Antropogeneza

Antropogeneza (gr. ánthrôpos - człowiek, génesis - pochodzenie) - filogeneza człowieka, czyli pochodzenie, droga rozwojowa i procesy biologiczne, które doprowadziły do powstania anatomicznie nowoczesnego człowieka rozumnego (Homo sapiens sapiens), wyjaśniane na gruncie teorii ewolucji w oparciu o osiągnięcia antropologii, filogenetyki molekularnej i antropolingwistyki.

Pozycja człowieka w przyrodzie

Z biologicznego punktu widzenia człowiek klasyfikowany jest jako ssak łożyskowy z najlepiej wśród wszystkich zwierząt rozwiniętym mózgiem, co - obok wielu innych cech - stawia go wśród ssaków naczelnych (Primates). Człekokształtne naczelne wyróżnia brak ogona, większe rozmiary ciała i większy mózg. Potrafią przyjmować postawę dwunożną. Do człowiekowatych (Hominidae) zalicza się obecnie obok człowieka jego wymarłe formy oraz orangutany, goryle i szympansy. W tej grupie (rodzinie) współczesny człowiek rozumny jest jedyną żyjącą istotą, która poruszając się na dwóch nogach w postawie wyprostowanej, posługując się umysłem i mową oraz nauczyła się wytwarzać narzędzia^[1] i za ich pomocą celowo przekształcać swoje otoczenie, tworzyć kulturę i budować cywilizacje.

Analogicznie, jak przy wyjaśnianiu powstania życia na Ziemi, pełne wyjaśnienie powstania człowieka powinno podać kolejność powstawania charakteryzujących go cech, za które - w dużym uproszczeniu - przyjmuje się najczęściej osiągnięcie naziemnego, dwunożnego chodu, pionizację postawy ciała, rozwój mózgowia i pojawienie się inteligencji rozumianej jako myślenie (również abstrakcyjne), zdolność uczenia się i rozwiązywania problemów. Również w tej kwestii nie ma pełnej teorii. Poniżej przedstawiono próbę podsumowania obecnego stanu wiedzy.

Rys historyczny myśli ewolucyjnej

Podobieństwa pomiędzy ludźmi i niektórymi dużymi małpami człekokształtnymi dostrzegano od bardzo dawna. Malajczycy nazywali orangutana leśnym człowiekiem (orang-outang)^[2], Karol Linneusz zaklasyfikował do rodzaju Homo człowieka i szympansa, któremu nadał nazwę systematyczną Homo nocturnus^[3] (nocny człowiek, człowiek nocy)^[4], a rodzinę człowiekowatych (Hominidae) umieścił wśród małp człekokształtnych^[5].

Kolejny etap rozwoju myśli ewolucyjnej rozpoczął się od odkrycia w 1829 (Engis, Belgia), w 1848 (Forbes' Quarry, Gibraltar) i w 1856 roku (Neanderthal, Niemcy) kości istot podobnych do człowieka (neandertalczyk). Pojawiło się wówczas pojęcie człowieka jaskiniowego, które przetrwało do naszych czasów w kulturze masowej. Do czasów Darwina w świecie chrześcijańskim panowało powszechne przekonanie o wyjątkowej pozycji człowieka wśród żywych stworzeń (antropocentryzm). Opublikowana przez Darwina teoria ewolucji^[6] wywołała lawinę dyskusji pomiędzy naukowcami (Thomas Henry Huxley, Georges Cuvier, Charles Lyell, Richard Owen, Alfred R. Wallace i inni) oraz w wielu innych kręgach.

Karol Darwin zakładał, że poszukiwania skamielin wczesnych hominidów powinny być prowadzone w Afryce (Darwin, 1871). Wnioskował tak z analizy zasięgu naturalnego występowania gatunków najbliżej spokrewnionych z człowiekiem.

