• KONSTYTUCJA

Konstytucja USA jest pierwszą i najstarszą obowiązującą konstytucją na świecie. Została uchwalona 17 września 1787r. (weszła w życie 26 lipca 1788r. po ratyfikacji przez ostatni ze stanów - Nowy York)

Składa się z:

• 7 „artykułów” (rozdziałów) : 1 - kongres, 2 - prezydent, 3 - sąd najwyższy, 4 - stosunki federalne, 5 - procedura zmiany konstytucji, 6 -tzw. formuła supremacyjna, 7 - warunki wejścia w życie konstytucji

• i 26 poprawek (szczególne znaczenie ma pierwszych 10 pochodzących jeszcze z XVIII w. uchwalone przez Kongres USA 25 września 1789r. i ratyfikowane ostatecznie 15 grudnia 1791r.). Te 10 poprawek, tzw. kart praw (Bill of rights) , stanowi swoistą „kartę swobód obywatelskich” i zostało uchwalone, aby osłabić wpływy antyfederalistów, którzy krytykowali brak katalogu praw obywatelskich w konstytucji. Kolejne poprawki:

• XI - sądy federalne (1795)

• XII - wybory prezydenckie (1804)

• XIII - znosi niewolnictwo (1865)

• XIV - o obywatelstwie (1868)

• XV - równe prawa wyborcze (1870)

• XVI - federalny podatek dochodowy (1913)

• XVII - wybór senatorów (1913)

• XVIII - prohibicja (1919)

• XIX - prawa wyborcze dla kobiet (1920)

• XX - kadencje (1933)

• XXI - odwołuje prohibicję (1933)

• XXII - druga kadencja prezydenta (1951)

• XXIII - specjalny dystrykt Columbia (1961)

• XXIV - znosi podatki wyborcze (1964)

• XXV - następstwo prezydenta (1967)

• XXVI - zakaz ograniczania przez stany wieku wyborczego (1971)

• Szybko powstał też komentarz do konstytucji tłumaczący intencje jej twórców i do dziś mający znaczenie przy ustalaniu treści zawartych w niej artykułów Jest to zbiór 85 artykułów prasowych (tzw. Federalist Papers lub The Federalist) autorstwa A. Hamiltona, J. Madisona i J. Jaya ogłaszanych w kilku nowojorskich gazetach w latach 1787-88.

• Konstytucja amerykańska zmieniona została nie tylko poprzez uchwalanie kolejnych poprawek, ale przede wszystkim doznała przeobrażenia w drodze praktyki konstytucyjnej, w tym poprzez orzecznictwo Sądu Najwyższego USA, nadając coraz to inne znaczenie formalnie nie zmienianym przepisom.

• Sztywność konstytucji

Konstytucja amerykańska należy do najsztywniejszych na świecie. Dwa dopuszczalne tryby jej zmiany (w praktyce stosowany tylko pierwszy):

1. Uchwalenie poprawki w jednakowym brzmieniu przez obie izby kongresu (tzw. propozycja kongresu) większością 2/3 w każdej izbie, a następnie ratyfikowanie jej przez parlamenty ¾ ogólnej liczby stanów (tj. obecnie 38). Jest to długa procedura, trwa zazwyczaj kilka lat, bo data wejścia w życie liczy się od momentu ratyfikacji przez ostatni 38 stan

2. Zgłoszenie przez 2/3 legislatur stanowych żądania zwołania Konwencji Konstytucyjnej (zwołania tego ma dokonać Kongres), która także uchwalałaby propozycje poprawek, poddane identycznemu trybowi ratyfikacji przez stany

• ZASADA SUWERENNOŚCI LUDU I PRAWA JEDNOSTKI

Pomimo że Deklaracja Niepodległości z 1787r. nie jest formalnie częścią konstytucji to jednak zawarta w niej zasada suwerenności ludu przeszła do amerykańskiego „wyzania wiary” i stała się fundamentem prawa konstytucyjnego. Zasada ta znalazła potwierdzenie również w Konstytucji, na samym jej wstępie, w postaci stwierdzenia, że „niniejszą Konstytucję dla Stanów Zjednoczonych Ameryki (…) powołuje i ustanawia lud Stanów Zjednoczonych”- w ten sposób potwierdzony został najistotniejszy przejaw suwerenności - jego władza ustrojodawcza. (w historii USA wieloletni spór o to jak rozumieć suwerenność ludu - czy lud amerykański w całości czy suwerenność ludów poszczególnych stanów - bo Deklaracja Niepodległości deklarowała suwerenność 13 koloni a nie jakiegoś innego podmiotu, ostatecznie rozwiązany przez wojnę secesyjną)

Prawa obywatelskie konstytucja ujmuje w skrajnie liberalistycznej wersji, mocno zakorzenionej w filozofii praw naturalnych. Znajdują siew Karcie praw (patrz wyżej) i kładą specjalny nacisk na zagadnienia prawa karnego:

• Wolność osobista jednostki (zachowanie przywileju „habeas corpus”)

• Wolności wyznania i swoboda praktyk religijnych, wolności słowa i prasy, wolność zgromadzeń i wolność petycji (poprawka I)

• Prawo organizowania własnych sił porządkowych i posiadanie broni (oprawka II)

• Nietykalność osobista, nienaruszalność mieszkania, dokumentów i mienia, rewizja i zatrzymanie jedynie na podstawie szczegółowego nakazu (poprawka IV)

• Możliwość osądzenia za najcięższe przestępstwa jedynie z oskarżenia Ławy Przysięgłych, zakaz dwukrotnego karania za ten sam czyn, zakaz wymuszania zeznań na własną niekorzyść (poprawka V)

• Odpowiedzialności karna przed sądem przysięgłych, powiadomienie oskarżonego o oskarżeniu, prawo do obrony przy pomocy wskazanych środków (poprawka VI)

• W sporach cywilnych utrzymuje sięwłaściwość sądów przysięgłych (poprawka VII)

