312


Piotr Sztompka „Analiza Systemowa w naukach politycznych”

  1. Analiza systemowa jako etap tworzenia teorii

Metoda naukowa służy lub powinna służyć jakiemuś wyraźnie określonemu celowi. We współczesnych naukach politycznych ostatecznym celem badawczym jest empiryczna teoria polityki. Uznanie takiego ideału badawczego oznacza przezwyciężenie dwóch tendencji panujących w nauce o polityce:

  1. Nacisk na tworzenie teorii oznacza odejście od wąskiego empiryzmu:, czyli gromadzenia danych, faktów, oderwanych informacji, w nadziei, że w ich masie ujawnią się niejako same przez się interesujące prawidłowości ogólne.

Coraz wyraźniej ujawnia się konieczność systematyzacji rozproszonych faktów w całościowe struktury. Najdoskonalszą systematyzację ma przynieść właśnie teoria.

  1. Nacisk na tworzenie teorii empirycznej oznacza odejście od tendencji normatywnej: rozważania zjawisk i procesów politycznych wyłącznie w kategoriach etycznych czy formalno prawnych. Sens tzw. rewolucji behawioralnej w naukach politycznych polega właśnie na przesunięciu akcentu z tego, w jaki sposób zjawiska, procesy czy działania polityczne przebiegać powinny, na rzeczywisty przebieg zjawisk i procesów politycznych oraz rzeczywiste zachowanie się jednostek w sytuacjach politycznych.

Ideał teorii empirycznej może być zdefiniowany przez negację: jako przeciwieństwo tendencji wąsko-empirycznej i normatywnej.

TEORIA EMPIRYCZNA to taki i tylko zbiór twierdzeń, który dostarcza prawomocnej, sprawdzalnej, sprawdzonej, pragmatycznie kompletnej i semantycznie spójnej odpowiedzi na pytanie, dlaczego? Dotyczące wyraźnie określonej dziedziny zjawisk czy procesów politycznych.

Tylko spełnienie powyższych sześciu warunków powoduje uznanie odpowiedzi na pytanie eksplanacyjne za teorię.

2 z 6 warunków

Zarówno to, co wyjaśniamy jak i to, przez co wyjaśniamy musi być uchwycone za pomocą określonych kategorii pojęciowych.

Z badanej dziedziny przedmiotowej wyodrębniamy pojęciowo pewien przedmiot i przypisujemy mu pewną cechę, wyodrębnioną z kolei pojęciowo z szerokiego zbioru cech, jakie mogą temu przedmiotowi potencjalnie przysługiwać.

Natomiast odpowiadając na pytanie, dlaczego? Wyodrębniamy pojęciowo pewną szerszą klasę przedmiotów, którym przysługuje ta sama cecha, lub pewną ogólniejszą cechą cechę przysługującą temu samemu przedmiotowi i wskazujemy na prawidłowe powiązanie odpowiednich klas czy cech.

W obu przypadkach kierujemy się pewnym uproszczonym czy wyidealizowanym obrazem pojęciowym tych zjawisk czy procesów, które wyjaśniamy i za pomocą, których wyjaśniamy, albo inaczej określonym modelem pojęciowym interesującej nas dziedziny rzeczywistości.

MODEL POJĘCIOWY to zbiór upraszczających lub idealizujących założeń dotyczących badanego przedmiotu.

PROCES BUDOWY TEORII to tyle, co konstruowanie systemu wyjaśnień.

KONSTRUOWANIE MODELU POJĘCIOWEGO tej dziedziny rzeczywistości, którą pragniemy wyjaśnić, stanowi konieczny wstępny etap procesu budowy teorii.

Analiza systemowa w naukach politycznych to właśnie konstruowanie szczególnego modelu pojęciowego zjawisk politycznych, a mianowicie modelu systemowego. Jest, więc to konieczny, wstępny, (dlatego niewystarczający) etap budowania teorii polityki.

Celem teorii jest wyjaśnienie zjawisk: model pojęciowy dostarcza ramy odniesienia, języka, w którym teoria może być sformułowana, ale sama nic nie wyjaśnia.

  1. Modele systemowe w naukach politycznych

Tzw. rewolucja systemowa w nauce sprowadza się do dwóch spraw:

  1. różnorodne dziedziny rzeczywistości zaczyna się interpretować nie jako luźne zbiory izolowanych elementów, lecz jako wewnętrznie zintegrowane, wyróżniające się od otoczenia i kierujące się swoistymi prawidłowościami całości

  2. rozważając poszczególne elementy, zjawiska czy procesy, zwraca się uwagę na ich cechy relacjonalne, powiązania z innymi elementami, miejsce i rolę w szerszych całościach - albo prościej - na strukturę nie zaś na ich cechy absolutne, przysługujące im samym bez względu na kontekst, w jakim występują.