Poszukiwania prowadzone w różnych regionach świata - poza młodszymi genealogicznie okazami - nie dostarczały nowych danych o formach starszych od neandertalczyka. Począwszy od 1924 sytuacja zaczęła się zmieniać. Wskazywany przez Darwina kierunek poszukiwań wydawał się właściwy i kolejne lata przynosiły coraz to nowe odkrycia. Uwaga całego świata skoncentrowała się na afrykańskich stanowiskach archeologicznych.

W miarę napływających doniesień z wyników badań nad znalezionymi skamielinami obraz drogi rozwojowej człowieka ulegał zmianie. Pojawiły się naukowe opisy odkrytych szczątków, pierwsze próby ich klasyfikowania (Australopithecus, Plesianthropus, Paranthropus, Zinjanthropus, Gigantopithecus, Oreopithecus bambolii, Meganthropus, Pithecanthropus, Palaeoanthropus, Cyphanthropus, Euranthropus, Protanthropus) oraz pierwsze próby rekonstrukcji ich wyglądu. Kolejne odkrycia dostarczały nowych danych, często zmieniając dotychczasowy obraz antropogenezy.

Filogeneza

Zanim pojawił się człowiek

Pierwsze łożyskowce (Eomaia) pojawiły się w kredzie z grupy wymarłych, żyworodnych ssaków, nazywanych Eupantotheria, Eomaia prawdopodobnie dała początek kilku grupom: Xenarthra, Afrotheria, Euarchontoglires, Laurasiatheria oraz Protoeutheria. Pierwsze euarchonty (Plesiadapis), w paleocenie dały początek pierwotnym małpiatkom, te dały początek linii ewolucyjnej, której pierwszym przedstawicielem był Eosimias, żyjący 45-40 mln lat temu. Do tej linii ewolucyjnej obecnie należą małpy szerokonose, makakokształtne oraz małpy człekokształtne.

Na podstawie analizy wyników badań molekularnych ustalono, że małpy szerokonose (Platyrrhini) oddzieliły się od wąskonosych ok. 35 mln lat temu^[7] Nie ma pewności, co do tego, gdzie wyewoluowały naczelne. Wielu badaczy skłania się ku Afryce, jednak prace archeologów na terenie Eurazji zdają się temu przeczyć. Niektórzy naukowcy wskazują nawet na Amerykę Północną^{[8] [9]}, która w paleocenie i na początku eocenu wraz z Eurazją tworzyła Laurazję.

Hominoid, hominid, Homo

Późnomioceńskie (15-5 mln lat temu) naczelne określane są jako hominoidy.

Charakteryzuje je:

• brak ogona

• zatrzymanie rozrostu kości miednicy

• budowa ramion i barków umożliwiająca zawieszanie się na gałęziach

• mózg nieznacznie większy niż u współczesnych małp (z uwzględnieniem proporcji ciała)

• rozwój wzroku

Do tej grupy zaliczane są driopiteki.

Przypuszczalny obszar pojawienia się pierwszych hominidów

Hominidami określane są gatunki, które wyróżnia:

• dwunożność - cecha do niedawna przypisywana wyłącznie człowiekowi

• znaczny wzrost mózgu w stosunku do proporcji ciała

• zmiana w uzębieniu i muskulaturze

• naziemny tryb życia

• długotrwały rozwój osobniczy

Kiedy i gdzie linia hominidów oddzieliła się od linii małp człekokształtnych i przez jakie stadia przeszła zanim osiągnęła poziom człowieka?

Orangutany oddzieliły się od linii prowadzącej do człowieka ok. 12 mln lat temu. Najwcześniejszym z mioceńskich hominidów był oreopitek (9-7 mln lat, Włochy). Analizy molekularne wskazują, że najpierw goryle (ponad 8 mln lat), a później - bliżej spokrewnione z człowiekiem - szympansy (między 6-4 mln lat temu^[10]) oddzieliły się od linii Homo.