• Zakaz nadmiernych kaucji,grzywien oraz okrutnych wymyślnych kar (VIII)

• Prawo do równego traktowania, do równej ochrony prawnej (poprawka XIV)

• OGÓLNE OKREŚLENIE USTROJU

Ustrój polityczny Stanów Zjednoczonych, w ogólnych ramach zasady suwerenności ludu i uznania podstawowych praw jednostki, kształtują dwie najistotniejsze zasady organizacyjne: zasada federalizmu i trójpodziału władzy. W ramach federalizmu ustrój USA wyraża klasyczny model „federalizmu dualistycznego”, natomiast zasada trójpodziału władzy przyjęta została w wersji preferującej separację władz, uzgadnianie ich działalności ma następować pośrednio, poprzez stosowanie (lub groźbę stosowania)rozmaitych wzajemnych hamulców. Równowaga władz wymaga zrównoważenie wagi tych hamulców u poszczególnych władz, zbalansowania - reguła checks and balances. Struktura włądzy wykonawczej polega na koncentracji tej f. w rękach prezydenta - system prezydencki.

• Zasada federalizmu

• USA tworzy 50 stanów (w zasadzie państw) + tzw. Dystrykt Kolumbia, w którym znajduje się stolica

• O państwowym charakterze stanów świadczą : odrębne konstytucje i oparte o nie ustawodawstwo, własne legislatury stanowe, gubernatorzy stanowi wybieranie w głosowaniu powszechnym, sądownictwo na czele z stanowymi Sądami Najwyższymi

• Zarząd lokalny zorganizowany jest na zasadzie szerokiego samorządu stanowego

• Konstytucja federalna gwarantuje poszczególnym stanom republikańską formę rządów rozumianą jako wymóg realizacji podstawowych zasad amerykańskiego konstytucjonalizmu: podziału władzy, reprezentacji itd.

• Pionowy podział kompetencji publicznych między władze federalne a władze stanowe : tam gdzie dla ustawodawstwa przewidziane są kompetencje Kongresu USA - działa również federalna egzekutywa, tam gdzie działalnością ustawodawczą zajmują się kongresy stanowe - tam działa ich administracja i sądownictwo. Jest to podział merytoryczny a nie funkcjonalny

• Wyjątek: sądy stanowe zobowiązane są do stosowania również ustawodawstwa federalnego i to jako prawodawstwa o wyższej mocy niż stanowe

• Nie ma żadnego specjalnie powołanego organu do rozstrzygania sporów konstytucyjnych, choć w praktyce rolę tą spełnia Sąd Najwyższy USA

• Zakres działania kongresu USA obejmuje 17 materii określonych w konstytucji, w pozostałych występuje domniemanie kompetencji na rzecz stanów, wyjątki:

• Ustawy, które Kongres uzna za „potrzebne i właściwe”

• Przypadki nadinterpretowywania owych 17 punktów w orzecznictwie Sądu Najwyższego

• Kompetencje wynikające z samej natury suwerenności państwowej (kompetencje immanentne) np. w zakresie spraw międzynarodowych

• kompetencje wynikowe - kompetencje wynikające nijako z kompetencji konstytucyjnych, będące ich „dalszym ciągiem”

• federalizm kooperatywny - zlewanie się działań federacji i stanów

• kanałem oddziaływania stanów na władze federalne jest Senat, będący reprezentacją stanów, a także wpływ stanów na wybór prezydenta; z drugiej strony oddziaływanie Federacji na stany przejawia się w wyższości prawa federalnego nad prawem stanowym i możliwością egzekucji ustaw federalnych przy użyciu milicji stanowych

• WŁADZA USTAWODAWCZA - KONGRES USA

Nazwa „kongres” nawiązuje do organu działającego okresie wojny o niepodległość. Kongres składa się z dwóch izb: Izby Reprezentantów i Senatu, co jest wynikiem przede wszystkim federalnej struktury państwa i jest jednym z najważniejszych przejawów kompromisu międzystanowego. IR w założeniu jest reprezentacją całości i jednolitości ludu USA, Senat - reprezentacją części składowych federacji, czyli stanów.

W ramach funkcji ustawodawczej Kongresu stanowiska obu izb są ze sobą zrównane stąd mówi się o dwuizbowości „symetrycznej” czy też „zrównoważonej”. Z kolei w ramach innych funkcji publicznych jedna lub druga z izb może posiadać inne, nieco większe kompetencje. Stany w senacie posiadają zawsze równą reprezentację, po 2 senatorów z każdego Stanu tak wiec liczebność senatu wynosi 100 osób, natomiast liczba mandatów do IR z każdego stanu określana jest proporcjonalnie do liczby mieszkańców tego stanu na podstawie odbywającego się, co 10 lat spisu ludności. Każdy stan musi posiadać, co najmniej jednego przedstawiciela w IR nawet gdyby liczebność mieszkańców nie dawała mu do tego prawa. Obecnie, od 1911 r. IR liczy sobie 435 członków.

Izba Reprezentantów posiada 2 letnią kadencję, natomiast Senat jest organem bezkadencyjnym, kadencję posiadają jedynie poszczególni senatorowie. Wynosi ona 6 lat, z tym, że co dwa lata ustępuje 1/3 składu Senatu i łącznie z wyborami do IR następuje uzupełnienie wolnych mandatów. W związku z tym senatorowie podzieleni są na 3 grupy, co powoduje m.in. to, ze w wyborach uzupełniających, co 2 lata w konkretnym stanie, w którym wybory są przeprowadzane zawsze wybierany jest tylko 1 senator. Kadencja kongresu jako całości liczona jest według kadencji IR, wiec również wynosi 2 lata. Data wyborów ustalona jest konstytucyjnie na pierwszy wtorek po pierwszym pon listopada. Co cztery lata wybory parlamentarne zbiegają się wówczas z wyborami prezydenckimi.