Na teren nauk politycznych rewolucja systemowa dociera dwiema drogami:

  1. źródłem nowych modeli pojęciowych w badaniu polityki są najogólniejsze, wysoce sformalizowane dyscypliny nauk - cybernetyka, teoria informacji, „ogólna teoria systemów” (Easton, Deutsch, Kaplan)

  2. źródłem systemowych modeli polityki są inne, równoległe dyscypliny nauk społecznych, przede wszystkim antropologia społeczna i socjologia z dominującym kierunkiem funkcjonalnym lub inaczej szkoła „strukturalno-funkcjonalna” (Almond, Apter, Parsons)

Ogólny model systemu politycznego

W takim ogólnym ujęciu system polityczny to:

    1. zbiór rozróżnialnych elementów,

    2. powiązanych ze sobą różnorodnymi zależnościami, które łącznie tworzą jego strukturę,

    3. wyróżniających się od otoczenia za pośrednictwem uchwytnej granicy,

    4. ale ulegający oddziaływaniom płynącym z otoczenia przez określone wejścia,

    5. i oddziaływujący na otoczenie poprzez określone wyjścia,

    6. przy czym charakter oddziaływań na wyjściach jest wyznaczony poprzez oddziaływania na wejściach, zmodyfikowane przez procesy konwersji wewnątrzsystemowej,

    7. a charakter oddziaływań na wejściach jest modyfikowany za pośrednictwem sprzężenia zwrotnego przez oddziaływania na wyjściach.

Poszczególne składniki definicyjne pojęcia systemu ulegają konkretyzacji w modelach szczegółowych proponowanych przez różnych autorów. Każdy z nich kładzie nacisk na inne aspekty modelu ogólnego.

Elementy systemu

Co jest ostatecznym składnikiem, nierozkładalnym elementem systemu politycznego?

  1. Stanowisko realistyczne głosi, że elementami systemu politycznego - podobnie jak i szerszego systemu społecznego - są jednostki ludzkie w potocznym, biologicznym sensie; „żywi ludzie”. W tym ujęciu mówi się o systemie konkretnym lub członkowskim.

  2. Stanowisko nominalistyczne głosi, że elementami systemu są działania ludzkie albo pewne szczególne aspekty czy przekroje całościowej działalności ludzkiej. W tym ujęciu o systemie analitycznym.

Twórcy analizy systemowej przyjmują stanowisko nominalistyczne, traktują system polityczny jako kategorię analityczną. Jednakże nie sposób zdefiniować elementu poprzez odwołanie się do cech absolutnych, a tylko poprzez charakterystykę szerszej całości, do której element należy. Działanie polityczne to przecież działanie ludzkie wyróżnialne tylko przez swój kontekstowy sens, przez to, że podejmowane jest w systemie politycznym. Interakcja polityczna to wzajemne oddziaływanie międzyludzkie, które od innych oddziaływań różni się tym tylko, że odbywa się w ramach systemu politycznego. Rola polityczna to tylko ten fragment całościowej działalności jednostki, który podejmuje ona jako członek systemu politycznego.

Ponieważ nie można zdefiniować elementu systemu politycznego w sposób niezależny, niemożliwe jest także zdefiniowanie samego systemu w sposób tradycyjny, strukturalny, to znaczy poprzez odwołanie się do charakterystyki elementów składowych i siatki ich powiązań. Jedyna droga to definicja systemu „od zewnątrz” wytyczenie granic systemu politycznego odróżniających go od otoczenia (innych systemów), a następnie zdefiniowanie elementu poprzez odwołanie się do tak określonej całości.

Granica systemu

W jaki sposób odróżnić można to, co wewnętrzne dla systemu, od tego, co leży poza nim?

Analitycznie rzecz biorąc granice systemu mogą być zinterpretowane jako kryteria włączenia lub wyłączenia elementów do systemu”.

Jakie cechy przysługują systemowi jako całości?

Przede wszystkim jego funkcje. Definicja systemu politycznego i definicja jego elementów proponowana przez twórców analizy systemowej ma charakter funkcjonalny. Schematycznie formułowana jest tak:

    1. system polityczny pełni w społeczeństwie takie a takie funkcje

    2. elementami systemu politycznego są wszystkie takie działania, interakcje i role, które są istotne dal wypełnienia tych funkcji przez system jako całość, tzn. bądź przyczyniają się do ich wypełniania (są funkcjonalne), bądź utrudniają ich wypełnianie (są dysfunkcjonalne)

Easton wyróżnia funkcje:

Pojęcie systemu politycznego obejmuje te role i interakcje, które są istotne (relewantne) dla władczego rozdziału wartości społecznie cenionych w społeczeństwie jako całości.

