ALFABET WŁOSKI
Alfabet włoski składa się z 21 liter (5 samogłosek, 16 spółgłosek), które mają następujące nazwy:
a - a
b - bi
c - czi
d - di
e - e
f - effe
g - dżi
h - akka
i - i
l - elle
m - emme
n - enne
o - o
p - pi
q - ku
r - erre
s - esse
t - ti
u - u
v - wu
z - dzeta
W wyrazach obcego pochodzenia występują ponadto:
j - i lunga
k - kappa
w - wu doppia
x - iks
y - i greka
Nazwy liter w języku włoskim są rodzaju żeńskiego.
FONETYKA
Język włoski jest językiem dźwięcznym i bardzo melodyjnym.
WYMOWA SAMOGŁOSEK
Samogłoski a, i, u mają w języku polskim takie same brzmienia, jak w języku polskim.
Pozostałe samogłoski - e, o - mogą mieć brzmienia otwarte lub ścieśnione. E ścieśnione wymawia się przy tak małym rozwarciu jamy ustnej, jak przy wymowie i; o ścieśnione wymawia się przy tak małym rozwarciu jamy ustnej, jak przy wymowie u.
Prawidłowa wymowa samogłosek e i o jest stosowana przeważnie w Rzymie i Toskanii, natomiast w innych prowincjach Włoch spotyka się rzadko takie dokładne rozróżnienie.
Ogólnie można przyjąć, że e i o znajdujące się w zgłosce nieakcentowanej ma brzmienie ścieśnione.
Przykłady:
légge (e ścieśnione) `ustawa' - lègge (e otwarte) `czyta'
pésca (e ścieśnione) `rybołówstwo' - pèsca (e otwarte) `brzoskwinia'
sórte (o ścieśnione) `powstałe' - sòrte (o otwarte) `los'
DYFTONGI
DYFTONG (dittongo), DWUGŁOSKA - połączenie dwóch samogłosek w jednej zgłosce.
W języku włoskim powstaje:
przy zbiegu 1 z dwóch samogłosek i lub u nieakcentowanych z pozostałymi samogłoskami a, e, o, przy czym te ostatnie mogą być akcentowane lub nie, np. Europa, cielo, piano, uomo;
przy zbiegu samogłoski i z u lub u z i, przy czym jedna z nich może być akcentowana, np. fiumana, più, suino.
W języku włoskim występują też DYFTONGI RUCHOME, ZMIENNE (diftonghi mobli) - uo, ie, które przy odmianie i tworzeniu wyrazów pochodnych, gdy akcent wyrazowy przenosi się na inną sylabę, mogą być zastąpione przez pojedynczą samogłoskę o oraz e, np.: scuola `szkoła' scolaro `uczeń', tieni `trzymasz' tenete `trzymacie'.
Dyftongi w sylabie akcentowanej mogą być zastąpione przez o lub e, np.: cuore `serce' core `serce', intiero `cały' intero `cały'.
WYJĄTEK stanowią tu czasowniki nuotare `pływać' i vuotare `opróżniać', które zachowują dyftongi uo, w odróżnieniu od czasowników notare `notować, zauważyć' i votare `głosować, ślubować'. Podobnie czasowniki mietere `kosić, żąć' i presiedere `przewodniczyć', które zachowują dyftongi ie.
TRYFTONGI
TRYFTONG (trittongo), TRÓJGŁOSKA - połączenie 3 samogłosek w 1 sylabie. Wymawia się je łącznie, np.: miei `moi', suoi `jego, jej'.
Obecnie istnieje tendencja unikania trójgłosek przez zastąpienie ich dwugłoskami, np. bestiola `zwierzątko' (zamiast bestiuola), fumaiolo `komin' (zamiast fumaiuolo).
HIATUS
HIATUS (iato), ROZZIEW - przeciwstawienie dyftongu; powstaje przy zbiegu 2 samogłosek (należących do 2 sylab), które wymawiamy oddzielnie:
przy zbiegu a, e, o, np. oasi `oaza', Paolo `Paweł';
przy zbiegu u z i, gdy akcent pada na pierwszą zgłoskę, np. fui `byłam, byłem', lui `on';
przy zbiegu i lub u z a, o, e, gdy akcent pada na i lub u, np. urlio `wycie, krzyk', paura `strach, trwoga'.
WYMOWA SPÓŁGŁOSEK
Większość spółgłosek w języku włoskim wymawia się podobnie jak w języku polskim. Niektóre jednak wymawia się inaczej.
C brzmi jak [k] przed samogłoskami a, o, u oraz przed spółgłoskami, np. cane, colore, chilo, creta; przed e oraz i zaś brzmi jak [cz], np. cena, cibo.
G przed samogłoskami a, o, u zachowuje dźwięk gardłowy, podobnie jak w języku polskim, np. gatto, gusto, greco, ghiro; przed e oraz i zaś brzmi jak [dż], np. Luigi, gelato. W połączeniu z n (gn) wymawia się jak polskie [ń] w wyrazie koń, np. gnocco, ogni. Grupę literową gli wymawia się zasadniczo jak [lj], przy czym samo l wymawia się bardzo miękko, np. aglio, figlio. Tylko w nielicznych wyrazach gli wymawia się identycznie jak w języku polskim, np. glicerina, neglicenza.