• WYBORY

Wybory są powszechne, czynne prawo wyborcze - 18 lat, bierne do IR - 25 lat, bierne do senatu - 30 lat, obowiązuje wymóg rejestrowania się wyborców, co stanowi warunek wzięcia udziału w głosowaniu.

• Wybory do IR odbywają się w okręgach jednomandatowych, okręgi te muszą mieścić się w granicach stanów. Okręgi zgodnie z zasadą równości są równe pod względem liczby wyborców, podziału dokonują gubernatorzy stanowi, przy czym istnieje zakaz tzw. arytmetyki czy „geografii” wyborczej

• Wybory do senatu także równe, ale tylko w sensie formalnym, okręgi jednomandatowe (okręg = stan)

• Wszystkie wybory w USA przebiegają z zastosowaniem systemu większości zwykłej

• Obowiązuje zasada rezydencji - wymóg zamieszkiwania przez kandydata w okręgu wyborczym, z którego startuje (w praktyce sprawia, że członkowie IR często czują się związani z miejscowymi interesami i są podatni na miejscowe lobby)

• O ważności wyborów orzekają obie izby Kongresu, każda na swój użytek, na podstawie sprawozdania specjalnie w tym celu powołanej komisji.

Kongresmani nie są związani instrukcjami swych wyborców i nie mogą być przez nich odwołani (mandat wolny). Istnieje natomiast możliwość każdej z izb kongresu pozbawienia swych członków większością 2/3 mandatu parlamentarnego (w przypadku działań niegodnych, kryminalnych i parapolitycznych - w praktyce od dawna niestosowane) Immunitet parlamentarny obejmuje jedynie zachowanie się kongresmanów w parlamencie, natomiast poza jego murami odpowiadają oni na ogólnych zasadach.

• Funkcjonowanie

• Rozstrzygnięcia z zakresu funkcjonowania znajdują się w konstytucji, ustawie o reorganizacji legislatywy z 1970r. oraz ustawie o uchwalaniu budżetu przez Kongres oraz jego kontroli nad zamrażaniem kredytów z 1974r. Pewne znaczenie posiada również ustawa o prawie budżetowym i rozliczaniu z 1921r.

• Kongres zbiera się, co najmniej raz w roku, 3 stycznia (w myśl XX poprawki z 1921r.). Na dwuletnią kadencję Kongresu składają się wiec dwie sesje roczne. W ich skład wchodzą poszczególne posiedzenia izby, przy czym ich czasem niekoniecznie jest jeden dzień. Zakończenie kadencji Kongresu oznacza również zamknięcie wszystkich prowadzonych przez niego prac (zasada dyskontynuacji).

• Zakończenie każdej sesji zależy od decyzji IR i wymaga zgody senatu. Zakończenie najpóźniej musi nastąpić na posiedzeniu w dniu, w którym rozpocząć ma się następna sesja roczna a najwcześniej 31 lipca. Konstytucja przyznaje prezydentowi prawo zwołania w nadzwyczajnych sytuacjach jednej lub obu izb. Nie ma natomiast żadnego pozakongresowego organu uprawnionego do przerywania obrad, odraczania lub rozwiązania izb.

• Obradami IR kieruje wybierany przez nią speaker, a senatu formalnie wiceprezydent, jednakże w praktyce na początku każdej kadencji senat wybiera swojego „tymczasowego przewodniczącego”, który normalne przewodniczy tej izbie

• Komisje: na podstawie ustawy o reorganizacji legislatywy z 1970r. w IR funkcjonują 22 komisje stałe a w senacie - 16 (w 1974 roku w obu izbach powołano jeszcze komisje budżetowe) To ograniczenie nie ma jednak znaczenia, bo powstają dziesiątki komisji specjalnych i podkomisji . Komisje stałe mają charakter resortowy lub funkcjonalny, wspomagając izbę przy realizacji jednej tylko kompetencji (komisje zasobów i środku, k. kredytów budżetowych, k. budżetowe)

• Ustawodawstwo

Rodzaje ustaw:

• Ustawy publiczne - mające postać rozstrzygnięć generalnych

• Ustawy prywatne - dotyczą osób lub spraw indywidualnych (konkretnych)

• Ustawy autoryzacyjne - podobnie jak u. apriopriacyjne występują w procesie uchwalania przez parlament budżetu federalnego. Projektując budżet należy przedstawić Kongresowi projekty ustaw autoryzacyjnych: rozmaite, planowane w przyszłym roku budżetowym kierunki działania i rozmiary tych działań. Te projekty powinny być przez kongres uchwalone. Następnie…

• Ustawy apriopriacyjne - wyrażają zgodę kongresu na faktyczne uruchomienie kredytów na zatwierdzone już wcześniej w ustawach autoryzacyjnych przedsięwzięcia

• Obie izby mogą także razem uchwalić tzw. rezolucje zbieżne - nie są to ustawy a jedynie służą do wyrażenia stanowiska w ważnych kwestiach politycznych. Każda z izb może też osobno uchwalić rezolucje (zwykłe) wyrażające podobne oświadczenia, ale tylko jednej z izb

• Procedura ustawodawcza

• Inicjatyw ustawodawcza formalnie przysługuje jedynie członkom IR i senatorom. Pomimo że większość projektów powinna wychodzić z inicjatywy egzekutywy a w obrębie tzw. Urzędu Wykonawczego Prezydenta funkcjonuje specjalna komórka „Wydział Spraw Ustawodawczych” projekt musi być formalnie zgłoszony przez któregoś z kongresmanów lub ich grupę.

