KONTRAKTY REALNE (obligationes re contractae)

Kontrakt realny zawierano w wyniku wydania rzeczy, połączonego z nieformalnym porozumieniem określającym, w jakim celu rzecz została wydana (traditio rei lub rerum). Obowiązek dłużnika polegał na zwrocie rzeczy (re contrahitur obligatio).

Pożyczka (Mutuum)

• Wierzyciel (mutuum dans) przekazywał rzeczy zamienne (głównie pieniądze) na własność dłużnikowi (mutum accipiens), z obowiązkiem zwrotu tej samej ilości rzeczy tego samego gatunku i jakości, zwykle w oznaczonym czasie.

• Wywodziła się z nexum, dokonywanej per aes et libram. Dłużnik mógł być pozwany za pomocą legis actio per manus iniectionem. O ile nie doszło do odtrącenia ręki, dłużnik był oddawany wierzycielowi, który mógł go zabić albo sprzedać trans Tiberim. Po lex Poetelia pozostawał w familia wierzyciela jako nexus.

• Przedmiotem pożyczki były res nec mancipi oznaczone triadą - pondere, numero, mensura (ważenie, policzenie, mierzenie).

• Jeśli wierzyciel nie był właścicielem, nie dochodziło do przeniesienia własności i do powstania pożyczki. Z reguły dokonywano traditio.

• Zobowiązanie jednostronne stricti iuris.

• Można było zawrzeć pożyczkę, gdy wierzyciel upoważnienia swojego dłużnika do wydania pieniędzy pożyczkobiorcy. Jest to pożyczka na zlecenie, o której mówi Ulpian.

• Można było również przekształcić depozyt w pożyczkę.

• Contractus mohatre - pożyczka polegająca na przekazaniu pożyczkobiorcy rzeczy do sprzedania, a uzyskana kwota była kwotą pożyczki. Kwestia odpowiedzialności ustalana była w zależności od tego czy wierzyciel chciał sprzedać przedmiot i czy udzielił pożyczki wraz z zastrzeżeniem odsetek → wtedy on ponosił stratę. Niezależnie od wszystkiego po sprzedaży i uzyskaniu pieniędzy odpowiedzialność spoczywała na dłużniku.

• Pożyczka była kontraktem przyjacielskim. Ewentualne odsetki musiały być przyrzeczone odrębną umową - stipulatio usurarum. Według ustawy XII tablic odsetki nie mogły być wyższe nie 1/12 (fenus unciarum). Justynian ograniczył do 6% (4% - osoby o wysokiej pozycji, 8% - kupcy)

• Chronione przez conditio, będące skargą stricti iuris - w przypadku pieniędzy - actio certae creditae peciniae, a przy innych rzeczach zamiennych - actio certae rei lub conditio triticaria.

• Relacja między porozumieniem a pożyczką - Jeśli pożyczka wynosi 10, a umowa opiewa na zwrot 9, to domagać się można tylko 9, bo dorozumiewa się, że 1 jest darowizną. Nie na odwrót. - Prokulus. D. 12,1,11,1.

• sc Macedonianum - uchwalone w czasach Wespazjana; zakaz udzielania pożyczek synom rodziny (później wszystkim dzieciom rodziny). Powstawało jedynie zobowiązanie naturalne.

• Feanus nauticum - pożyczka morska. Zaciągano ją na zakup towarów transportowanych morzem. Wierzyciel mógł domagać się zwrotu pożyczki tylko wtedy, jeśli statek dopłynął szczęśliwie do portu. Ponosił on ryzyko utraty towaru, dlatego mógł domagać się bardzo wysokich odsetek, nawet do 100%. Justynian ograniczył je do 12%. Zastrzeżenie płacenie odsetek mogło nastąpić poprzez pactum albo stipulatio usurarum.

Użyczenie (commodatum)

• polegało na nieodpłatnym przekazaniu rzeczy niezużywalnych (ruchomych lub nieruchomych).

• wywodziło się z mancipatio lub in iure cessio dokonywanych powierniczo.

• punktem wyjścia dla tego kontraktu była fiducia cum amico contracta.

• podczas formalnego aktu zawierano nieformalną umowę (pactum fiduciae), w której dłużnik zobowiązywał się do przeniesienia z powrotem rzeczy na wierzyciela.

• W prawie klasycznym użyczenie to oddanie we władanie faktyczne (posiadanie) przez komodanta (commodans) rzeczy oznaczonej indywidualnie konodatariuszowi (commodataris).

• Dłużnik był zobowiązany do strzeżenia rzeczy z zachowaniem pełnej staranności (odpowiadał za omnis culpa). Odpowiadała za przypadkową utratę, ze względu na zobowiązanie do szczególnego strzeżenia (custodia).

• Mógł używać rzeczy zgodnie z umową lub naturalnym przeznaczeniem rzeczy, ale nie mógł pobierać pożytków (furtum usus). Komodant nie mógł zabrać rzeczy wcześniej, bo popełniał furtum rei suae.

• Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej wierze.

• Komodantowi przysługiwała actio commodati directa, a komodantariuszowi actio commodati contraria za szkody lub nakłady konieczne, ale pod warunkiem, że wierzyciel o niech wiedział (dolus i culpa lata).

Przechowywanie (depositum)

• Wywodziło się od fidicia cum amico contracta.

• W prawie klasycznym przekazanie przez deponenta (deponens) w faktyczne władztwo rzeczy oznaczonej indywidualnie depozytariuszowi (depositaris) w celu nieodpłatnego strzeżenia z obowiązkiem zwrotu na każde żądanie.

• Depozytariusz zobowiązany był do zwykłej staranności (odpowiadał za dolus i culpa lata). Nie miał prawa do używania rzeczy (furtum usus).