H jest nieme. Jego funkcja w języku włoskim polega na tym, że spółgłoskom c i g nadaje ona przed samogł. e oraz i dźwięk gardłowy: chi, che, ghi, ghe. Spółgłoski h używa się też w wykrzyknikach: oh!, ah!, ahimè!, oraz w niektórych formach czasu teraźniejszego czasownika posiłkowego avere `mieć': ho, hai, ha, hanno, w odróżnieniu od podobnie brzmiących innych wyrazów. Wyrazy z h wymawiane są z większym naciskiem.
Q ma dźwięk odpowiadający polskiemu [k], przy czym występuje zawsze z następującą po nim samogłoską u, tworząc grupę literową qu [kł], np. quinto, questo, quaderno, quota. Jako znak graficzny podwójny q występuje jedynie w wyrazie soqquadro `bałagan', natomiast we wszystkich innych wypadkach q podwaja się w grupie cq (wewnątrz wyrazu, nigdy na jego początku).
S ma dwojakie brzmienie: bezdźwięczne lub dźwięczne. Bezdźwięczne występuje:
często na początku wyrazu, np. solo,
po spółgłosce, np. orso,
przed spółgłoskami f, t, p, np. spuma,
przed spółgłoską c [k], np. scuro.
S dźwięczne występuje:
często między dwiema samogłoskami, np. rosa,
przed spółgłoskami b, d, g, l, m, n, r, np. sdegno, snello, svago.
Wymowa spółgłoski s jest we Włoszech niejednolita (w zależności od prowincji).
Grupa literowa sc przed samogłoskami a, o, u brzmi jak [sk], np. scala `schody', scopo `cel'; przed e oraz i zaś - [sz], np. scena, scintilla `iskra'. Samogłoska i występująca po spółgłosce nie sprawia, że staje się ona miękka.
S, po którym następuje spółgłoska, nazywa się s impura.
V wymawiamy jak polskie [w], np. valore `wartość', vino.
Z jest dźwięczne i wymawiane jak polskie [dz] przeważnie na początku wyrazu, np. zero, zolfo `siarka', bezdźwięczne i wymawiane jak polskie [c] - przed samogłoską nie na początku wyrazu, np. lezione, grazie. Podobnie spółgłoski podwojone zz wymawia się jako [cc] lub [dzdz].
Spółgłoski podwojone należy w wymowie wyraźnie zaznaczyć.
AKCENT
Sylaba akcentowana - sillaba tonica.
Sylaba nieakcentowana - sillaba atona.
W zależności od położenia sylaby akcentowanej wyróżniamy następujące grupy wyrazów:
parole tronche - z ostatnią sylabą akcentowaną, np. virtú;
parole piane (ok. 85% wyrazów włoskich) - z akcentowaną przedostatnią sylabą, np. montagna;
parole sdrucciole - z akcentowaną III sylabą od końca, np. tavola, domina, morirono `umrą';
parole bisdrucciole - z akcentowaną IV sylabą od końca, np. capitano `zdarzają się', seminano `sieją', abitano `mieszkają'.
Rozróżniamy akcent TONICZNY (głosowy) - akcent ujawniony w mowie, ale nieuwidoczniony w pisowni, oraz akcent GRAFICZNY ujawniony w pisowni.
W pisowni włoskiej występują 3 RODZAJE AKCENTÓW GRAFICZNYCH:
ACCENTO GRAVE (`) - stosowany przeważnie przy samogłoskach a oraz o otwartym, np. là, libertà `wolność', città, comò `komoda', cantò `komoda';
ACCENTO ACCUTO (´) - stosowany przeważnie przy samogłoskach i oraz u, jeśli są akcentowane, i samogłosce e o brzmieniu ścieśnionym, np. cosí, partí `odjechał', perché, lassú `tam w górze';
ACCENTO CIRCONFLESSO (^) - używany bardzo rzadko dla oznaczenia, że z wyrazu wypadła jakaś litera lub sylaba; zjawisko to spotyka się najczęściej w utworach poetyckich, np. principî `początki' (zamiast principil), tôrre `zabierać' (zamiast togliere).
Akcent graficzny przyjmują:
parole tronche, np. vertità, virtú, caffè, perché;
wyrazy 1-sylabowe zak. na dwugłoskę (oprócz qui, qua);
formy 3. os. lp. cz. przeszł. dk. (passato remoto) czasowników regularnych, np. parlò `mówił(a)';
wyrazy 1-sylabowe o jednakowej pisowni, lecz różnym znaczeniu dla uniknięcia dwuznaczności, np.:
dà `daje' - da `od, z, do',
dí `dzień' - di `z, o',
ché `dlaczego' - che `który',
è `jest' - e `i, a',
là `tam' - la (rodzajnik),
sé `siebie' - se `jeżeli',
sí `tak' - si `się';
wyrazy wielosylabowe, których znaczenie zmienia się zależnie od akcentu, np.
áncora `kotwica' - ancora `jeszcze',
cómpito `zdanie' - compito `ukończony; uprzejmy'.
AKCENT CZASOWNIKÓW
Akcent wyrazowy form czasownika jest ruchomy. W cz. ter. (tr. ozn.) 1., 2. i 3. os. lp. mają akcentowaną zawsze tę samą sylabę. Może ona być II lub III od końca. W 1. i 2. os. l. mn. wszystkie czas. mają akcentowaną przedostatnią sylabę. 3. os. l. mn. ma akcentowaną sylabę III od końca, jeżeli w lp. akcentowana była przedost., lub IV od końca, jeżeli w lp. akcentowana była III syl. od końca.
ELIZJA
ELIZJA, WYRZUTNIA (elisione) - w wypadku gdy występują obok siebie 2 wyrazy, z których pierwszy kończy się na samogłoskę, a drugi zaczyna się również od jakiejś samogłoski, następuje zanik samogłoski pierwszego wyrazu, a na jej miejsce stawia się znak graficzny w postaci apostrofu, np. quest'albero (zamiast questo albero).
Elizja często stosowana jest dowolnie, ale obowiązkowo stosowana być musi przy:
przyimku da przed przysłówkami i wyrażeniami przysłówkowymi,
przyimku di przed wyrazami zaczynającymi się od samogłoski,
przysłówku ci `tu, tam', ale tylko przed wyrazem zaczynającym się od e,
rodzajniku gli przed rzeczownikami zaczynającymi się od i.
Samogłoska akcentowana nie eliduje się.
Zaimki zwrotne przed czasownikami zaczynającymi się od samogł. mogą ulec elizji.
SKRACANIE WYRAZU
SKRACANIE WYRAZU, APOKOPA (troncamento) - zanik głoski lub grupy głosek w wygłosie wyrazu. Stosuje się ją ze względów eufonicznych. Drugi wyraz przy tym zjawisku zaczyna się od spółgłoski (z nielicznymi wyjątkami), w miejscu zaniku głoski nie stawia się apostrofu, wyraz skrócony pozostaje nadal samoistnym wyrazem i wymawia się go oddzielnie.
Przykłady: buon cuore (zamiast buono cuore), san Giovanni (zamiast santo Giovanni).
Zasady:
wyraz podlegający skróceniu musi się składać z więcej niż 1 sylaby,
musi być użyty w liczbie pojedynczej,
przed ostatnią samogłoską skracanego wyrazu musi znajdować się spółgłoska l, n, r, rzadziej m, np. il gentil sesso `płeć piękna', un buon padre, pian piano, abbiam avuto `mieliśmy',
jeśli jedna z ww. spółgłosek jest podwójna, to druga spółgłoska odpada łącznie z końcową samogłoską, np. un bello quadro un bel quadro, quello ragazzo quel ragazzo;
specjalnemu skróceniu podlegają wyrazy:
grande gran,
santo san,
frate fra.
Istnieją też wyrazy skrócone, które wymagają stosowania apostrofu - przeważnie formy 2. os. lp. tr. rozk. niektórych czasowników:
dai da' (od dare),
dici di' (od dire),
fai fa' (od fare),
stai sta' (od stare `być, stać, miewać się'),
vai va' (od andare),
oraz:
poco po'.
CZĘŚCI MOWY, ICH FUNKCJE, ODMIANA I WŁAŚCIWOŚCI
RODZAJNIK
RODZAJNIKI OKREŚLONE I NIEOKREŚLONE
W języku włoskim istnieją tylko 2 rodzaje gramatyczne - męski i żeński.
RODZAJNIK (l'articolo) określa rodzaj i liczbę rzeczowników. Stoi zawsze przed rzeczownikiem.
Istnieją 3 rodzaje rodzajników: określony (articolo determinativo), nieokreślony (articolo indeterminativo) i cząstkowy (articolo partitivo).
RODZAJNIK NIEOKREŚLONY mówi o rzeczowniku w sposób ogólny, nie określając go bliżej.
RODZAJNIK OKREŚLONY informuje o rzeczy lub osobie konkretnej, już znanej.
Un, uno (r. męski), i una (r. żeński) - są rodzajnikami nieokreślonymi.
Il, lo (r. męski) i la (r. żeński) - rodzajniki określone. Lo - przed rzecz. zaczynającymi się od samogłoski.
W l. mn. - i, gli (r. męski) oraz le (r. żeński).