Czaszka australopiteka

Za najstarszych przedstawicieli rodziny człowiekowatych uznaje się Sahelanthropus tchadensis (choć jego dwunożność nie została potwierdzona) i Orrorin tugenensis, których szczątki znaleziono w Afryce. Ok. 5,5 mln lat temu - również w Afryce - pojawiły się ardipiteki (A. kadabba i A. ramidus), a po nich pierwsze australopiteki (4-2 mln lat temu) i spokrewnione z nimi parantropy. Skamieniałościom australopiteków towarzyszyły narzędzia kamienne, jednak nie ma pewności, czy nie były one wytworem późniejszych lub żyjących już wyżej rozwiniętych hominidów przebywających na tym samym terenie. Z tego okresu (3,6 mln lat) pochodzą najstarsze znane odciski stóp z Tanzanii przypisywane dwunożnym człowiekowatym (Mary Leakey, 1977) oraz odkryty w 1999 Kenyanthropus platyops.

Hominidy przed pojawieniem się pierwszych Homo
Nazwa	Szacowany okres występowania	Obszar występowania	Uwagi
†Sahelanthropus tchadensis	7 mln lat temu	środkowa Afryka
†Orrorin tugenensis	6,1-5,8 mln lat temu	Kenia	być może przodek szympansa
†Ardipithecus kadabba	5,8-5,2 mln lat temu	Etiopia
†Ardipithecus ramidus	4,4 mln lat temu	Etiopia
†Australopithecus anamensis	4 mln lat temu	Kenia,Etiopia
†Australopithecus afarensis	3,9-3 mln lat temu	Etiopia,Tanzania,Kenia	uważany za bezpośredniego przodka rodzaju Homo
†Australopithecus bahrelghazali	3,5 - 3 mln lat temu	Czad
†Australopithecus africanus	3,3-2,4 mln lat temu	Afryka Południowa
†Australopithecus garhi	2,5 mln lat temu	Etiopia
†Paranthropus aethiopicus	2,5 mln lat temu	Kenia
†Paranthropus boisei	2-1,4 mln lat temu	wschodnia Afryka
†Paranthropus robustus	1,6 mln lat temu	Afryka Południowa
†Kenyanthropus platyops	3,5 - 3,2 mln lat temu	Kenia	Australopithecus afarensis(?), ew. przodek Homo rudolfensis

Pierwsze ślady człowieka

Najstarszych przedstawicieli rodzaju Homo ( z jęz. angielskiego hominin dla odróżnienia od hominid) znamy z pokładów datowanych na ok. 2,6 mln lat. Wyróżnia je:

• największa wśród znanych gatunków pojemność puszki mózgowej

• 
  mniejsze siekacze i kły niewystające poza linię innych zębów, grubsze szkliwo, kształt szczęki bardziej paraboliczny niż u wcześniejszych naczelnych

• budowa stopy, u człowieka palce stopy utraciły chwytność

• czaszka bardziej zaokrąglona, z mniejszą częścią twarzową

• umiejętność wytwarzania narzędzi

Czaszka pitekantropa

Pierwszym śladom przedstawicieli rodzaju Homo towarzyszą prymitywne narzędzia kamienne. Narzędzia znalezione w wąwozie Olduvai (kultura Olduvai) - datowane na ok. 2,6 mln lat (Hadar, Omo i Turkana), a w Azji na ok. 2 mln lat - przypisywane są Homo habilis (człowiek zręczny). Prawdopodobnie wyłonił się spośród australopiteków. Był od nich bardziej wyprostowany, osiągał ok. 130 cm wzrostu i miał większy mózg.

Świadectwa kopalne wskazują na jego obecność do ok. 1,5 mln lat temu. Od ok. 1,8 mln do 70 tys. lat temu żył H. erectus i H. ergaster czasami traktowane jako jeden gatunek - pitekantrop nazywany człowiekiem wyprostowanym. Jego (lub ich) ślady znajdowane są w Afryce, Azji i Europie, co sugeruje, że był pierwszym gatunkiem, który opuścił Afrykę. Pitekantrop udoskonalił wytwarzanie narzędzi, polował na zwierzęta i potrafił rozpalać ogień. Prawdopodobnie tworzył struktury społeczne oparte na związkach rodzinnych.