Almond: System polityczny to ten system interakcji występujący w każdym niezależnym społeczeństwie, który pełni funkcję integracji i adaptacji (zarówno w swoich wewnętrznych ramach jak i w stosunku do innych społeczeństw) dzięki stosowaniu lub groźbie zastosowania przymusu fizycznego.

Parsons: Polityka może być zdefiniowana jako mobilizacja zasobów społecznych i ich wykorzystanie do osiągania celów zbiorowych do formułowania i wdrażania decyzji publicznych.

Deutsch: Polityka to władcza koordynacja ludzkich wysiłków i oczekiwań dla osiągnięcia celów społeczeństwa.

Granice systemu tak czy inaczej zdefiniowane mają zawsze charakter analityczny; są wytyczane przez badacza, w celach badawczych, są konstruktem, podobnie jak cały system. Granice systemu rozumiane analitycznie są zawsze tymczasowe i niejako hipotetyczne. Jeśli wymaga tego rozwiązanie problemu to mogą być zmieniane.

Otoczenie systemu

To, co analitycznie zostaje wyłączone poza granice systemu, jest zaliczone do kategorii otoczenia. Ta kategoria ma sens, jeśli system jest ujmowany jako otwarty, a więc pozostający w istotnych relacjach z tym, co jest poza nim.

Otoczeniem jest

Istnieje wiele klasyfikacji elementów należących do otoczenia:

Easton: tzw. otoczenie totalne systemu politycznego dzieli on na dwie zasadnicze kategorie:

  1. czynniki wewnętrzne, które mieszczą się w ramach tego samego społeczeństwa, co rozważany system polityczny

  • czynniki leżące poza danym społeczeństwem - w systemie międzynarodowym

    • Parsons: wyprowadzona z ogólnych założeń „teorii działania społecznego”, a w szczególności ze schematu czterech funkcji tzw. AGIL, które muszą być spełnione w każdym społeczeństwie:

    1. adaptacja (A od adaptation)

    2. osiągania celów (G od goal - attainment)

    3. integracji (I od integration)

    4. utrzymania wzorów (L od latency or pattern-maintenance)

    Poszczególne typy struktur społecznych dadzą się rozróżnić w zależności od tego, która z powyższych funkcji w nich dominuje. Skoro system polityczny jest zdefiniowany przez funkcję osiągania celów, to w otoczeniu systemu politycznego znajduje się cała reszta „systemu działania”, czyli trzy pozostałe podsystemy:

      1. ekonomiczny i technologiczny wyróżniony przez funkcję adaptacji

      2. rodzina i gospodarstwo domowe wyróżnione przez funkcję utrzymywania wzorów, czy socjalizacji

      3. kultura, religia, sztuka itp. wyróżnione przez funkcję integracji

    Wejścia systemu

    Kategoria wejść służy do uchwycenia oddziaływań, jakim system podlega ze strony otoczenia. Oczywiście liczba takich oddziaływań i ich różnorodność jest ogromna. Konieczne staje się dla celów analitycznych uproszczenie i uogólnienie wszystkich oddziaływań przez wprowadzenie mniejszej liczby zmiennych zbiorczych. Taką rolę pełni wzięty z cybernetyki termin „wejście”.

    Easton proponuje wyróżnienie dwóch zmiennych zbiorczych tego typu.

    Pomocne jest rozpatrywanie przepływu głównych oddziaływań z otoczenia do systemu jako dwóch podstawowych wejść: żądań i poparcia. Poprzez te wejścia szeroki wachlarz działań zachodzących w otoczeniu ulega ukierunkowaniu, odzwierciedleniu, zsumowaniu i może być rozpatrywany z punktu widzenia roli, jaką odgrywa w życiu politycznym.

    ŻĄDANIE to wyraz opinii, że władczy rozdział wartości w odniesieniu do pewnych osób powinien być dokonany lub przeciwnie - nie powinien być dokonany przez jednostki za to odpowiedzialne.

    Żądania mogą być dla systemu funkcjonalne lub dysfunkcjonalne. W tym drugim wypadku stają się źródłem napięć, wewnątrzsystemowych, które powstają w wyniku:

          1. nadmiaru żądań

          2. sprzeczności żądań wyrażanych przez różne klasy, warstwy, grupy interesów

          3. obiektywnej niespełnialności żądań

    Silne spiętrzenie napięć wewnątrzsystemowych tego typu prowadzić może do całościowej zmiany systemu.

    POPARCIE to działania, postawy, pozytywne opinie w stosunku do pewnych osób, idei, grup, celów, instytucji politycznych lub krócej przedmiotów politycznych.