RODZAJNIKI OKREŚLONE ŚCIĄGNIĘTE
Rodzajniki ściągnięte z przyimkami - preposizioni articolate
di + il = del
di + lo = dello
di + la = della
di + i = dei
di + gli = degli
di + le = delle
a + il = al
a + lo = allo
a + la = alla
a + i = ai
a + gli + agli
a + le = alle
da + il = dal
da + lo = dallo
da + la = dalla
da + i = dai
da + gli = dagli
da + le = dalle
in + il = nel
in + lo = nello
in + la = nella
in + i = dei
in + gli = negli
in + le = nelle
su + il = sul
su + lo = sullo
su + la = sulla
su + i = sui
su + gli = sugli
su + le = sulle
Przyimki con i per w zasadzie nie łączą się z rodzajnikami, ale można je również spotkać w formie ściągniętej:
con + il = col
con + i = coi
per + i = pei
PRZYIMEK NIE ŁĄCZY SIĘ NIGDY Z RODZAJNIKIEM NIEOKREŚLONYM!
RZECZOWNIK
Rzeczowniki - sontantivi
RODZAJ RZECZOWNIKA
Rzeczowniki w języku wł. występują tylko w 2 rodzajach gramat.: męskim i żeńskim.
Końc. -o zazw. r. męski. (Ale są wyjątki).
Końc. -a zazw. r. żeński. (Ale są wyjątki).
Końc. -e r. męski lub żeński.
LICZBA MNOGA
RZECZOWNIKI ZAKOŃCZONE NA -O
W lp. -o w l. mn. -i
-co (2-zgłoskowe) -chi, WYJĄTKI: greco greci, porco porci
-co (wielozgłoskowe) -ci lub -chi
-go -ghi, WYJĄTEK: asparago asparagi
-ologo -ologi
-fago -fagi
-io (i akcentowane) -ii
-io (i nieakcentowane) -i
RZECZOWNIKI ZAKOŃCZONE NA -A
W lp. na -a w l. mn. -e
-cia - jeśli spółgłoska c poprzedzona jest inną spółgł. -ce
-gia - jeśli spółgł. g poprzedzona jest in. spółgł. -ge
-cia - jeśli spółgł. c poprzedzona jest samogł. -cie
-gia - jeśli spółgł. g poprzedzona jest samogł. -gie
-cia - jeśli i jest akcentowane -cie (z i akcentowanym)
-gia - jeśli i jest akcentowane -gie (z akcentowanym i)
-ca -che
-ga -ghe
RZECZOWNIKI NIEZMIENIAJĄCE KOŃCÓWEK W L. MN.
Końcówek w l. mn. nie zmieniają:
tzw. nomi tronchi - rzeczowniki z akcentem na ostatniej głosce, np. il caffè i caffè, la capacità le capacità,
rzeczowniki 1-sylabowe, np. il re i re, la gru le gru,
rzeczowniki kończące się na samogł. -i, np. il paraurti i paraurti, la tesi le tesi,
rzeczowniki zak. na spółgł., np. il bar i bar, il sport gli sport,
rzeczowniki zak. na -ie, np. la superficie le superfici, la moglie le mogli.
ODMIANA
ODMIANA RZECZOWNIKA UŻYTEGO BEZ RODZAJNIKA (IMIONA WŁASNE, NAZWY MIAST)
przyp. (mianownik) - chi?, che cosa? Marco (`Marek')
przyp. (dopełniacz) - di chi? di che cosa? di Marco (`Marka')
przyp. (celownik) - a chi? a che cosa? a Marco (`Markowi')
przyp. (biernik) - chi? che cosa? Marco (`Marka')
przyp. (wołacz) - o chi! oh! Marco! (`Marku!')
ODMIANA RZECZOWNIKA Z RODZAJNIKIEM NIEOKREŚLONYM
(ecco) un professore, uno studente, un alunno [`uczeń'], una sorella, un'alunna [`uczennica']
(il libro) di un professore, di uno studente, di un alunno, di una sorella, di un'alunna
(consegno) a un professore, a uno studente, a un'alunno, a una sorella, a un'alunna
(vedo) un professore, uno studente, un alunno, una sorella, un'alunna
Przykłady użycia odpowiedników in. przyp. pol.:
Mówię z (pewnym) chłopcem. - Parlo con un ragazzo.
Kupuję książkę dla (jakiejś) pani. - Compro il libro per una signora.
Idzie do kina ze studentem. - Va al cinema con uno studente.
Wchodzimy do sklepu i kupujemy 2 filiżanki do kawy. - Entriamo in un negozio e compriamo due tazzine da caffè.
Uczennica otrzymuje ołówek od nauczycielki. - L'alunna riceve una mattina da un'insegnante.
ODMIANA RZECZOWNIKA Z RODZAJNIKIEM OKREŚLONYM
Lp.
(ecco) il preofessore, lo studente, l'alunno, la sorella, l'alunna
(il libro) del professore, dello studente, dell'aluno, della sorella, dell'aluna
(consegno) al professore, allo studente, all'alunno, alla sorella, all'aluna
(vedo) il professore, lo studente, l'aluno, la sorella, l'alunna
L. mn.
(ecco) i professori, gli studenti, gli alunni, le sorelle, le alunne
(i libri) dei professori, degli studenti, degli alunni, delle sorelle, delle alunne
(consegno) ai professori, agli studenti, agli alunni, alle sorelle, alle alunne
(vedo) i professori, gli studenti, gli alunni, le sorelle, le alunne
Przykłady tworzenia odpowiedników innych przyp. pol.