• Procedura ustawodawcza może rozpocząć się w każdej izbie, ale projekty ustaw dotyczących materii finansowych muszą być składane w IR i dopiero po uchwaleniu w tej izbie wędrują do senatu

• Pierwsze czytanie w izbie obejmuje odczytanie tytułu projektu przez przewodniczącego i skierowanie go do komisji. O wyborze komisji decyduje przewodniczący (projekty ustaw apriopriacyjnych muszą być kierowane do „komisji do spraw środków budżetowych). Jedynie w senacie istnieje możliwość zakwestionowania decyzji przewodniczącego i przesłanie projektu do innej komisji, bądź przejście od razu do dyskusji plenarnej

• W komisjach projekty przesyłane są do podkomisji, tam szczegółowo badane z możliwością dokonywania zmian. W toku tych prac ma miejsce daleko posunięta współpraca z urzędnikami odpowiedniego departamentu rządowego, gdzie projekt powstał. Komisje w związku z projektami mogą też dokonywać „przesłuchań”. Pozytywne stanowisko komisji skutkuje przedstawieniem izbie sprawozdania zalecającego uchwalenie projektu w formie wyjściowej lub zmienionej przez komisję, negatywne - brakiem przestawienia, co oznacza nieuchwalenie projektu. Istnieje możliwość „wydobycia” takiego projektu w IR na pisemny wniosek bezwzględnej większości ustawowej liczby członków izby i po upływie 30 dni od przekazania komisji

• W IR sprawozdanie komisji trafia do komisji regulaminowej, która dzieli projekty pod względem ich charakteru i ważności i kwalifikuje je do jednego z tzw. kalendarzy, - co oznacza decyzję, co do kolejności omawiania oraz wydaje pod adresem izby jedno z 5 rodzajów „zaleceń”, co oznacza decyzję, co do trybu dalszego postępowania. W tym zakresie może konsultować się z komisją merytoryczną. W senacie komisje regulaminowa nie posiada tych uprawnień. W IR funkcjonuje pięć kalendarzy:

• Kalendarz Unii - obejmujący ustawy podatkowe i apriopriacyjne

• Kalendarz izby - inne ważne ustawy

• Kalendarz zgody - ustawy niekontrowersyjne

• Kalendarz prywatny - ustawy prywatne

• Kalendarz zwolnień - dotyczy wydobywania projektów z rąk komisji

W senacie formalnie funkcjonują dwa kalendarze

• Kalendarz urzędowy - obejmuje wszystkie ustawy i inne sprawy

• Kalendarz egzekutywy - odnosi się do aktów współdziałania Senatu z Prezydentem

(Z punktu widzenia procedury ustawodawczej stosuje się tylko ten pierwszy)

Zalecenia Komisji regulaminowej Izby Reprezentantów:

• Zalecenia otwarte - możliwość nieograniczonego zgłaszania poprawek

• Zalecenia zamknięte - zakaz zgłaszania poprawek

• Zalecenia dopuszczające modyfikację - dopuszczalność wnoszenia poprawek w określonej części projektu lub poprawek autorstwa komisji merytorycznej

• Zalecenia uchylające - dopuszczające odstępstwa od reguł regulaminowych

• Zalecenia złożone -

Komisja Regulaminowa posiada swobodę, co do terminu wydania swoich decyzji jak i do dokonania odpowiednich kwalifikacji i jeśli ich nie dokona to oznacza to przerwanie procesu ustawodawczego i nieuchwalenie ustawy. Istniej również procedura „wydobywania” projektu z rąk komisji, analogicznie jak z rąk komisji merytorycznych.

• Po przekazaniu sprawozdania odbywają się (w ramach określonego zalecenia) dyskusje plenarne, zgłaszanie poprawek i głosowania, przy czym częściowo IR pracuje wówczas jako tzw. komisja całej izby (mniej formalnie, nie pod przewodnictwem przewodniczącego). przewodniczącego senacie takie rozwiązanie nie jest stosowane. W obu izbach występują natomiast liczne możliwości skracania procedury, przyspieszania głosowania itd.

• Po uchwaleniu projektu przez 1 izbę musi on być również przyjęty przez 2. Stosuje się tą samą procedurę tyle, że najczęściej skróconą. Uchwalenie lub nieuchwalenie (tj. formalne odrzucenie lub niedoprowadzenie do końca procedury w izbie) projektu kończy procedurę ustawodawczą. Natomiast w przypadku zmian tekst wraca do pierwszej izby, i wtedy:

• Jeśli ta na wniosek przew. Komisji merytorycznej zaakceptuje zmiany lub zrezygnuje z projektu to koniec procesu ustawodawczego

• Izba ta może przyjąć tzw. poprawki alternatywne i wówczas projekt ponownie rozpatruje druga izba i tak aż do uzyskania zgody obu izb na określony tekst

• Może wystąpić o powołanie komisji uzgadniającej (druga izba też musi się na to zgodzić) W jej skład wchodzi przewodniczący i ważniejsi członkowi komisji merytorycznych obu izb. Każda z delegacji posiada jako całość 1 głos a decyzja musi zapaść, w tym sensie, jednogłośnie. Zadaniem komisji jest wypracowanie tekstu kompromisowego, wychodząc z obu różniących się tekstów - nie może natomiast niczego dodawać

• Jeżeli komisja uzgadniająca nie potrafi wypracować jednolitego tekstu, kończy to postępowanie ustawodawcze

• Jeśli wypracuje jednolity tekst to musi on być jeszcze zaakceptowany przez obie izby. Każda z izb może projekt zaakceptować lub odrzucić, (co kończy postępowanie ustawodawcze) lub zaproponować ponowne podjęcie postępowania uzgadniającego, przy nowych składach komisji uzgadniającej.