Czaszka neandertalczyka

Ok. 350 tys. lat temu na terenie Europy pojawili się pierwsi przedstawiciele neandertalczyka (Homo neanderthalensis). Pierwsze ślady Homo sapiens datowane są na ok. 250 tys. lat (archaiczny Homo sapiens). W Europie pojawił się ok. 45 tys. lat temu (kromaniończyk), a więc w czasie kiedy żyli jeszcze neandertalczycy. Obydwa gatunki koegzystowały obok siebie przez blisko 10 tys. lat. Do tej pory nie wiadomo, co spowodowało wyginięcie neandertalczyków.

Czaszka kromaniończyka

Od stada do cywilizacji

Współczesny Homo sapiens zajmował się głównie myślistwem. Prowadził koczowniczy tryb życia. Polowania dostarczały mu wysokokalorycznego mięsa, skór, którymi się okrywał oraz kości wykorzystywanych do wytwarzania coraz wydajniejszych narzędzi. W poszukiwaniu zwierzyny i nowych terenów łowieckich zaludniał nowe obszary.

Religia i kultura

Najstarsze ślady religii pojawiły się 100 tys. lat temu w postaci pochówków (wiara w życie pośmiertne) i rysunków naskalnych.

35-30 tys. lat p.n.e. temu pojawiły się pierwsze zabytki sztuki prehistorycznej, malowidła naskalne w jaskiniach nazywane sztuką paleolitu.

Rolnictwo i hodowla

Wędrówki zwierząt poszukujących źródeł wody i żywności przyczyniły się prawdopodobnie do celowej 'opieki' nad szczególnie przydatnymi dla człowieka gatunkami. Już ok. 9 000 - 8 000 p.n.e. doszło do udomowienia pierwszych zwierząt (pies, owca, koza). Prawie 10 000 lat p.n.e. człowiek zasiał ziarna dziko rosnących roślin, a około 8 000, a w niektórych regionach do 3 000 lat p.n.e. rozpoczął celową uprawę roli (zobacz: rolnictwo). Przyczyniło się to do zmiany trybu życia na osiadły. Zaczęły powstawać pierwsze osady, a ok. 6,8 tys. lat temu - pierwsze miasta.

W ten sposób archaiczny Homo sapiens przez 250 tys. lat opanował cały wolny od lodu świat i jako jedyny z rodzaju Homo nabył umiejętności pozwalające mu przetrwać do czasów, które określamy początkiem cywilizacji.

Przypisy

1. Podgatunek szympansa zwyczajnego - Pan troglodytes verus potrafi wytwarzać i wykorzystywać narzędzia służące do zabijania innych zwierząt.

2. Maciej Faflak, Duże małpy zupełnie bez ogona, Międzynarodowy Biuletyn Ekologiczny, No. 3. - 11. 2005

3. Obecnie Pan troglodytes Blumenbach, 1775

4. Karol Linneusz, Systema Naturae 10th edition, 1758

5. Non placet, quod Hominem inter ant[h]ropomorpha collocaverim, sed homo noscit se ipsum. [1]

6. Charles Robert Darwin, The Origin of Species by Means of Natural Selection, 1859

7. Carlos G. Schrago, On the time scale of new world primate diversification, American Journal of Physical Anthropology, 28 Nov 2006

8. Philip D. Gingerich, Early Eocene Cantius torresi-oldest primate of modern aspect from North America

9. Thierry Smith, Kenneth D. Rose, Philip D. Gingerich, Rapid Asia-Europe-North America geographic dispersal of earliest Eocene primate Teilhardina during the Paleocene-Eocene Thermal Maximum

10. Groves, 2001

Literatura przedmiotu

• Steve Olson Mapowanie historii ludzkości - Przeszłość ukryta w naszych genach, 2003

• Roger Lewin Wprowadzenie do ewolucji człowieka, 2002

• G. C. Conroy Reconstructing Human Origins: a modern synthesis New York: W. W. Norton, 2005

• Henryk Szarski Historia zwierząt kręgowych, PWN, 1998

• Prof. dr hab. Jerzy Dzik, Wykłady

1

---