    Trzy podstawowe przedmioty polityczne, którym kierowane jest poparcie to:

      1. społeczność polityczna (sama idea odrębnego systemu władzy państwowej dla danej społeczności)

      2. reżim polityczny (system norm, wartości, instytucji, słowem - cała struktura władzy politycznej)

      3. władza (konkretne osoby pełniące role polityczne)

    Almond konkretyzuje te kategorie w sposób bardziej rozwinięty:

    Żądania:

    1. regulacji zachowania (bezpieczeństwa publicznego, kontroli cen)

    2. dóbr i usług (płac, ograniczonych godzin pracy, wykształcenia, dóbr konsumpcyjnych na rynku, dróg publicznych, transportu, rekreacji)

    3. uczestnictwa w systemie politycznym (prawa głosowania, dyskusji i udziału w przygotowaniu decyzji politycznych, konsultacji skarg i zażaleń)

    4. symboliczne (przestrzegania „reguł gry”, moralności politycznej, „nowego stylu” władzy)

    Poparcie:

    1. materialne (podatki, darowizny, czyny społeczne, służba wojskowa)

    2. posłuszeństwo w stosunku do norm i przepisów

    3. czynne uczestnictwo w systemie politycznym (głosowanie, udział w organizacjach stowarzyszeniach, wyrażanie opinii w sprawach publicznych)

    4. manifestacje uznania i szacunku dla władzy (wiece, masówki, uchwały, deklaracje, zobowiązania)

    Wyjścia systemu

    Kategoria wyjść służy do uchwycenia oddziaływań, jakim otoczenie ulega ze strony systemu. Idea wyjść pozwala nam ująć w sposób zorganizowany całokształt konsekwencji płynących z działania elementów systemu politycznego.

    Easton: wyjścia obejmuje łączną nazwą decyzji i działań władzy

    Almond: w tym jak system działa na zewnątrz, ujawnia się najlepiej jego istota.

    Proponuje rozróżnić cztery typy wyjść:

    1. ekstrakcyjne (decyzje podatkowe, daniny, żądania administracyjne o zindywidualizowanym adresie)

    2. regulacyjne (decyzje administracyjne w sprawach indywidualnych, wyroki)

    3. dystrybucyjne (decyzje dotyczące rozdziału „dóbr, usług, szans, honorów, pozycji”)

    4. symboliczne (dekoracje polityczne, symboliczne afirmacje znanych społecznie wartości, ideologia)

    Typologia wyjść daje Almondowi podstawę do typologii ogólnych możliwości i zdolności (capabilities) danego systemu politycznego. Różne systemy polityczne mogą realizować funkcje wyjść w różnym stopniu w różnych proporcjach i z różnym powodzeniem.

    Całościowa ocena efektywności danego systemu politycznego opiera się u Almonda na analizie wyjść.

    Konwersja wewnątrzsystemowa

    Przy analizie systemu politycznego możliwe są dwa podejścia:

      1. Metoda „czarnej skrzynki” (black box) polega na skoncentrowaniu uwagi na relacjach systemu i otoczenia na zachowaniu systemu jako całości w otoczeniu, z pominięciem analizy mechanizmów wewnątrzsystemowych, które leżą u podstaw takiego a nie innego zachowania.

      2. Metoda „przeźroczystej skrzynki” (translucid - box), tzn. zajrzeć do wnętrza systemu politycznego w toku jego działania, wtedy, kiedy dokonuje się w jego obrębie przetworzenie (konwersja) wejść w wyjścia (najpełniej rozwinięta w pracach Almonda).

    Kategorią funkcjonalną, której zadaniem jest uproszczona charakterystyka procesów wewnątrzsystemowych jest funkcja konwersji.

    FUNKCJA KONWERSJI to zmienna zbiorcza, której status logiczny podobny jest do zmiennych wejść i wyjść systemu.

    Schemat siedmiu funkcji konwersji i odpowiadających im struktur politycznych:

    1. Socjalizacja i rekrutacja polityczna

      1. proces wdrażania w istniejącą kulturę polityczną, który obejmuje wszystkich obywateli, inaczej - wdrażanie do roli obywatela

      2. proces rekrutacji i wdrażania w wypełnianie wyspecjalizowanych ról w systemie politycznym

    Podstawowe struktury, które pełnią funkcję socjalizacji politycznej to: rodzina, szkoła, stowarzyszenia, partie, środki masowego przekazu i inne.

    1. Artykulacja interesów, czyli formułowanie i wyrażanie interesów indywidualnych lub grupowych w formie wyraźnych postulatów, żądań itp.

    Charakterystyczne dla tej funkcji struktury to grupy interesów: