są zgodne z obowiązującymi w większości państw Unii Europejskiej. W szczególności w ustawie uwzględniono zalecenia Dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich z dnia 13 czerwca 1990 roku w sprawie imprez turystycznych (90/314/eec), a także zalecenie Rady OECD dotyczące polityki w sprawie turystyki międzynarodowej oraz dotyczące informacji i ochrony turystów w związku z lotniczym pakietem usług turystycznych.
Celem nadrzędnym ustawy jest ochrona interesów konsumenta. Stąd też określone w ustawie formy ingerencji w procesy zachodzące na rynku turystycznym mają służyć przede wszystkim osiągnięciu tego głównego celu. Wydaje się, że w ustawie udało się to w stopniu zbliżonym do ustawodawstwa krajów europejskich.
Dotychczas obowiązuje tekst ustawy o usługach turystycznych z 29 sierpnia 1997 roku.
W ustawie o usługach turystycznych występują pojęcia, które zostały już zdefiniowane w innych obowiązujących ustawach oraz takie, które wymienione są w polskim ustawodawstwie po raz pierwszy. Do tej pierwszej grupy należą w szczególności pojęcia zdefiniowane w Kodeksie Cywilnym, ustawie o działalności gospodarczej oraz prawie dewizowym. Zgodnie z ustawą o działalności gospodarczej przez działalność gospodarczą w zakresie turystyki należy rozumieć działalność prowadzoną w celach zarobkowych i na własny rachunek przedsiębiorcy prowadzącego taką działalność.
W art.3 ustawy zdefiniowano co należy rozumieć przez takie użyte w ustawie określenia, jak: usługi turystyczne, agent turystyczny, usługi hotelarskie, turysta, odwiedzający, klient, przedsiębiorca krajowy i przedsiębiorca zagraniczny. W przepisie tym wprowadzono trzy rodzaje przedsiębiorców zajmujących się na polskim rynku turystycznym organizacją turystyki lub pośrednictwem w zakresie zawierania umów o świadczenie usług turystycznych. Są nimi: a. organizatorzy turystyki, tj. przedsiębiorcy organizujący imprezy turystyczne, b. pośrednicy turystyczni, tj. przedsiębiorcy, których działalność polega na wykonywaniu na zlecenie klienta czynności faktycznych lub prawnych związanych z zawieraniem umów o świadczenie usług turystycznych, c. agenci turystyczni, tj. przedsiębiorcy, których działalność polega na stałym pośredniczeniu w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki posiadających koncesję w kraju lub na rzecz innych usługodawców posiadających siedzibę w kraju. Wymieniona powyżej działalność stanowi z reguły, dla poszczególnych przedsiębiorców, podstawowy przedmiot działalności ich biur turystycznych.
Natomiast przez klienta ustawodawca rozumie zarówno osobę prawną, jak i fizyczną, dla których zawieranie umów o świadczenie usług turystycznych nie stanowi przedmiotu ich działalności gospodarczej. Klientem w rozumieniu ustawy nie będzie agent turystyczny ani pośrednik turystyczny, bo dla nich zawieranie umów stanowi przedmiot ich działalności gospodarczej, a będzie nim zakład pracy dokonujący na przykład zakupu miejsc wczasowych dla swoich pracowników, bo dla niego zawarcie umowy związanej z tym zakupem nie stanowi przedmiotu jego działalności gospodarczej.
Ustawodawca definiuje również przedsiębiorcę krajowego i zagranicznego. Przedsiębiorcą krajowym w rozumieniu ustawy jest każda osoba i jednostka organizacyjna utworzona zgodnie z polskim prawem i posiadająca siedzibę w kraju, w tym także spółka z udziałem kapitału zagranicznego, natomiast przedsiębiorcą zagranicznym jest osoba lub jednostka organizacyjna utworzona zgodnie z przepisami państw obcych i posiadająca siedzibę za granicą. Należy także zauważyć, że choć tego nie podkreślano w art.3, to ilekroć ustawodawca używa w ustawie określenia „świadczenie usług turystycznych”, to należy przez to również rozumieć świadczenie usług składających się na imprezę turystyczną, czyli świadczenie, którym jest impreza turystyczna.
Odnośnie prawa turystycznego wypowiada się także „Konstytucja RP” z 1997 r. Do konstytucyjnych podstaw prawa turystycznego zalicza się przede wszystkim zasada wolności działalności gospodarczej. Konstytucja proklamuje zasadę wolności działalności gospodarczej. wyraża się ona:
w swobodzie podejmowania działalności gospodarczej - każdy kto spełnia warunki może podjąć działalność;
w wykonywaniu działalności gospodarczej.
Zgodnie z prawem dział. gospod. jest wolne dla każdego na równych prawach, z zachowaniem warunków określonych w przepisach prawa. Ograniczają ją tylko ustalenia dotyczące koncesjonowania działalności gospodarczej oraz wydawania zezwoleń na jej wykonanie. Ustalony zakres koncesjonowania obejmuje 8 dziedzin, w tym mające znaczenie dla turystów usługi transportu lotniczego, przewozy kolejowe, budowę i eksploatację autostrad płatnych oraz usługi ochrony osób i mienia. Do reglamentacji (ograniczenia) dział. może dojść tylko w przypadku, gdy są spełnione warunki:
dotyczące formy - tylko przepisy w randze ustawy
tylko ze względu na ochronę ważnego interesu publicznego: bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne państwa, porządek publiczny, ważny interes państwowy, ochrona wolności obywateli.)
Inną podstawą konstytucyjną jest zasada ochrony własności, która polega na tym, że prawo własności jest chronione w sposób szczególny (bez względu na to komu przysługuje). Właściciel rzeczy ma zagwarantowane dwie swobody:
korzystania z rzeczy (używania);
jest uprawniony do swobodnego rozporządzenia rzeczą (może ją darować, sprzedać, zmienić, obciążyć hipoteką);
Uprawnienia te traktowane są jako uprawnienia bezwzględnie obowiązujące. Odstępstwo może nastąpić przepisami ustawy.
Wreszcie, na koniec, napisane jest iż prowadzenia działalności gospodarczej powinno się odbywać na równych prawach, wszyscy przedsiębiorcy powinni być równo traktowani (dotyczy to m.in. uzyskiwania gwarancji, zdolności kredytowej). W konsekwencji muszą być stosowane takie same kryteria prawne wobec wszystkich przedsiębiorstw.
Kwestie dotyczące podmiotów świadczących usługi regulują przepisy ustawy z 19 listopada 1999 r. Prawo dział. gospod. oraz ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych.
Nazwa „przedsiębiorstwo turystyczne” nie wynika z tekstu ustawy. Pod tą nazwą rozumiemy 3 grupy przedsiębiorstw:
organizatorzy turystyki
pośrednicy turystyczni
agenci turystyczni
Może być również tak, że ten sam podmiot prowadzi świadczenie usług o charakterze organizatora, pośrednika, agenta turystycznego. Z zastrzeżeniem, że gdy dokonuje ściśle określonych czynności z klientem musi dokładnie określić w jakim charakterze on w tym wypadku występuje (np. pośrednik).
W turystyce istotną rolę zajmuje także ochrona publiczno-prawna przyrody, która uregulowana jest ustawą z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody. Przez ochronę przyrody rozumie się zachowanie, właściwe wykorzystywanie i odnawianie zasobów przyrody, w szczególności tych, które mają postać dziko występujących (roślin i zwierząt), siedlisko tych roślin i zwierząt objętych szczególną ochroną, przyrodę nieożywioną. Celem ochrony przyrody jest utrzymanie procesów ekologicznych i procesów w ekosystemach w prawidłowym stanie, zachowanie dziedzictwa geologicznego, zapewnienie stałego istnienia gatunków roślin i zwierząt.
Z kolei publiczno - prawna ochrona dóbr kultury uregulowana jest przepisami ustawy z 15 lutego 1965 r., o ochronie dóbr kultury. Dobrem kultury są bogactwa naturalne i z tej racji powinny być chronione. Do dóbr kultury zalicza się każdy przedmiot ruchomy lub nie, dawny lub współczesny mający znaczenie dla dziedzictwa kulturowego o charakterze zabytku.