Obrady komisji uzgadniającej są jawne, jest ona często określana jako „trzecia izba Kongresu”

• Po uchwaleniu ustawy zostaje ona przedłożona prezydentowi do podpisu … ale to już zupełnie inna historia…. - patrz system hamulców/hamulce egzekutywy wobec kongresu

• Określenie „trzecia izba kongresu” przypisywane jest również działającym oficjalnie w Kongresie lobbystom. Lobby od 1946r. jest w USA legalne, ale musi spełniać pewne warunki: organizacje chcące informować i wpływać na członków kongresu muszą się zarejestrować u sekretarza izby, winny dokumentować swoje wydatki w powyższym zakresie i przekładać ich dokumentacje, co kwartał sekretarzowi, który je publikuje. Jest to, więc działalność jawna i tym samym poddana kontroli publicznej (w tym „przesłuchaniom w komisjach)

• Kontrola nad egzekutywą

Konstytucja nie wymienia wyraźnie prawa kongresu do prowadzenia działań kontrolnych wobec organów egzekutywy, lecz uprawnienia takie nigdy nie były kwestionowane i rozwijały się od początku nowego państwa. Zestaw środków różni się nieco od form europejskich - brak takich procedur kontrolnych jak interpelacje i zapytania poselski czy uchwalanie absolutorium, są natomiast:

• Komisje specjalne - powoływane w miarę potrzeb, celem ustalenia stanu rzeczy w określonej, konkretnej sprawie. Mogą być powoływane przez jedną i drugą izbę, lub można powołać komisję wspólną obu izb. Podstawowym ich uprawnieniem jest wzywanie na swe posiedzenia funkcjonariuszy publicznych (z wyjątkiem prezydenta) oraz osób prywatnych i żądanie przedstawienia przez nich informacji. Nosi to nazwę „przesłuchań”, a stanowisko komisji przypomina stanowisko prokuratora w procesie karnym. Stawiennictwo na żądanie komisji jest obowiązkowe, odmowa zeznań jest obrazą izby i podlega każe wymierzonej przez izbę (bez wyroku sądowego). Istniej możliwość nieujawniania przez niektórych funkcjonariuszy publicznych na życzenie prezydenta pewnych info, zwłaszcza tajemnic wojskowych, dyplomatycznych itd. - „przywilej egzekutywy”. Przesłuchania mają charakter jawny.

• Komisje stałe - możliwość prowadzenia przesłuchań w ramach f. kontrolnej (także podkomisje)

Od 1970r. istnieje obowiązek komisji wciągania do swych prac kontrolnych ekspertów z funkcjonującej przy kongresie „Służby badawczej”. Komisje dokonując kontroli działalności egzekutywy w drodze przesłuchań nie dysponują możliwością wyciągnięcia formalnych konsekwencji. Takie uprawnienia formalnie ma jedynie prezydent, a komisje mogą jedynie ujawniać nieprawidłowości. Jedynie w przypadku procedury impeachmentu komisje mogą stanowić impuls do wyciągania konsekwencji.

• Izby kongresu mogą wymagać od Prezydenta lub jego departamentów przedstawienia im raportów, zwłaszcza dotyczących realizacji programów rządowych, które są następnie analizowane przez komisje.

• Główni inspektorzy - niezależni od departamentów i agencji rządowych funkcjonariusze, których zadaniem jest bieżąca kontrola tych organów oraz przedstawianie raportów w tym zakresie bezpośrednio kongresowi

• Kontroler Generalny - stoi na czele Generalnego Urzędu Obrachunkowego (odpowiednik izb kontroli, izb obrachunkowych), kontroluje gospodarkę budżetowo-finansową poszczególnych departamentów i agencji rządowych, przedkłada Kongresowi sprawozdania

• Kompetencja wypowiadania wojny

Formalną deklarację o wypowiedzeniu wojny uchwala Kongres!! Stało się to dotychczas zaledwie 5 razy, natomiast w pozostałych konfliktach, w jakie angażowało się USA, Stany brały udział decyzją poszczególnych prezydentów (jako głównodowodzących siłami zbrojnymi) uznających zaangażowanie militarne jako wyraz ochrony interesów państwa.

• WŁADZA WYKONAWCZA - PREZYDENT USA

Struktura władzy wykonawczej jest monokratyczna - Prezydent jest piastunem całej władzy wykonawczej, szefem wszystkich jej czynników składowych. Jest organem samodzielnym, w swoim postępowaniu wolnym od obowiązku działania dopiero na wniosek innego organu oraz od uzyskiwania zgody innego organy (kontrasygnaty). Posiada podobnie jak Kongres demokratyczną legitymacje (wybory powszechne) i odpowiada jedynie przed ludem (podczas ponownego ubiegania się o stanowisko)

• Wybory

Prezydentem może zostać osoba, która ukończyła 35 lat życia, urodziła się w stanach i stale w nich zamieszkuje od co najmniej 14 lat. Kadencja trwa 4 lata, urząd można piastować dwukrotnie (jedynie wiceprezydent, który przejął f. Prezydenta i sprawuje ją krócej niż 2 lata może jeszcze dwukrotnie ubiegać się o ten urząd).

• Wybory prezydenckie są pośrednie: Każdy stan wyznacza elektorów w liczbie równej jego reprezentacji w obydwu izbach kongresu, a dopiero ci wybierają prezydenta. Od 1961r. trzech elektorów wybiera również ludność Dystryktu Kolumbia - łączna ilość elektorów wynosi więc 538.

• Wybory elektorskie są powszechne i bezpośrednie, elektorem nie może zostać członek kongresu lub funkcjonariusz władz federalnych

• Dzień wyborów elektorskich pokrywa się z dniem wyboru do IR , stosowany jest system większości zwykłej - elektorami zostają osoby, które uzyskały kolejno najwięcej głosów. Przy funkcjonującym systemie dwupartyjnym cała liczba mandatów elektorskich przypada liście kandydatów partii, która uzyskała najwięcej głosów wyborców (wyborcy nie mogą glosować na kandydatów różnych list, musza glosować w sposób zblokowany)

• Elektorzy wybrani w poszczególnych stanach spotykają się w stolicach swych stanów w najbliższy poniedziałek po drugiej środzie grudnia i tam głosują, a rezultaty przesyłają do przewodniczącego Senatu. Ten zwołuje wspólne posiedzenie obu izb i oznajmia wynik. Wygrywa kandydat, który uzyskuje bezwzględną większość głosów elektorskich - 270.

• Jeśli żaden z kandydatów nie osiągnie takiej większości, wówczas wyboru dokonuje IR, ale głosując nie indywidualnie, lecz poszczególnymi stanami, przy czym każdemu stanowi przysługuje jeden głos. Wybór ograniczony jest do 3 kandydatów, którzy poprzednio uzyskali kolejno najwięcej głosów elektorskich, wymagana jest znowu większość bezwzględna - a więc teraz 26

• W podobny sposób wybiera się Wiceprezydenta, z tym, że jeżeli elektorzy nie są w stanie wyłonić zwycięzcy, wybór przechodzi na senat, gdzie jednak senatorzy głosują indywidualnie a nie stanami

• Faktycznie wyniki wyborów prezydenckich są już znane w chwili wyłonienia elektorów. Można, bowiem obliczyć iloma głosami elektorskimi dysponuje każda z partii i stosownie do tego wskazać, kto wygra wybory (ponieważ mandaty nie mogą podzielić się po równo, bo trzeba je liczyć nie indywidualnie ale stanami). Można, więc powiedzieć, że wyborcy głosują nie tyle na kandydatów na elektorów, co na określonego kandydata na prezydenta, a więc wybory formalnie pośrednie stają się faktycznie bezpośrednimi.

• Negatywną konsekwencją wyboru kolegium elektorskiego systemem większości zwykłej może być wybór tzw. prezydenta mniejszości: polega to na tym, że w kolegium elektorskim większość uzyskać może partia, na która głosy oddała mniejszość wyborców - dzieje się tak, dlatego że głosy oddane w poszczególnych stanach na kandydatów partii, która w nich przegrywa nie znajdują żadnego odzwierciedlenia w składzie kolegium - choć może tu chodzić o wcale niemałe liczby. Zsumowanie takich głosów przypadłych w skali całego kraju może wykazać, że w kolegium większość posiada partia, na którą de facto głosowała mniejszość wyborców. Wybrany w ten sposób prezydent posiada poparcie większości elektorów, ale mniejszości wyborców.

• Prawybory

Instytucja prawyborów zapewnia udział wyborców nie tylko w procedurze desygnacji na urząd Prezydenta, ale również ich udział w procedurze selekcji na ten urząd.

• Formalnie prawybory dotyczą wybierania delegatów na ogólnokrajowe, dwie konwencje partyjne, na których wybierani są kandydaci na prezydenta obydwu partii; w każdym stanie odbywają się, więc dwukrotnie: prawybory demokratyczne i republikańskie

• Ustawy stanowe wprowadzają:

• prawybory otwarte - wziąć w nich udział mogą wszyscy, i to dwukrotnie (bo dla obu partii)

• lub zamknięte - udział w nich biorą tylko tacy, którzy wcześniej zarejestrowali się jako członkowie danej partii, więc mieszkańcy stanu mogą wziąć w nich udział tylko raz

• wyborcy każdego stanu wybierają delegatów na konwencję w liczbie dwukrotnie większej od liczby wybieranych przez nich elektorów. Całkowita lb delegatów na konwencję wynosi więc 1076 ale głosuje się na konwencjach stanami

• nie ma zasady trwałego popierania kandydatów dla których wcześniej deklarowało się poparcie, gdyż konwencja dąży do zgłoszenia kandydatury, popieranej przez wszystkich uczestników

• Funkcje Prezydenta USA

JAKO PROMOTORA USTAW:

• przełamanie w praktyce konstytucyjnego zakazu bezpośredniej inicjatywy ustawodawczej (formalnie tylko kongresmani mają i.u. ale w praktyce większość projektów jest inicjowana przez egzekutywę)

• orędzia do kongresu

• coroczne, przedstawiane na początku sesji „informacje o stanie Unii” i zalecenia w sprawie środków koniecznych i właściwych + dołączane do niech projekty ustaw (które jednak formalnie muszą być składane przez członka izby)

• orędzie budżetowe

• orędzie ekonomiczne - o stanie gospodarki, również może zawierać propozycje ustawodawcze

• orędzie specjalne - dotyczące konkretnych zagadnień

• wykorzystanie prawa weta ustawodawczego (lub groźbę jego zastosowania co często skłania izby do ustępstw i kompromisów… ale przecież nie pali się…. o vecie więcej w dalszej części skryptu)

• wspólpraca z członkami Kongresu poprzez zaufanych parlamentarzystów

JAKO EGZEKUTORA USTAW I SZEFA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

• troszczy się o ścisłe wykonywanie ustaw (także wykonywanie wyroków sądów federalnych) W realizacji tego zadania dysponuje organami administracji federalnej takimi jak:

• wiceprezydent - zostaje prezydentem w sytuacji śmierci Prezydenta lub złożenia przez niego urzędu, lub „pełni obowiązki prezydenta” w sytuacjach niemozności przez niego sprawowania urzędu. Musi wtedy mianować nowego wiceprezydenta, który już nie pochodzi z wyborów powszechnych

• departamenty i ich szefowie - odpowiedniki ministerstw

• niezależne agencje wykonawcze - organy niezależne od departamentów, podlegające prezydentowi, powoływane poprzez ustawy

• niezależne komisje regulujące - organy niezależne od departamentów i Czesiowi również od Prezydenta, mają prawo wydawania przepisów prawnych w zakresie zarządzanych przez nie praw i rozstrzyganych sporów

• zwierzchnictwo prezydenta - pełne podporządkowanie powyższych organów prezydentowi (wyjątek - niezależne komisje regulujące). Kierownicy departamentów są, więc jedynie czynnikami opiniodawczymi. Nawet tzw. Gabinet prezydenta (zebranie wszystkich kierowników departamentów zwoływane przez prezydenta + wiceprezydent) ma charakter opiniodawczy

• przejawy zwierzchnictw prezydenta:

• mianuje urzędników państwowych i ich odwołuje

• może wydawać wiążące wytyczne, dyrektywy i polecenia pod adresem podległych mu organów

• kontrola nad funkcjonowaniem administracji, żądanie sprawozdań, informacji, inspekcje

• prawo do zmiany rozstrzygnięci podejmowanych przez podległe mu organy

• substytucja - wyłączanie kierowników pewnych organów i przejmowanie ich uprawnień

• wydawanie przepisów prawnych:

• rozporządzenia - wydawane na podstawie ustawy, zmierzające do jej konkretyzacji

• zarządzenia - w sprawach wewnętrzno - organizacyjnych i proceduralnych administracji federalnej (bez upoważnienia ustawy)

• proklamacje - służące określeniu daty wejścia w życie ustawy, albo skutkujące zawieszeniem jej funkcjonowania

JAKO KIEROWNIKA POLITYKI ZAGRNICZENEJ:

• zawieranie umów międzynarodowych

• mianowanie ambasadorów i konsulów oraz przyjmowanie ambasadorów państw obcych

• wysyłanie zagranicznych misji

• proklamowanie kierunków polityki zagranicznej (orędzia, projekty ustaw, wizyty zagraniczne, wystąpienia na forum organizacji międzynarodowych, udział w konferencjach międzynarodowych, instrukcje dla ambasadorów)

• zawieranie porozumień administracyjnych:

• umowy posiadające charakter wykonawczy wobec już istniejących ustaw lub traktatów

• umowy wymagające następnie wydania ustaw dla ich realizacji lub zgody Kongresu

• umowy w sprawach leżących w ramach konstytucyjnych kompetencji Prezydenta

JAKO GŁÓWNODOWODZĄCEGO SIŁ ZBROJNYCH:

• Prezydent posiada faktyczną władzę wydawania rozkazów operacyjnych Siłom Zbrojnym w czasie pokoju i wojny, mianowania i zwalniania dowódców itd.

• Władza wojenna w trakcie konfliktu zbrojnego (nawet bez wypowiedzenia wojny przez Kongres) - zarządzanie wszelkimi sprawami, zgłasza gospodarczymi i bezpieczeństwa publicznego, powiązanymi z toczącymi się działaniami wojennymi

• Możliwość prowadzenia operacji wojskowych za granicą (bez wypowiedzenia wojny) w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa, spowodowanego atakiem na terytorium USA lub na jego Siły Zbrojne - konieczność jednak konsultacji z Kongresem, max czas trwania takiej operacji - 60 dn, możliwość przedłużenia przez ustawę o dalsze 30 dni. Kongres może natomiast w każdej chwili zażądać przerwania operacji w drodze rezolucji równoległej - niewymagającej podpisu prezydenta , gdzie jego veto nie jest możliwe.

• UPRAWNIENIA NOMINACYJNE POZA SFERĄ EGZEKUTYWY:

Przede wszystkim mianuje sędziów Sądu Najwyższego oraz może mianować sędziów federalnych sądów niższej instancji

• PRAWO UŁASKAWIANIA - prawo zawieszania i darowania kary za przestępstwa przeciwko USA, nie dotyczy spraw wszczętych w procedurze impeachment

• Aparat pomocniczy Prezydenta

Urząd Wykonawczy - swego rodzaju „kancelaria prezydenta” w jej skład wchodzą:

• Urząd Białego Domu - najbliżsi doradcy i współpracownicy - „asystenci”

• Biuro Zarządzania i Budżetu - m.in. Wydział Spraw Ustawodawczych

• Krajowa Rada Bezpieczeństwa (NSC) - Prezydent, wice, sekretarz stanu, sekretarz obrony, doradca ds. bezpieczeństwa, dyrektor biura ds. przygotowywania sytuacji nadzwyczajnych + zapraszane osoby, tej radzie podporządkowana jest CIA

• Rada Doradców Ekonomicznych - główne zadanie to przygotowanie orędzia ekonomicznego prezydenta

• System Hamulców

Hamulce egzekutywy wobec Kongresu:

1. Veto zwykłe (zawieszające)

• Projekty ustaw uchwalone ostatecznie prze obie izby wymagają aprobaty i podpisu prezydenta. Termin przesłania projektu nie jest ustalony i zależy od izby, która uchwaliła go jako 2 - może to być dzień uchwalenia, jakiś późniejszy, nawet ostatni dzień sesji albo pierwszy dzień sesji następnej.

• Jeśli prezydent podpisze tekst, staje się on ustawą i wchodzi w życie, jeśli w ciągu 10 dni od otrzymania projektu do podpisu prezydent nie zareaguje to również wchodzi on w życie

• Prezydent może jednak w ciągu tych 10 dni odesłać projekt do izby, która rozpoczęła nad nim prace, wraz ze swymi zastrzeżeniami wskazującymi na przyczyny odmowy podpisania (niekonstytucyjnośc, niecelowość, zbędność, szkodliwość itd.)

• Jeśli Kongres dalej będzie chciał uchwalić tą ustawę to obie izby po kolej musza przegłosować projekt jeszcze raz tym razem większością 2/3 w każdej izbie i wtedy prezydent musi już podpisać ustawę

• Nie jest jednak takie proste uzyskanie takiej większości stąd veto formalnie tylko zawieszające często okazuje się skuteczne 

2. Veto kieszonkowe

• Następuje, kiedy prezydent odsyła do Kongresu niepodpisany projekt a ten „przerywając swoje prace uniemożliwi jego zwrot”. W praktyce odnosi się to do przerw między sesjami i kadencjami Kongresu. Prezydent nie podpisuje projektu, i choć nie zwraca go Kongresowi nie staje się on ustawą. Powinien jednak poinformować o tym zdarzeniu Kongres. Veto takie jest nieprzełamywalne i absolutne.

• zakaz veta selektywnego - veto musi dotyczyć całości projektu

3. Zamrażanie kredytów

Prezydent jako wykonawca ustaw ma w praktyce możliwość wstrzymywania ich realizacji (całości lub części). Uprawnienie te ma szczególne znaczenie w odniesieniu do ustaw apriopriacyjnych (przyznających kredyty), gdzie prezydent przywołując względy oszczędnościowe sabotuje realizację ustaw autoryzacyjnych. Nosi to nazwę „zamrażania” kredytów. Bronią parlamentu w tej sprawie jest poczynienie w ustawie zastrzeżenia zabraniającego zwłoki w realizacji kredytów. Takie działania prezydenta legalizuje ustawa o budżecie i kontroli zamrażania kredytów z 1974r. ale nakłada na nie określone warunki:

• obowiązek informowania przez prezydenta kongresu o zamiarze zamrożenia (w przypadku zaniechania przez prezydenta zajmuje się tym Kontroler Generalny)

• decyzja prezydenta może zostać uchylona drogą rezolucji dowolnej izby

• decyzje prezydenta o unieruchomieniu kredytów są anulowane po 45 dniach od otrzymania przez izbę stosownej informacji i prezydent jest zobowiązany uruchomienie kredytów

Hamulce legislatywy wobec prezydenta

1. „władza nad sakiewką” - przyznawanie kredytów na wszelkie działania administracji federalnej, dokonywane w formie ustaw apriopriacyjnych. Uchwalenie kredytów lub ich brak oznacza określenie kierunków i rozmiarów działalności prezydenta

2. wymóg zgody senatu na zawierane przez Prezydenta traktaty międzynarodowe - zgoda senatu musi być wyrażona większością 2/3 głosów po wcześniejszej konsultacji prezydenta z liderami partii w senacie, członkami komisji spraw zagranicznych i innymi wpływowymi senatorami. (wymóg zgody senatu nie dotyczy porozumień administracyjnych)

3. wymóg zgody senatu na nominacje dokonywane przez prezydenta - dotyczy stanowisk ambasadorów i konsulów, sędziów Sądu Najwyższego oraz wszystkich funkcjonariuszy państwa na urzędy, utworzone przez ustawy

4. veto legislatywy - obejmuje rozmaite możliwości uzależnienia Prezydenta od czynnika parlamentarnego, przy stanowieniu przez niego przepisów prawnych, np.:

• aktowi prezydenta nadaje się warunkowa moc obowiązującą i obie izby lub któraś z nich może podjąć w określonym czasie rezolucje dezaprobującą akt prezydenta i wówczas ulega on uchyleniu

• akt prezydenta dopiero wówczas nabiera mocy prawnej, jeśli któraś z izb lub obie wyraża na to zgodę w określonym czasie

• wymóg corocznego potwierdzania aktu prezydenta przez izby lub komisję kongresową

• WŁADZA SĄDOWNICZA

Najwyższą instancją jest Federalny Sąd Najwyższy. Sądy niższych instancji mogą być tworzone w drodze ustaw, aktualnie są to 94 sądy federalne I instancji zwane dystryktowymi i 13 sądów II instancji - apelacyjnych. Oprócz tego funkcjonuje sądownictwo stanowe ze stanowymi sądami najwyższymi na czele.

• Sąd Najwyższy USA

Składa się z 9 sędziów (liczebność nie wynika z konstytucji tylko z ustaw). Sprawowanie urzędu sędziowskiego jest dożywotnie, na czele stoi prezes, powoływany podobnie jak pozostali sędziowie - przez prezydenta za zgodą senatu. SN działa zawsze jako całość, nie ma podziału na składy orzekające czy izby. Kworum wynosi 6 sędziów, rozprawy są zawsze jawne. Okres urzędowania SN trwa od początku października do końca czerwca.

• SN rozpatruje apelacje od wyroków sądów dystryktowych oraz stanowych Sądów Najwyższych

• Może również być sądem pierwszej i zarazem ostatniej instancji w sprawach dotyczących ambasadorów i konsulów obcych państw, oraz w sprawach, w których jedną ze stron byłby któryś ze stanów

• W sytuacjach określonych w ustawie SN sam może zdecydować czy będzie funkcjonował jako instancja odwoławcze, czy też nie zostanie uruchomiony i wtedy proces zakończy się tylko na 2 lub nawet 1 instancji

• Jako sąd odwoławczy SN może funkcjonować w jednej z 4 procedur : w trybie apelacji, certiorari, certyfication i mandamus

• Impeachent

Jest to szczególna procedura odpowiedzialności konstytucyjnej funkcjonariuszy wszystkich 3 władz w drodze oskarżenia o sprzeniewierzenie władzy. Odpowiedzialności tej podlegają prezydent, wiceprezydent i wszyscy cywilni funkcjonariusze federalni. Wszczynana jest w dość niejawnie określonych przypadkach - zdrady, przekupstwa, „innych” zbrodni lub przewinień. Procedura:

• Postępowanie rozpoczyna się od wniosku członka IR, komisji tej izby lub prezydenta. Po rozpatrzeniu wniosku IR może uchwalić rezolucję kierującą sprawę do Komisji wymiaru sprawiedliwości a ta, przeprowadza przesłuchania i winna złożyć izbie sprawozdanie i fakultatywnie projekt „artykułów oskarżenia”

• IR nie jest związana stanowiskiem komisji, jeśli jednak przychyli się do wniosku, uchwala rezolucję o postawieniu w stan oskarżenia i kieruje ją do Senatu oraz wybiera 5 - 11 oskarżycieli.

• O winie rozstrzyga Senat w procedurze przypominającą sądową. (w przypadku oskarżenia prezydenta lub wicep. Posiedzeniom senatu przewodniczy prezes SN)

• Uznanie winnym wymaga kwalifikowanej większości 2/3 głosów obecnych senatorów i oznacza usunięcie z zajmowanej funkcji, z możliwością zakazu pełnienia funkcji publicznych w przyszłości. Skazanie w procedurze impeachmant nie wyklucza pociągnięcia następnie danej osoby do odpowiedzialności sądowej na ogólnych zasadach.

USA

12 | Strona

---