Samochód jest w garażu. - L'automobile è nell'autorimessa.
Fotografia jest na biurku. - La fotografia è sulla servania.
Uczeń otrzymuje książkę od profesora. - L'alunno riceve un libro dal professore.
Ojciec rozmawia z synem. - Il padre parla con il figlio.
Kupuję kwiaty dla matki. - Compero i fiori per la madre.
CZASOWNIK
W języku wł. rozróżnia się 3 koniugacje.
CZASOWNIKI NIEREGULARNE
CZASOWNIK avere
Czasownik ten może występować jako czasownik GŁÓWNY (samodzielnie) lub jako POSIŁKOWY (verbo ausiliare) do tworzenia czasów złożonych in. czasowników.
Czas teraźniejszy trybu oznajmującego (presente indicativo)
Lp.
io ho
tu hai
egli / ella / Lei ha
L. mn.
noi abbiamo
voi avete
essi / esse / Loro hanno
Forma pytająca
Zdanie pytające tworzymy w ten sposób, że umieszczamy orzeczenie przed podmiotem. Można też wyrazić zapytanie intonacją - bez inwersji.
W formie pytającej często opuszczamy zaimek osobowy.
Forma przecząca
Formę przeczącą tworzymy przez użycie wyrazu non, który stawia się przed czasownikiem.
CZASOWNIK essere
Czasownik essere może być użyty jako główny lub jako posiłkowy.
Czas teraźniejszy trybu oznajmującego
Lp.
io sono
tu sei
egli, ella, Lei è
L. mn.
noi siamo
voi siete
essi, esse, Loro sono
CZASOWNIK andare
Lp.
io vado
tu vai
egli, ella, Lei va
L. mn.
noi andiamo
voi andate
essi, esse, Loro vanno
CZASOWNIK fare
io faccio (fo)
tu fai
egli, ella fa
noi facciamo
voi fate
essi, esse fanno
CZASOWNIK stare
io sto
tu stai
egli, ella sta
noi stiamo
voi state
essi, esse stanno
CZASOWNIK sapere
io so
tu sai
egli, ella sa
noi sappiamo
voi sapete
essi, esse sanno
CZASOWNIK dovere
io devo (debbo)
tu devi
egli, ella deve
noi obbiamo
voi dovete
essi, esse devono (debbono)
CZASOWNIK dare
io do
tu dai
egli, ella dà
noi diamo
voi date
essi, esse danno
CZASOWNIK cucire
io cucio
tu cuci
egli, ella cuce
noi cuciamo
voi cucit
essi, esse cuciono
CZASOWNIK uscire
uscire `wychodzić'
io esco
tu esci
egli, ella esce
noi usciamo
voi uscite
essi, esse escono
CZASOWNIK bere
bere `pić'
io bevo
tu bevi
egli, ella beve
noi beviamo
voi bevete
essi, esse bevono
CZASOWNIK volere
io voglio
tu vuoi
egli, ella vuole
noi vogliamo
voi volete
essi, esse vogliono
CZASOWNIK venire
Io vegno
tu vieni
egli, ella viene
noi veniamo
voi venite
essi, esse vegnono
CZASOWNIK dire
io dico
tu dici
egli, ella dica
noi diciamo
voi dite
essi, esse dicono
CZASOWNIK salire
salire `wchodzić, wstępować'
io salgo
tu sali
egli, ella sale
noi saliamo
voi salite
essi, esse salgono
CZASOWNIK sedere
io siedo
tu siedi
egli, ella siede
noi sediamo
voi sedete
essi, esse siedono
CZASOWNIKI I KONIUGACJI (-are)
parlare
lp.
1. parlo
2. parli
3. parla
l. mn.
1. parliamo
2. parlate
3. parlamo
-care, np. giocare `bawić się, grać'
io gioco noi giochiamo
tu giochi voi giocate
egli, ella gioca essi, esse giocano
-gare, np. litigare `kłócić się'
io litigo noi litighiamo
tu litighi voi litigate
egli, ella litiga essi, esse litigano
-ciare i -giare - zachowują w całej koniugacje brzmienie podniebienne ci i gi
baciare `całować'
io bacio noi baciamo
tu baci voi baciate
egli, ella bacia essi, esse baciano
passeggare `spacerować'
io passeggio noi passeggiamo
tu passeggi voi passeggiate
egli, ella passeggia essi, esse passegiano
-iare z i akcentowanym
sciare `jeździć na nartach'
io scio noi sciamo
tu scii voi sciate
egli, ella scia essi, esse sciano
-iare z i nieakcentowanym - tracą tę głoskę przed następnym i
studiare `uczyć się'
io studio noi studiamo
tu studi voi studiate
egli, ella studia essi, esse studian
CZASOWNIKI II KONIUGACJI (-ere)
ripetere
lp.
1. ripeto
2. ripeti
3. ripete
l. mn.
1. ripetiamo
2. ripetete
3. ripetono
CZASOWNIKI III KONIUGACJI (-ire)
Cechą charakterystyczną tej koniugacji jest gr. literowa -isc- występująca u większości czas. we wsz. formach lp. i w formie 3. os. l. mn. cz. ter. wsz. tr.
vestire `ubierać'
lp. l. mn
1. veisto vestiamo
2. vesti vestite
3. veste vestono
finire `kończyć'
lp. l. mn.
1. finisco finiamo
2. finisci finite
3. finisce finiscono
Do czasowników III koniugacji, które nie przybierają gr. literowej -isc-, należą:
aprire `otwierać' io apro
coprire `zakrywać' io copro
cucire
divertire `zabawiać' io diverto
dormire io dormo
fuggire io fuggo
nutrire `karmić' io nutro
offrire `ofiarować' io offro
partire io parto
sentire io sento
servire io servo
soffrire `cierpieć' io soffro
vestire `ubierać' io vesto
CZASOWNIKI ZWROTNE
Czasowniki zwrotne - verbi reflessivi - określają czynność, która przechodzi na jej wykonawcę, tj. podmiot.
W j. wł. każda osoba ma swój własny zaimek zwrotny:
io mi noi ci
tu ti voi vi
egli, ella, Lei si essi, esse, Loro si
Zaimki zwrotne przed czasownikami zaczynającymi się od samogł. mogą ulec elizji.
Nieliczne czasowniki są zwrotne tylko w l. mn., np. noi ci salutiamo.
Przy pewnych czasownikach zaimek zwrotny jest tylko pleonazmem, np. io mi meraviglio `dziwię się', io mi fumo una sigaretta `palę papierosa', io mi compro il giornale `kupuję (sobie) gazetę'. Odmieniają się one tak jak właściwe czasowniki zwrotne.
CZAS TERAŹNIEJSZY TR. OZNAJMUJĄCEGO
lavarsi (I kon.) credersi (II kon.) vestirsi (III kon.)
io mi lavo mi credo mi vesto
tu ti lavi ti credi ti vesti
egli (ella, Loro) si lava si crede si veste
noi ci laviamo ci crediamo ci vestiamo
voi vi lavate vi credete vi vestite
essi (esse, Loro) si lavano si credono si vestono
PRZYMIOTNIK
Przymiotniki - aggetivi - obejmują w gramatyce włoskiej o wiele szerszy zakres niż w polskiej - zaliczają się do nich także liczebniki i wyrazy, które w polskiej gramatyce określane są zaimkami przymiotnymi.
Zgadzają się w liczbie i rodzaju z rzeczownikami, do których się odnoszą.
Są 2 zasadnicze grupy przymiotników:
zak. w r. męskim na -o w lp. i na -i w l. mn. (moderno, -i), z których możemy zrobić r. żeński zak. na -a w lp. i na -e w l. mn. (moderna, -e);
mające wspólne zak. dla r. męskiego i żeńskiego - w lp. na -e, w l. mn. na -i (elegante, -i).
Przymiotnik stawia się przed lub po rzeczowniku, nie ma tu reguły.
LICZBA MNOGA
L. mnoga przymiotników tworzona jest tak samo jak liczba mnoga rzeczowników.
PRZYMIOTNIK WSKAZUJĄCY
Przymiotnik wskazujący quello ma w r. m. 2 formy, zależnie od rzecz., przed którym występuje:
quello, l. mn. quegli:
przed rzecz. zaczynającymi się od z, s impura (s + sp.) gn, ps, pn
przed rzecz. zaczynającymi się od samogł. (w lp. quello ulega elizji)
quel, l. mn. - przed rzecz. zaczynającymi się od sp., z wyj. ww.
PRZYMIOTNIKI DZIERŻAWCZE
Wskazuję, do kogo należy rzecz (osoba) określona rzeczownikiem.
Mają te same formy i zgadzają się w liczbie i rodz. z rzecz., do kt. się odnoszą.
Używane są zazwyczaj z rodzajnikiem.
ZAIMEK
ZAIMEK OSOBOWY
Zaimki osobowe (pronomi personali) używane są z reguły w funkcji rzeczownika.
Zaimkami osob., które pełnią f-cję podmiotu w zdaniu, są: io `ja', tu `ty', egli, esso `on', ella, essa `ona', Lei `pan, pani', noi `my', voi `wy', Loro `państwo, panie, panowie'.
Egli, ella - w stosunku do osób; esso, essa - w stosunku do rzeczy i zwierząt.
W mowie potocznej - zamiast egli lui, zamiast essa lei.
Lei, loro - oficjalnie w rozmowie, tu - bezpośrednio w rozmowie do osób, z którymi pozostaje się w bliskich stosunkach. Voi - w korespondencji urzędowej i handlowej (zazw. 2. os. l. mn. + voi).
ZAIMEK DZIERŻAWCZY
Zaimki dzierżawcze mają te same formy i zgadzają się w liczbie i rodzaju z rzeczownikiem, do którego się odnoszą.
Altrui wskazuje na nieokreślonego posiadacza. Jest on nieodmienny. Znaczy `innego, innych…'.
Proprio, propria, propri, proprie `własny…' używany jest samodzielnie lub z in. przymiotnikiem dla jego wzmocnienia.
ZAIMEK PYTAJĄCY
Zaimki pytające - pronomi interrogativi
Zaimka chi? `kto?' używa się w odniesieniu do osób r. męskiego i żeńskiego w lp. i l. mn.
Zaimka che cosa? używamy tylko w odniesieniu do rzeczy w lp. i mn.
W mowie potocznej zamiast che cosa? używa się często f. skróconej - che? lub cosa?:
Che cosa è? = Che è? = Cosa è?
Do zaimków pytających zalicza się też zaimek quale? `jaki' (w l.mn. quali?)
Zgadza się on (jako zaimek przymiotny) w rodzaju i liczbie z rzeczownikiem i odmienia się bez rodzajnika.
Przed rzecz. rozpoczynającymi się od samogłoski może ulec skróceniu, ale nie przyjmuje apostrofu.
ODMIANA
Zaimki pytające odmieniają się podobnie jak rzeczowniki bez rodzajnika.
LICZEBNIK
W j. wł. liczebniki należą do PRZYMIOTNIKÓW. Nazywają się przymiotnikami liczebnikowymi (aggettivi numerali).
LICZEBNIKI GÓWNE
Liczebniki główne - aggettivi numerali cardinali - określają ilość.
Liczebniki dziesiętne przed liczebnikami uno i otto tracą końcową samogł.
Tylko uno zgadza się z rzecz. w rodzaju (un mese, uno specchio, una camera).
Liczebnik cento zachowuje ts. formę w lp. i l. mn.; mille ma l. mn. mila.
Milione i milliardo to RZECZOWNIKI! są poprzedzone rodzajnkiem i przybierają w l. mn. końcówkę -i. Po milione i miliardo używa się przyimka di.
PRZYSŁÓWEK
Rozróżniamy przysłówki:
miejsca, np. lontano, vicino,
czasu, np. spesso, poi,
sposobu, np. volentieri, insieme,
stopnia i miary, np. poco, molto,
wątpliwości, np. sì, non, forse.
Są także przysłówki sposobu, które można tworzyć przez dodanie końcówki -mente do formy żeńskiej przymiotnika w lp., np. nuova + mente = nuovamente. Jeśli ostatnią spółgłoską przymiotnika jest l lub t, samogłoska końcowa przed końcówką -mente zanika, np. facile + mente = facilmente.
PRZYIMEK
Przyimki - preposizioni
W j. włoskim wyróżnia się przyimki proste (właściwe) i złożone (niewłaściwe).
Właściwymi przyimkami są:
di - o, z
a - w, do
da - od, z , do
in - w, wewnątrz
con - z, za
per - dla, ze przez
su - na, nad
tra - międz, za
Przyimkami niewłaściwymi są wyrażenia przyimkowe, np.:
vicino a - blisko
per mezzo di - za pomocą itd.
Każdy z przyimków spełnia różne funkcje.
PRZYIMEK A
Służy do:
tworzenia 3. przyp.
określenia kierunku lub miejsca pobytu
PRZYIMEK DA
Służy do:
określenia pochodzenie
określenia ruchu:
z jakiego miejsca (odp. na pyt. skąd?)
do danej osoby, która w tym wypadku określa miejsce
przebywania u kogoś
PRZYIMEK DI
Służy do:
tworzenia 2. przyp.
wyrażenia odpowiednika pol. miejscownika
określenia przynależności i pochodzenia
wyrażenia miary i wagi
określenia materiału lub tworzywa, z którego rzecz jest wykonana
SKŁADNIA
ORZECZNIK
Orzecznik - nome del predicato
W języku włoskim orzecznik wyrażony za pomocą rzeczownika lub rzeczownika z przydawką jest używany zawsze w MIANOWNIKU.
Jeśli rzeczownik użyty jako orzecznik określa zawód, narodowość lub wyznanie, opuszcza się rodzajnik.
Wyjątek stanowią wypadki, gdy rzeczownik występuje łącznie z przymiotnikiem.
SZYK WYRAZÓW W ZDANIU
w zdaniach oznajmujących podmiot stoi przeważnie przed orzeczeniem, np. Lei ha un libro.
dopełnienie bliższe (w bierniku) stoi przeważnie po orzeczeniu
w zdaniach pytających występuje szyk przestawny, np. Ha (Lei) un libro?
przymiotnik stawia się przed lub po rzeczowniku, nie ma tu reguły. W zasadzie rzeczownik poprzedza przymiotnik, gdy ten ostatni:
określa specjalną cechę rzeczownika (la scuola elementare),
wskazuje na narodowość, pochodzenie osoby lub rzeczy (la donna italiana),
określa formę, kolor lub materiał (un anello rotondo).
jeśli przymiotnik określa nieodłączną właściwość rzeczownika, tworząc z nim jedną całość pojęciową, zazw. stawiany jest przed rzeczownikiem
przy uzyciu zaimka tutto (tuta, tutti, tutte) z rzeczownikiem obowiązuje kolejność: zaimek tutto + rodzajnik + rzeczownik
TWORZENIE ZDANIA PYTAJĄCEGO
W celu utworzenia zdania pytającego należy zmienić szyk wyrazów, umieszczając orzeczenie przed podmiotem. Można też nie zmieniać szyku, tworząc pytanie jedynie przez odpowiednią intonację.
Często jednak trzeba użyć odpowiednich zaimków pytających (pronomi interrogativi) lub przysłówków pytających (avverbi interrogativi), z których najczęściej używanymi są:
chi? `kto?', np. Chi è? (`kto to jest?'),
che cosa? `co?', np. Che cosa studia? (`czego się pan uczy?'),
quanto? `ile?', np. Quanto cosa? (`ile kosztuje?' - tu quanto użyty jako przysłówek), Quanta gente? (`ilu ludzi?' - jako przymiotnik, zgadzając się wtedy w rodzaju i liczbie z rzeczownikiem),
quale? `jaki, który (spośród wielu)?', np. Quale matita hai? (`jaki masz ołówek?'),
come? `jak, jaki?', np. Come stai? (`jak się masz?'),
che? `jaki?', np. Che libri sono? (`co to za książki?', `jakie to książki?'),
quando? `kiedy', np. Quando va a lezione? (`kiedy chodzi pan na lekcję?'),
dove? `gdzie?, dokąd?', np. Dove sono i libri? (`gdzie są książki?'), Maria, dove vai? (`dokąd idziesz, Mario?'),
perchè? `dlaczego?', np. Perché studia l'italiano? (`dlaczego uczy się pan włoskiego?').
SŁOWNICTWO I JEGO UŻYCIE
ANCHE - NEANCHE
Anche `także, również', neanche `ani nawet' są wyrazami często używanymi. Anche używamy w zdaniach twierdzących, a neanche - w przeczących.
Przykłady:
Io ho un libro e ho anche una matita.
Io non ho un libro e non ho neanche una matita.
C'È - NON C'È
w lp. c'è, w l. mn. ci sono
Zwrotów tych używamy:
gdy zdanie zaczyna się od określenia miejsca,
na początku zdania pytającego lub po zaimku pytającym, jeśli występuje on w zdaniu
Podobnie z zaprzeczeniem.
CHE ORA È?
W j. wł. godzinę wyraża się liczebnikiem głównym z rodzajnikiem określonym rodz. żeńskiego w l. mn., odnoszącym się do rzeczownika ore `godziny'.
Na pytanie która godzina? - che ora è? lub che ore sono? - odpowiemy:
Sono le nove. - 9.00
Sono le nove e cinque. - 9.05
Sono le nove e dieci. - 9.10
Sono le nove e un quatro. - 9.15
Sono le nove e venti. - 9.20
Sono le nove e venticinque. - 9.25
Sono le nove e mezzo. - 9.30
Sono le nove e trentacinque. - 9.35
Sono le nove e quaranta. / Sono le dieci meno venti. - 9.40
Sono le nove e tre quarti. / Sono le dieci meno un quarto. - 9.45
Sono le nove e cinquanta. / Sono le dieci meno dieci. - 9.50
Sono le nove e cinquantacinque. / Sono le dieci meno cinque. - 9.55
Sono le dieci. - 10.00
Godzinę pierwszą określamy: è luna / è il tocco; 12 w południe - è mezzogiorno; 12 w nocy - è mezzanotte; 0.30 lub 12.30 - è la mezza.
Zamiast le 13, le 14 itd. można powiedzieć l'una, le due del pomeriggio itd.
CODESTO
W j. pol. nie ma odpowiednika zaimka codesto; może on być tłumaczony jako `ten' lub `tamten'.
DIRE - PARLARE
Oba te czasowniki mają to samo znaczenie: `mówić'. Częściej jednak używa się: dire jako `powiedzieć', parlare jako `rozmawiać'
LA SERA - LA SERATA
Mają jednakowe znaczenie, ale w używaniu zachodzą pewne różnice.
Sera - jako pojęcie ogólne.
Serata - jako określenie ciągłości trwania całego wieczoru.
Podobnie: il giorno - il giornata, la notte - la nottata, la mattina - la mattinata.
TUTTO
Tutto zgadza się w liczbie i rodzaju z rzeczownikiem.
Forma fare jest formą skróconą od starej łac. facere. W związku z tym czasownik ten zaliczany jest do II koniugacji.
Brak h spowodowałby zmianę brzmienia.
Jw.
Tu traci jedno i w 1. os. l. mn.
Quale odnosi się do obu rodzajów lp.; w l. mn. - quali.
Włoski zwrot c'è odpowiada francuskiemu zwrotowi il a, angielskiemu there is, niemieckiemu es gibt.