III. 2 Aktualny stan prawny
Zakres prawa turystycznego: trzeba pojmować jako obszar prawa prywatnego, którego rdzeniem jest tworzenie i funkcjonowanie podmiotów oraz normy odnoszące się do umów działalności turystycznych.
Warunki, jakie muszą spełniać kierujący działalnością w zakresie organizacji imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego są następujące:
posiadanie kwalifikacji i dobrej reputacji przez osobę kierująca działalnością przedsiębiorstwa - osoba taka musi posiadać wykształcenie i praktykę oraz nie być karana za przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wiarygodności dokumentów, mieniu oraz przeciwko obrotowi gospodarczemu;
posiadanie zabezpieczenia finansowego - dla pokrycia kosztów powrotu klienta do kraju, gdy organizator turystki, wbrew obowiązkowi, nie zapewnia tego powrotu a także na pokrycie zwrotu wpłat wniesionych przez klientów w razie niewykonania zobowiązań umownych, zabezpieczenie to może mieć formę gwarancji bankowej, ubezpieczeniowej lub umowy ubezpieczenia na rzecz klientów.
Zezwolenie na działalność gospodarczą „organizatora turystyki” lub „pośrednika turystycznego” udziela się, jeśli są spełnione warunki:
organizowanie imprez turystycznych lub wykonywanie pośrednictwa turystycznego stanowi podstawowy przedmiot jego działalności lub jest wyodrębnione organizacyjnie,
zapewni kierowanie działalnością oraz działalnością samodzielnie dokonujących czynności prawnych oddziałów, filii i ekspozytur.
przedstawi dowód zapewnienia pokrycia kosztów powrotu klienta do kraju, w wypadku, gdy organizator turystyki wbrew obowiązkowi nie zapewnia tego powrotu, a także na pokrycie zwrotu wpłat wniesionych przez klientów w razie niewykonania zobowiązań umownych.
dysponuje lokalem odpowiednim do prowadzonej działalności.
Agent w ustawie o usługach turystycznych określony jest w sposób szczególny. Jest to przedsiębiorca, którego działalność podlega na stałym pośredniczeniu. Agent nie może uczestniczyć bezpośrednio w realizowaniu usług. Agent przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do stałego pośredniczenia za wynagrodzeniem przy zawieraniu umów z klientami. Przepisy ustawy o usługach turystycznych wykluczają możliwość zawierania przez agenta umów we własnym imieniu. Agent może działać na zlecenie organizatora turystyki, który ma zezwolenie na działalność w kraju.
Istnieją dwa źródła zagrożeń interesów konsumentów usług turystycznych, tj. o charakterze podstawowym i wynikających ze specyfiki poszczególnych rodzajów produktów turystycznych. Zagrożenie o charakterze ogólnym: niepełna i nierzetelna informacja o raz reklama, standaryzacja umów i sformalizowane procedury dochodzenia roszczeń. Zagrożenia wynikające ze specyfiki poszczególnych usług turystycznych: błędne informacje o jakości i zakresie usług hotelarskich, w zakresie transportu i usług gastronomicznych.
Ochrona prawna konsumenta koncentruje się na trzech głównych sferach:
Ochronie bezpieczeństwa życia i zdrowia ludzkiego;
Ochronie interesów ekonomicznych konsumentów;
Zapewnieniu konsumentom odpowiedniej informacji i edukacji konsumentów.
Prawa turystów reguluje ustawa o usługach turystycznych. Zabezpiecza klientów prze nieuczciwymi sprzedawcami usług.
Organizator imprezy, wycieczki lub osoba działająca w jego imieniu jeszcze przed zawarciem umowy mają obowiązek podać klientowi:
Wszelkie informacje o przepisach paszportowych, wizowych i przeciwwskazaniach zdrowotnych dotyczących uczestnictwa klienta w imprezie.
Informacje o zawarciu umowy ubezpieczenia od kosztów rezygnacji z udziału w imprezie i ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków.
Istotne jest także to, iż organizator turystyki jest obowiązany poinformować klienta o szczególnych zagrożeniach życia i zdrowia na odwiedzanych obszarach oraz o możliwości ubezpieczenia z tym związanego. Dotyczy to także zagrożeń powstałych po zawarciu umowy. Organizator turystyki ma obowiązek zawarcia na rzecz osób uczestniczących w imprezach turystycznych umów ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków i kosztów leczenia.
W. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2000, s.18.
A. S. Kornak, Ekonomika turystyki, Bydgoszcz 1999, s.15.
K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys Socjologii turystyki. Kraków 1996, s.27.
W. Alejziak, Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, „Albis”, Kraków 1999, s. 22.
Słownik języka polskiego PWN„A - K”, pod red. M. Szymczaka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 971
Z. Kruczek, Metodyka krajoznawstwa, Wydawnictwo AWF, Kraków 1997, s. 15.
W.W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2003, s. 26.
Ibidem, s. 34
T. Łobożewicz, Turystyka aktywna, turystyka kwalifikowana. Materiały pokonferencyjne, DrukTur Sp.z o.o., Warszawa 2000, s. 32.
J. Merski, Turystyka kwalifikowana, WSE, Warszawa 2002, s. 61.
W.W. Gaworecki, Ekonomika i organizacja turystyki, PWN, Warszawa, 1982, s. 63
W.W. Gaworecki, Turystyka…, op. cit., s. 36
W. Lewandowski, Ekologia krajobrazu a turystyka aktywna, Wyd. Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2001, s. 41.
Ibidem, s. 42.
D. Zaręba, Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje, PWN, Warszawa 2000, s. 13.
Ibidem, s. 14.
W. Lewandowski, W. Łukasik (red.), Zrównoważony rozwój. Regionalne współdziałanie i edukacja ekologiczna, Wyd. Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2002, s. 54.
Ibidem.
D. Zaręba, Ekoturystyka… op. cit., s. 22.
K. Ostaszewska, W. Lewandowski (red.), Edukacja a zrównoważony rozwój w jednoczącej się Europie, Wyd. UW, Warszawa 2005, s. 141.
K. Łopaciński, Rozwój produktu turystycznego w Polsce w: Kongres Turystyki Polskiej. Turystyka Szansą Rozwoju Kraju. Materiały Pokongresowe. Warszawa 1996, s. 67.
Ibidem, s.68.
J. Suprewicz, Socjologia turystyki, PWE, Warszawa 2001, s. 31.
K. Przecławski, Człowiek a turystyka : zarys socjologii turystyki, Wyd. Albis, Kraków 1997, s. 28.
J. Suprewicz, Socjologia… op. cit., s. 37.
K. Przecławski, Etyczne podstawy turystyki, Wyd. Albis, Kraków 1997, s. 15.
R. Winiarski, Turystyka w badaniach naukowych, wyd. AWF, Warszawa 1995, s. 25.
Ibidem, s. 24.
T. Burzyński, Kierunki rozwoju Turystyki w: Kongres Turystyki Polskiej. Turystyka szansą rozwoju kraju (materiały pokongresowe), Warszawa 1996, s. 45.
Ibidem, s. 47.
D. Zaręba, Ekoturystyka… op. cit., s. 72.
Ibidem, s. 74.
L. Dyczewski, Trwałość i zmienność kultury polskiej, Wyd. UMCS, Lublin 2002, s. 8
K. Ostaszewska, W. Lewandowski (red.), Edukacja… op. cit., s. 56.
K. Horowiec, Prawo turystyczne, PWN, Warszawa 2005, s. 4.
Dz.U. Nr 133, poz. 884, zm. Dz.U. Nr 158, poz. 1043
Dz.U. Nr 41, poz.324 wraz z późniejszymi zmianami
J. Gospodarek, Prawo turystyczne, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2001, s. 18.
Ibidem, s. 19.
K. Horowiec, Prawo… op. cit., s. 6.
J. Gospodarek, Prawo… op. cit., s. 52.
M. Wieszczycka, Prawo konsumenckie w turystyce, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2003, s. 12.
M. Nestorowicz, Prawo w turystyce, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2003, s. 22.
Ibidem, s. 23.
J. Gospodarek, Prawo… op. cit., s. 11.
Ibidem, s. 12.
M. Nestorowicz, Prawo… op. cit., s. 19.
K. Horowiec, Prawo… op. cit., s. 14.
Ibidem, s. 15.
M. Wieszczycka, Prawo konsumenckie… op. cit., s. 17.
Ibidem, s. 18.
21