• Deponent - z tytułu szkód wyrządzonych przez depozytariusza i niezwrócenia rzeczy - actio depositi directa - skarga infamująca. Depozytariusz - z tytułu nakładów i strat, jeśli powstały z winy deponenta - actio depositi contraria. Można domagać się odsetek za zwłokę.

• Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej wierze.

• Szczególne formy depozytu:

• Depositum irregulare (depozyt nieprawidłowy) - polegał na przeniesieniu własności rzeczy oznaczonych gatunkowo (np. pieniędzy) na depozytariusza. Np. złożenie pieniędzy u bankiera. Depozytariusz zobowiązany był do oddania tej samej ilości rzeczy tego samego gatunku, czyli mógł używać rzeczy. Ryzyko przypadkowej straty na depozytariuszu. Można było żądać odsetek (za pomocą infamującej actio depositi directa), jeśli były zastrzeżone (za Justyniana w dowolnej formie).

• Depositum miserabile (depozyt konieczny) - był przyjmowany w sytuacji przymusowej, w jakiej znalazł się deponent, np. w wyniku pożaru lub powodzi. Zaostrzona odpowiedzialność depozytariusza, na podwójną wartość poniesionej szkody.

• Depositum sequestrum (depozyt sekwestrowy) - przyjmowany przez osobę trzecią w sytuacji sporu między stronami. Sekwester po zakończeniu sporu oddawał rzecz wygrywającemu. Przysługiwała mu ochrona interdyktalna.

Zastaw ręczny (pignus)

• Wywodziło się od fidicia cum amico contracta. → W prawie archaicznym dłużnik przenosił za pomocą mancipatio lub in iure cessio własność rzeczy. Wierzyciel zobowiązywał się zwrócić tę rzecz w przypadku zwrotu długu za pomocą pactum fiduciae. Od III w p.n.e. wystarczyła nieformalna umowa.

• W prawie klasycznym wykształcił się pignus. Przeniesienie władztwa faktycznego rzeczy przez zastawcę na zastawnika w celu zabezpieczenia wierzytelności za pomocą porozumienia.

• Zastawnik miał obowiązek utrzymać przedmiot w należytym stanie oraz zwrócić rzecz po spłaceniu długu. Nie mógł używać rzeczy (furtum usus). Zobowiązany był do szczególnego strzeżenia rzeczy (custodia). Zastawca zabierając rzecz przed spłatą długu popełniał furtum rei suae.

• Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne.

• Zastawca - actio pignaretica directa, zastawnik actio pignaretica contraria. Zastawnikowi przysługiwał ochrona interdyktalna.

• Szczególną formą zastawu był tzw. zastaw antychretyczny. Zastawnik mógł pobierać pożytki na poczet spłaty długu.

→ Pignus Gordianum - zastaw gordiański. Wprowadzony przez cesarza Gordiana III. Prawo zatrzymania rzeczy zastawionych na poczet innych istniejących wierzytelności u wierzyciela. Wierzycielowi przysługiwała exceptio doli. W praktyce spowodowało to zahamowanie stosowania zastawu.

KONTRAKTY SŁOWNE (obligationes verbis contractae)

• Wywodzą się ze sponsio, które początkowo miało znaczenie sakralne, odwołujące się do fides. Dopiero ustawa XII tablic wprowadziła tą czynność jako stricti iuris. Przyszły wierzyciel (stipulator) zadawał pytanie, a przyszły dłużnik (promissor) musiał odpowiedzieć używając tego samego czasownika, co w pytaniu (spondere, z czasem pretor udzielał ochrony również w przypadku słów dabis, promittis, fideipromittis, fideiubes [gwarantujesz]). Niedostępna dla niesłyszących i niemych. Musiała być zachowana jedność aktu (unitas actu).

• Udział świadków nie był niezbędny, lecz miał znaczenie dowodowe.

• Jeśli nie padało słowo spondere mógł być zawierany między cudzoziemcami. Warunek - znanie języka sponsio.

• Nazwy takich kontraktów wywodzą się od użytych czasowników (stipulatio → jej treść została ograniczona do świadczenia mającego wartość ekonomiczną, mierzonego za pomocą stips lub stipula, czyli tabliczkę używaną jako jednostka miary, fideipromissio itp.)

• Zobowiązanie jednostronne stricti iuris i była czynnością abstrakcyjną.

• Ochrona - w okresie archaicznym - legis actio per iudicis postulationem. W okresie procesu formułkowego - w formułce conditio certae creditae pecuniae, conditio certae rei lub actio ex stipulatu (gdy należało ustalić dopiero rodzaj świadczenia).

• Często stosowane, gdyż formułę można było ułożyć w miarę dowolnie. Dodatkowo z powodu abstrakcyjnego charakteru i braku klauzuli dobrej wiary, zobowiązanie było łatwe do dochodzenia.

• Choć niezależnie od sytuacji stypulacja była ważna, jeśli została zachowana odpowiednia forma, to ograniczano jej skuteczność poprzez:

• Wskazanie causa stypulacji - np. „Czy przyrzekasz dać mi 100 tytułem posagu?”

• Exceptio doli - jeśli wierzyciel działał podstępnie, np. miał wypłacić pieniądze, a nie zrobił tego, a domaga się ich zwrotu. Dłużnik musiał udowodnić, że nie dostał pieniędzy.

• Exceptio non numerate pecuniae - przerzucało dowód wypłacenia pieniędzy i zawarcia stypulacji na wierzyciela. Szczególnie przydatne przy osobach, które nie mogły posłużyć się exceptio doli (np. patron i wyzwoleniec) lub, gdy podstępu nie było, bo np. ktoś nabył wierzytelność w drodze cesji.

• Panowała zasada favor debitoris, ale z dużą ostrożnością ją stosowano.

• Służyły min. do:

• umocnienia istniejącego zobowiązania przez ustanowienie ręczyciela

• ustanowienia obowiązku płacenia odsetek;

• stworzenia zobowiązania solidarnego;

• przemiany zobowiązania (novatio);

• ustanowienia posagu;

• zabezpieczenia zwrotu posagu;

• ustanowienia niektórych ograniczonych praw rzeczowych;

• zawierania wielkich transakcji kupna i sprzedaży - jedna zobowiązująca do wydania towaru, druga do wydania pieniędzy.

• ustanowienia kary umownej - stipulatio poenae - znaczenie:

• określenia obowiązku naprawienia szkody w razie niewywiązania się z zobowiązania;

• funkcja in terrorem - obawa przed karą miała skłonić do wykonania świadczenia;

• pośrednie wymuszenie wykonania czynności, które ze swej natury były pozbawione wartości majątkowej i nie mogły być samodzielnym elementem stypulacji, np. gdy dotyczyło osoby trzeciej, przyrzeczenie dotrzymania wyroku sądu polubownego (szczególne znaczenie w przypadku sadów polubownych miały stipulationes duplae - na podwójną wartość i cautiones vadimonium sisti - zabezpieczenie stawiennictwa w sądzie).

• stipulationes duplae - na podwójną wartość stosowane były przy sprzedaży celem zabezpieczenia kupującego przed ewikcją (tj. pozbawieniem na drodze procesu sądowego rzeczy nabytej prawnie i w dobrej wierze).

• w celach dowodowych strony tworzyły dokument zwany cautio. Dopiero w 472 konstytucja cesarza Leona uznała skuteczność stypulacji niezależnie od uroczystych słów i niezależnie od wymogu sporządzenia aktu w jednym ciągu. Sam dokument mógł być podstawa do uzyskania ochrony.

• Acceptilatio - czynność poświadczająca wykonanie zobowiązania. Odbywało się w formie stypulacji.

• Gaius wymienia kontrakty słowne zawierane przez jednostronne przyrzeczenie:

• dotis dictio - przyrzeczenie dania posagu;

• iusurandum liberti - przysięga wyzwoleńca, ze będzie świadczył na rzecz patrona określone usługi. Składana przed wyzwoleniem i poświadczana po wyzwoleniu.

KONTRAKTY LITERALNE (obligationes litteris contractae)

• Bardzo rzadko występowały.

• w księgach rachunkowych dwa rodzaje wpisów:

• nomina arcaria - kasowe wierzytelności - wypis literalny. Wpisywane w księgi rachunkowe przychodów i wydatków (codices accepti et expensi) przez zamożnych Rzymian. Nie tworzyły zobowiązania, bo nie zmieniały nic w stosunku obligacyjnym. Miały jedynie znaczenie dowodowe gdyż przyjmowano, że jest to potwierdzenie zobowiązania z pożyczki. W praktyce jednak często stosowano je jako podstawę zobowiązań. Gaius koryguje wadliwą praktykę.

• nomina transcripta - wypis imienny.

• Expensilatio - kontrakt pisemny powstający przez zaksięgowanie istniejącej wierzytelności bez faktycznej wypłaty (nomina transcripta). Jeśli nie było oryginalnej wierzytelności nie następowało zawiązanie zobowiązania z tytułu „gołego wpisu”. Wierzyciel dokonywał wpisu w swojej księdze rachunkowej za zgodą dłużnika (dowolnie wyrażoną), jak gdyby została wypłacona suma z obowiązkiem jej zwrotu. Ochrona dzięki actio certae creditae pecuniae. Kontrakt ten przekształcał istniejące zobowiązanie oparte na bona fidei w nowe stricti iuris (novatio). Działo się to między tymi samymi osobami, albo dochodziło do zmiany tytułu obligacyjnego (transcriptio a re in personam) albo dłużnika bądź wierzyciela (transcripta a persona in personam). Wyszła z użycia pod koniec okres klasycznego. Zamiast niej posługiwano się stipulatio wraz z cautio.

• Chirographa („… ja, taki i taki, oświadczam, ze wziąłem…” i syngraphae („my, tacy i tacy oświadczamy, ze taki i taki wziął…” - skrypty dłużne, pojawiły się pod wpływem świata hellenistycznego. Początkowo dostępne tylko dla peregrynów, choć w praktyce stosowane jako rodzące zobowiązanie. W okresie poklasycznym powszechnie stosowane.

KONTRAKTY KONSENSUALNE (obligationes consesnus contractae)

Kupno-sprzedaż (emptio venditio)

• okres archaiczny - sprzedaż mancypacyjna - per aes et libram - bezpośrednia wymiana kruszcu na towar. Czynność rozporządzająca, z obligacyjnymi elementami (wsparcie w procesie z właścicielem - auctoritas; w razie przegranego sporu możność pozwania o podwójną wartość - actio auctoritatis).

• sprzedaż konsensualna - nieformalne porozumienie, co do przedmiotu (jeśli ruchomości - merx) i ceny (pretium) - początkowo tylko z peregrynami, od II w p.n.e. powszechne.

• skutek obligacyjny - sprzedawca zobowiązany do wydania rzeczy i spokojnego posiadania, kupujący do zapłaty. Sprzedawcy przysługiwała actio venditi, kupującemu - actio empti.

• zobowiązanie dwustronne synallagmatyczne, bona fidei.

• w przypadku res mancipi - moment wydania to początek okresu zasiedzenia → inaczej w K.C. art. 155 - rzecz oznaczona indywidualnie staje się własnością nabywcy w momencie zawarcia umowy.

• cena - wg Prokulianów ustalona w ściśle określonej kwocie. W przypadku sprzedaży nummo uno - traktowano to jak darowiznę.

• Sabinianie - cena też w innym towarze - nie przyjęło się.

• kwestia sporna - ustalenie ceny przez inną osobę - Labeo i Cassius - sprzedaż nieważna, Prokulus - ważna.

• laesio enormis - sprzedaż za cenę poniżej połowy wartości - dopiero od Dioklecjana sprzedający mógł żądać rozwiązania umowy, ale kupujący unikał tego przez dopłatę brakującej czynności ceny.

• Przedmiot sprzedaży:

• res in commercio

• masy majątkowe (venditio bonorum)

• rzecz przyszła (kontrakt aleatoryjny; sprzedaż losowa):

• emtio spei - kupno szansy, np. kupno połowu ryb, zwierzyny z polowania. Umowa dochodzi do skutku niezależnie od tego, czy rzecz powstała czy nie, ponieważ kupuje się tu samą nadzieję na uzyskanie pewnej rzeczy. → sprzedaż bezwarunkowa.

• emptio rei separatae - kupno rzeczy przyszłej, np. dziecko niewolnicy, plony z gruntu. Kontrakt zawarty pod warunkiem zawieszającym. Ryzyko zniszczenia lub pogorszenia rzeczy (bez winy sprzedawcy) ponosi kupujący, ale uzyskuje pożytki z rzeczy od momentu zawarcia umowy.

• Ryzyko utraty rzeczy indywidualnie oznaczonej ponosił kupujący, chyba, że były to rzeczy oznaczone gatunkowo lub w przypadku obligatio alternativa (sprzedający decyduje chyba, że została tylko jedna możliwość).

• Odpowiedzialność

• za wady prawne - evictio → sprzedawca nie był właścicielem, wydał rzecz obciążoną zastawem lub innym prawem na rzeczy cudzej.

• sprzedaż mancypacyjna - odpowiedzialność wynikała z mocy prawa - wsparcie w procesie z właścicielem - auctoritas; w razie przegranego sporu lub nieudzielenia pomocy możność pozwania o podwójną wartość - actio auctoritatis.

• sprzedaż konsensualna - początkowo należało zawrzeć stipulatio duplae, o zapłacenie podwójnej wartości rzeczy w razie utraty jej w evictio, a czasem również stipulatio habere licere - o odszkodowanie. Z czasem nie potrzebna była stypulacja, gdyż stało się to naturalia negotii.

• za wady fizyczne (rzeczy indywidualnie oznaczonej)

• jeśli były jawne - brak odpowiedzialności - zasada - kupujący powinien obejrzeć rzecz przed kupnem.

• jeśli wady ukryte a sprzedający działał w dobrej wierze → wg Juliana odpowiadał sprzedający do kwoty za jaką sprzedałby rzecz wadliwą.

• jeśli wady ukryte a sprzedający działał w złej wierze → odpowiadał sprzedający za wszystkie szkody jakie były następstwem kupna wadliwej rzeczy.

• niezależnie od wiedzy sprzedającego - w edykcie edylów kurulnych za republiki. Wada musiała być jednak wyraźnie zaznaczona w edykcie, kontrakt musiał być zawarty na targowisku oraz musiał dotyczyć niewolników, zwierząt jucznych lub pociągowych. Przeciwko sprzedawcy przysługiwała actio redhibitoria - skarga o odstąpienie umowy (w ciągu 6 m-cy) i actio quanti minoris - skarga o obniżenie ceny (w ciągu 12 m-cy). Z czasem skargi te można było wytoczyć z każdej umowy i w przypadku każdej wady.

• za zwłokę - jeśli sprzedawca opóźnił oddanie rzeczy ze swojej winy, następuje uwiecznienie zobowiązania perpetiadio obligationis → od tego momentu do wydania rzeczy stawał się zobowiązany za utratę rzeczy, niezależnie od powodu. Dodatkowo był zobowiązany do zapłacenia odsetek.

• Sprzedawca odpowiadał za dolus i culpa, a w okresie do wydania rzeczy też za custodia (do Justyniana).

• Każda strona mogła domagać się świadczenia, jeśli spełniła swoje, inaczej stronie przeciwnej przysługiwało exceptio non adimpleti contractus.

• Arrha confirmatoria - zadatek - zaliczano na poczet ceny lub podlegał zwrotowi. Stanowił dowód zawarcia umowy. Justynian postanowił, że sprzedawca może odstąpić od umowy, jeśli zwróci podwójną wartość zadatku, kupujący tracił zadatek, w razie odstąpienia od umowy.

• Dodatkowe zastrzeżenia możliwe do zawarcia w umowie kupna-sprzedaży:

• in diem addictio - zastrzeżenie lepszej oferty - w określonym terminie sprzedawca mógł odstąpić od umowy w razie pojawienia się lepszej oferty.

• lex commisoria - zastrzeżenie zapłaty ceny w określonym terminie, często w ratach. Jeśli nie nastąpiła zapłata, sprzedawca mógł odstąpić od umowy, a dotychczas zapłacone raty przepadały kupującemu.

• pactum displicentiae - sprzedaż na próbę - w oznaczonym okresie kupujące będzie mógł odstąpić od umowy, jeśli rzecz mu nie będzie odpowiadać.

Najem (locatio conductio)

• istniał przynajmniej od II w p.n.e. (formularze Katona).

• zobowiązanie dwustronne równoczesne (synallagmatyczne) oparte na dobrej wierze, chronione za pomocą dwóch skarg - actio locati i actio conducti. Czynność kauzalna.

• Locator udostępniał swoje dobra, a conductor płacił określone wynagrodzenie. Jedynie przy najmie dzieła sytuacja odmienna.

• Przedmiotem najmu mogły być rzeczy materialne (niezużywalne, indywidualnie oznaczone). Nie musiały być one własnością wynajmującego, również posiadanie i detencja (→ podnajem) wchodziły w grę.

• Wynagrodzenie/czynsz mogło być płacone w pieniądzach lub w innych rzeczach.

• Trzy odmienne sytuacje w przypadku najmu:

• Najem rzeczy (locatio conductio rei) - polegał na zobowiązaniu lokatora (właściciela rzeczy lub posiadacza) do wydania rzeczy do czasowego używania konduktorowi, który zobowiązywał się płacić określone wynagrodzenie w pieniądzach.

• Odpowiedzialność i obowiązki:

• Locator (wynajmujący)

• udostępnienie rzeczy konduktorowi oraz utrzymywania jej w stanie nadającym się do użytku przez cały okres najmu

• zwrot nakładów koniecznych i użytecznych, (ale nie drobne nakłady konieczne, np. żywienie niewolnika).

• musiał również wynagrodzić straty, jakie poniósł conductor, jeśli rzecz była wadliwa, a lokator o nich wiedział. Jeśli o nich nie wiedział nie mógł żądać czynszu, ale nie musiał płacić odszkodowania (Labeo).

• ponosił ryzyko przypadkowej utraty rzeczy.

• Conductor (najemca) - płacenie czynszu, zwrot po wygaśnięciu umowy oraz odszkodowanie w razie zniszczenia lub pogorszenia rzeczy z jego winy (→ musiał zapłacić czynsz do końca okresu umowy oraz odszkodowanie za zniszczoną rzecz).

• causa czynności - możliwość korzystania z rzeczy

• Najem pracy (locatio conductio operarum) - polegał na zobowiązaniu pracownika (locator) do świadczenia pracy na rzecz pracodawcy (conductor), który był zobowiązany płacić wynagrodzenie.

• Odpowiedzialność i obowiązki:

• Locator (pracownik):

• stawienie się w gotowości do pracy. Miał prawo do wynagrodzenia również wtedy, gdy nie z własnej winy nie mógł wykonywać pracy (np. nie dostarczono na czas narzędzi).

• świadczenie pracy według wskazówek pracodawcy zgodnie z zasadami danego rodzaju pracy → jeśli podjął się działania ponad siły czy umiejętności musiał płacić odszkodowanie za ewentualne straty.

• Conductor (pracodawca):

• płacenie czynszu → nie musiał płacić, jeśli locator nie stawił się do pracy, niezależnie czy z własnej czy bez winy.

• causa czynności - dostarczenie pracodawcy w określonym terminie pracy wykonanej przez locatora.

• Najem dzieła (locatio conductio operis) - polegał na zobowiązaniu wykonawcy dzieła (conductor) do wykonania oznaczonego dzieła dla zamawiającego (locator), który był zobowiązany zapłacić ustalone wynagrodzenie w pieniądzach.

• Odpowiedzialność i obowiązki:

• Locator (zamawiający):

• zapłata czynszu

• dostarczenie materiałów.

• Conductor (wykonawca)

• wykonanie dzieła zgodnie z życzeniem locatora

• dostarczenie dzieła

• ponosił ryzyko przypadkowej utraty rzeczy chyba, że nastąpiło to w wyniku siły wyższej.

• Niektóre kategorie wykonawców dzieła (np. krawiec, czyściciel odzieży) ponosiły szczególne ryzyko utraty materiału ze względu na custodia. Odpowiadały one nawet za przypadkową utratę powierzonego materiału.

• causa czynności - otrzymanie gotowego dzieła.

• Umowa o transport morski - za pomocą każdego rodzaju locatio conductio w zależności, za co miała być płacona cena (czy za towar czy za dowóz czy za miejsce na statku).

• tzw. rodyjskie prawo zrzutu (lex Rhodia de iactu) - w przypadku zrzutu części ładunku w celu ratowania statku właściciele ładunków uratowanych i właściciel statku byli zobowiązani do proporcjonalnego wynagrodzenia strat poniesionych przez właściciela ładunku zrzuconego do morza. W razie sporu przysługiwały skargi actio locati lub actio conducti.

• Najem a kupno-sprzedaż:

• Cecha wspólna najmu i sprzedaży to zapłata ceny w pieniądzach (cena ta przy najmie nazywała się merx), natomiast świadczenie drugiej strony może polegać na daniu rzeczy w używanie, wykonaniu usługi lub świadczeniu pracy.

• Wg Gaiusa można mieć wątpliwości, czy mamy do czynienia ze sprzedażą czy z najmem, np. umowę, której przedmiotem jest danie gladiatorów do walki czy złożenie zamówienia u złotnika o wykonanie pierścienia z jego własnego materiału.

• Kryterium podziału miedzy najmem a kupnem-sprzedażą (różnica - sprzedawca musi zapewnić spokojne posiadanie na stałe, a lokator czasowo):

• Sabinianie - pochodzenie materiałów - jeśli materiał należał do zamawiającego to najem dzieła, jeśli do wykonawcy to kupno sprzedaż. Sabinianie uważali, że kontrakt najmu nie może obejmować przeniesienia własności, a rzecz w wyniku przetworzenia według nich pozostawała własnością właściciela materiału.

• Prokulianie - wkład pracy wykonawcy - wykonanie nowego dzieła dla zamawiającego, bez względu na to czyje są materiały.

• W drugiej połowie okresu klasycznego przeważyło stanowisko Sabinianów (pomimo media sententia Iuliani w sprawie specificatio), choć zostało zmodyfikowane twierdzeniem, że nawet jeśli przetworzenie spowodowało przejście własności, to najem jest wtedy, gdy zamawiający dostarczy materiał, a kupno-sprzedaż wtedy gdy wykonawca zrobi dzieło z własnych materiałów.

Spółka (societas)

• Wywodzi się z consortium ercto non cito, którą można było dzielić za pomocą specjalnej skargi działowej - actio familiae erciscundae. Akty prawne dotyczące nabywania i zbywania majątku dokonywane przez każdego z członków wspólnoty miały skutek prawny również dla pozostałych.

• Zobowiązanie dwustronne równoczesne, dobrej wiary

• Dobrowolne wspólnoty majątkowe (societates) - powstawały na podstawie nieformalnej umowy stron zgodnej woli zainteresowanych osób pozostawania w spółce (affectio societas lub animus societatis).

• Zasada swobody stron - tak przy tworzeniu jak i przy rozwiązywaniu spółki.

• Przedmiotem spółki musiał być cel gospodarczy mający wartość majątkową.

• Wkład w spółce - wkłady rzeczowe i/lub własna praca.

• Podział zysków - o podziale zysków decydowała umowa spółki, a nie wysokość wkładów czy nakład pracy. Jeżeli nie ustalono inaczej, wspólnicy partycypowali w równych częściach zarówno w zyskach, jak i w stratach..

• Ewentualne straty obciążały tylko tę część zysku, która przypadała na powodującego stratę wspólnika. Nie mógł on też odliczyć zysku, jaki przysporzył swoją własną pracą → potrącenie zysku ze straty (compensatio lucri cum damno) było niedopuszczalne.

• Możliwe było, aby ktoś miał tylko zyski, a nie ponosił strat (milcząco zakładano tak w przypadku, gdy czyimś wkładem była jego praca a nie majątek).

• Niedopuszczalna była tzw. lwia spółka (societas leonina) - gdy któryś ze wspólników ma uczestniczyć jedynie w stratach, bez udziału w zyskach.

• O podziale zysków decydowała umowa spółki, a nie wysokość wkładów czy nakład pracy poszczególnych wspólników. Ewentualne straty obciążały tylko tę część zysku, która przypadała na powodującego stratę wspólnika. Nie mógł on też odliczyć zysku, jaki przysporzył swoją własną pracą → potrącenie zysku ze straty (compensatio lucri cum damno) było niedopuszczalne.

• Zysk = przychód - straty.

• Poniesione nakłady przez jedną ze stron obciążały wszystkich w takich częściach jak się umówiono co do zysków.

• Kwestia sporna czy można było zawrzeć spółkę pod warunkiem.

• Rodzaje spółek:

• societas omnium bonorum - spółka obejmująca cały majątek wspólników, tworząca współwłasność.

• societas unius rei - spółka dotycząca jednej transakcji

• societas alicuius negotionis - spółka dotycząca transakcji określonego rodzaju.

• Odpowiedzialność:

• Odpowiadali za dolus i culpa, ale byli zobowiązani tylko do zachowania takiej staranności, jak przy prowadzeniu swoich własnych spraw (culpa levis in concreto), gdyż należało „mieć pretensje do siebie samego, jeśli dobrało się niestarannego wspólnika”.

• Wspólnicy nie byli odpowiedzialni za szkody powstałe w wyniku niezależnych zdarzeń losowych (damna fatalia).

• Spółka prawa rzymskiego nie była odrębnym podmiotem prawa. Tworzyła ona jedynie stosunki pomiędzy wspólnikami, regulując ich wzajemne rozliczenia. Wobec osób trzecich odpowiedzialność ponosił wyłącznie ten wspólnik, który zawarł umowę. Wspólnik, który wykonał takie zobowiązanie, miał do pozostałych wspólników skargę o dokonanie rozliczeń.

• Rozwiązanie kontraktu spółki → Ulpian „Societas solvitur ex personis, ex rebus, ex voluntate, ex actione”

• ex personis - na skutek śmierci, capitis deminutio media i maxima. Spadkobierca mógł wejść w miejsce wspólnika, jeśli tak się umówiono. Spadkobiercy mogli dochodzić rozliczenia z tytułu spółki.

• ex rebus - utrata całego majątku jednego ze wspólników (np. na skutek konfiskaty lub długów).

• ex voluntate - na żądanie jednego wspólnika, za zgodnym porozumieniem wszystkich stron, a także wtedy gdy wspólnicy zaczną prowadzić niezależnie interesy, będące przedmiotem spółki.

• ex actione - wniesienie skargi z tytułu spółki przez jednego lub więcej wspólników.

• Skargi:

• W przypadku societas omnium bonorum jeśli żądający rozwiązania spółki miał na celu nieuczciwe odsunięcie pozostałych wspólników od zysków (n. gdy dostał spadek), pozostali mogli żądać za pomocą actio pro socio doliczenia takiego majątku do majątku spółki podlegającego podziałowi. Wyrok w procesie z actio pro socio powodował również rozwiązanie spółki oraz infamię zasądzonego.

• W przypadku rozwiązania spółki za zgodną wolą stron do podziału majątku wspólnego służyła actio communi dividundo, która nie była skargą infamującą.

• Były też spółki mające pewne cechy charakterystyczne współczesnym spółkom: trwanie spółki pomimo śmierci wspólnika, odpowiedzialność solidarna, wyodrębnienie majątku spółki.

• posiadały w okresie prawa klasycznego osobowość prawną. Gaius porównujące je z rzymskim państwem, podkreślał że mają wspólną kasę (arca), wspólny majątek (res communes) oraz zarządcę (syndicus), którego działania odnosiły skutek prawny w odniesieniu do majątku spółki, oddzielonego od majątku wspólników.

• np. związki poborców podatków, osób organizujących roboty publiczne budowlane i inne oraz eksploatujących kopalnie i saliny → societates publicanorum lub societates vectigalium,

• podobne spółki bankierów - societates argentariorum.

Zlecenie (mandatum)

• Początki mandatu są kwestią sporną - albo wywodzi się z najdawniejszego zarządu majątkiem rodowym przez prokuratora albo wywodzi się ze zwyczajów handlowych świata śródziemnomorskiego, odrębnych od prokury.

• W okresie prawa klasycznego mandatum było kontraktem, w którym zleceniobiorca (mandatarius) zobowiązywał się na prośbę zleceniodawcy (mandans) wykonać nieodpłatnie określoną czynność prawną lub faktyczną. Zleceniobiorca mógł przyjąć dobrowolnie ofiarowane mu wynagrodzenie, zwane honorarium (ograniczone do pewnej górnej wysokości przez lex Cincia de donis et muneribus z 204 r. p.n.e.). W okresie pryncypatu dopuszczono dochodzenie honorarium w postępowaniu kognicyjnym.

• Czynność, której dotyczył mandat, musiała leżeć w interesie zleceniodawcy lub innych osób, ale nie mogła leżeć wyłącznie w interesie przyjmującego zlecenie (mandatum tua tantum gratia) → traktowano jako udzielenie niewiążących dobrych rad (consilium).

• Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej wierze (bona fides).

• Mandatum powstawał poprzez nieformalną umowę wyrażoną w dowolny sposób, a nawet per facta concludenta ze strony zleceniodawcy (np. gdy mandans nie protestuje, gdy w jego obecności mandatarius poręcza za dług.), ale zleceniobiorca musiał w sposób wyraźny wyrazić zgodę na umowę. Mandat tworzył jedynie wewnętrzny stosunek pomiędzy stronami kontraktu. Mandatariusz występował na zewnątrz we własnym imieniu, będąc jedynie zastępcą pośrednim mandansa.

• Obowiązki i uprawnienia:

• Mandatarius powinien wykonywać zlecenie w ściśle ustalonych granicach. Przekroczenie tych granic powodowało, że nie mógł on wystąpić z actio mandati contraria → pogląd Sabinianów. Nie mógł domagać się zwrócenia kosztów, nawet jeśli np. kupił rzecz za cenę większą niż opiewało zlecenie, a chciał ją odstąpić za cenę zlecenia.

• Mandans był zobowiązany do pokrycia ewentualnych kosztów wykonania zlecenia.

• Przedmiot umowy zlecenia:

• Mandatum qualificatum - przedmiotem są czynności wymagające kwalifikacji intelektualnych, np:

• Zawarcie kontraktu z osobą trzecią - działanie jako zastępca pośredni, a jedynie przy odebraniu długu jako zastępca bezpośredni, gdyż dłużnik zwalnia się z długu w momencie wypłacenia pieniędzy zleceniobiorcy.

• Poręczenie - zleceniobiorca przyjmował zlecenie o udzielenie pożyczki osobie trzeciej (na procent lub bez - zależnie od woli zleceniodawcy). Zleceniobiorca mógł dochodzić swojego roszczenia albo od pożyczkobiorcy (condictio certae creditae pecuniae) lub od zleceniodawcy - actio mandati contraria, ale wtedy musiał scedować na niego swoją skargę do dłużnika.

• Zarząd majątkiem (procuratio) - do pierwszej połowy II w n.e. procuratio i zlecenie były traktowane jako odrębne instytucje prawne. Jednak już od Juliana, a na pewno od Africanusa nastąpiło zlanie tych dwóch instytucji. Wg Africanusa procurator może wystąpić z actio mandati, jeśli działa na podstawie zlecenia, a z actio negatiorum gestorum, jeśli działa z własnej inicjatywy. W okresie późnoklasycznym procurator przeważnie działał na podstawie zlecenia i traktowany był jak zleceniobiorca, choć zachowały się pewne odrębności:

• procurator - nabywał posiadania bezpośrednio, a zleceniobiorca nie

• procurator odpowiadał też za culpa levis, a zleceniobiorca tylko za dolus i culpa lata.

• Czynności faktyczne - wszystkie czynności, mogące być przedmiotem najmu pracy lub dzieła, jeśli były wykonywane nieodpłatnie. Jeśli było wynagrodzenie, traktowano jak najem.

• Wygaśnięcie zlecenia:

• Odwołanie zlecenia przez mandansa, który jednak był zobowiązany do pokrycia kosztów do czasu, gdy zleceniobiorca otrzymał odwołanie.

• Odwołanie zlecenia przez mandatariusa tylko w przypadku niemożności wykonania zlecenia, ale musiał poinformować mandansa o przyczynie, jeśli miał taką możliwość. W razie odwołania bez przyczyny - dolus, a brak poinformowania o przyczynie w sytuacji, gdy było możliwe poinformowanie - culpa lata. → zobowiązanie do zapłaty odszkodowania tylko w razie poniesionych szkód. Odszkodowanie obejmowało utracony zysk (lucrum cessans) - wszystko co mógł zyskać w wyniku wykonania zlecenia.

• jeśli mandans mógł sam wykonać lub za pośrednictwem innych osób przedmiot zlecenia, a jednak tego nie wykonał, przyjmowano, że poniósł straty na skutek własnej niestaranności, a nie w wyniku zlecenia.

• Z chwilą śmierci jednej ze stron, o ile nie zaczęto jego wykonania. Jeśli zaczęto zleceniobiorca zobowiązany był do zakończenia czynności podjętych w ramach zlecenia, o ile ich wykonywanie mogłoby narazić spadkobierców a straty. Przysługiwała mu skarga o zwrot kosztów.

• Skargi:

• actio mandati directa - mandans dochodził strat w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zlecenia. Zasądzenie zleceniobiorcy z tej skargi powodowało (poza obowiązkiem zapłacenia odszkodowania) również infamię, a zleceniobiorca nie mógł żądać wynagrodzenia z tytułu podjętych czynności.

• actio mandati contraria - mandatariusz dochodził zwrotu kosztów poniesionych przy wykonywaniu zlecenia.

• Mandatum post mortem - zlecenie, które miałoby być rozpoczęte po śmierci zleceniodawcy było nie ważne.

• Różnice między mandatum a współczesnym zleceniem:

• mandatum - nieodpłatne; zlecenie - może być odpłatne;

• mandatarius - zastępca pośredni; zleceniobiorca - zastępca bezpośredni;

• mandatum - przedmiotem i czynności prawne i faktyczne; zlecenie - tylko czynności prawne.

ROZSZERZENIE RZYMSKIEGO SYSTEMU KONTRAKTOWEGO

• Stopniowo odchodzono od zasady nominalizmu kontraktowego

• udzielenie zaskarżalności niektórym nowym umowom (nova negotia), różniącym się w swej istocie miedzy sobą → przez glosatorów nazwane „kontrakty realne nienazwane" (contractus reales innominati).

• przyznanie zaskarżalności niektórym nieformalnym umowom tak na podstawie prawa pretorskiego (pacta praetoria), jak na podstawie konstytucji cesarskich (pacta legitima).

Kontrakty realne nienazwane (contractus reales innominati)

• Rozwinięcie synallagmatycznych kontraktów konsensualnych.

• Odpowiedzialność w kontraktach nienazwanych opierała się na idei, że umowa o spełnienie świadczenia wzajemnego rodziła zobowiązanie dopiero po spełnieniu świadczenia przez jedną ze stron. → związane z kontraktami realnymi. → charakter jednostronny - spełniona jedna strona, został obowiązek wykonania świadczenia już tylko na jednej stronie.

• Skargi:

• Początkowo tylko możność stosowania skargi o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (condictio ob rem dati lub condictio causa data causa non secuta). Również actio doli, lub pretorska actio in factum.

• Actio praescriptis verbis - (actio in fatum z rozbudowaną praescriptio) wprowadzono powództwo o wypełnienie świadczenia wzajem­nego. Prowadziła do zasądzenia odszkodowania za niewykonanie świadczenia wzajemnego. Kwestia sporna - czas powstania - niektórzy już w prawie klasycznym, inni dopiero prawo justyniańskie.

• skargi te konkurowały ze sobą, tzn. zastosowanie jednej, powodowało utratę pozostałych.

• W prawie justyniańskim wyodrębniono cztery schematy:

• przeniesienie własności rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy (do ut des);

• przeniesienie własności rzeczy w zamian za wykonanie jakiejś czynności faktycznej (do ut facias);

• wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za przeniesienie własności (facio ut des);

• wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za wykonanie innej czynności (facio ut facias).

• Dzięki contractus reales innominati można było stworzyć ochronę najrozmaitszych stanów faktycznych. Do najważniejszych należą:

• zamiana (permutatio) - zaliczaną do schematu do ut des. Przez Sabinianów był traktowany jako rodzaj kupna-sprzedaży. Prokulianie uważali za odrębny rodzaj kontraktu;

• kontrakt estymatoryjny (aestimatum) - można zaliczyć do różnych schematów. Zaczątek współczesnej umowy komisu - oddanie innej osobie rzeczy oszacowanej w celu jej sprzedaży;

• ugoda (transactio) - zaliczana do schematu facio ut facias. Wzajemna rezygnacja przez strony ze swych spornych roszczeń;

• w prawie justyniańskim - pod ta kategorię starano się podciągnąć również precarium, ale ta konstrukcja nie bardzo jednak odpowiada istocie rzymskiego precarium.

Pacta

• Dalsze rozszerzenie systemu kontraktowego → przyznawanie zaskarżalności nieformalnym porozumieniom (pacta). „Gołe porozumienie" (pactum nudum) nie rodziło w prawie rzymskim skargi.

• Wcześniej spotykane pacta:

• W prawie archaicznym → pacta, które mogły stanowić o wyłączeniu odpowiedzialności deliktowej;

• np. przy ustanawianiu służebności jeśli były połączone ze stypulacjami stwarzały obowiązek prawny;

• Pacta adiecta, czyli umowy dodawane do kontraktów dobrej wiary w chwili ich zawierania.

• Zapowiedź w edykcie pretorskim uznania zawartych porozumień nieformalnych (pacta conventa servabo), zgodnych z zasadami uczciwości i przepisami prawa nie prowadziła do udzielania skargi w oparciu o pactum, ale stanowiła podstawę do udzielenia zarzutu procesowego - exceptio pacti.

• Pacta praetoria - niektóre nieformalne porozumienia, wyraźnie przewidzianych w edykcie pretorskim, którym pretor przyznał ochronę za przez udzielenie actio in factum. Są to min.:

• Constitutum debiti - nieformalna umowa o wypełnienie zobowiązania już istniejącego.

• Constitutum debiti proprii - dotyczyła zapłaty swojego własnego długu → umocnienie istniejącego zobowiązania przez wprowadzenie dodatkowej pretorskie skargi - actio de pecunia constituta.

• Constitutum debiti alieni - dotyczyła zapłaty cudzego długu i stanowiła wtedy rodzaj zobowiązania dodatkowego, zbliżonego do poręczenia;

• Receptum argentarii - nieformalne oświadczenie bankiera gwarantujące pokrycie długu jego klienta wobec osób trzecich. Pretor udzielał przeciwko bankierowi skargi - actio recepticia. W czasach justyniańskich receptum argentarii zbliżyło się w skutkach do constitutum debiti alieni;

• Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum - nieformalne oświadczenie złożone przez właścicieli statków, zajazdów i stajen gwarantujące ich zwiększoną odpowiedzialność za przedmioty wniesione przez podróżnych. Oprócz standardowej odpowiedzialności opartej na winie z tytułu locatio conductio, powstawała też odpowiedzialność również za wszystkie przypadki zniszczenia rzeczy → przez pewien czas nawet przez siłę wyższą (vis maior), a następnie ograniczona do przypadkowej utraty rzeczy (custodia). Pretor udzielał poszkodowanemu skargi - actio de recepto;

• Pactum de iureiurando - nieformalna umowa o złożenie dobrowolnej przysięgi w postępowaniu in iure → actio de iureiurando lub exceptio iurisiurandi.

• Pacta legitima - porozumienia nieformalne, które uzyskały ochronę na podstawie konstytucji cesarskich. Są to min.:

• Pactum dotale - nieformalna umowa o ustanowienie posagu. Ochrona wprowadzona w roku 428 przez cesarzy Teodozjusza II i Walentyniana III;

• Donatio - nieformalna umowa darowizny, której zaskarżalność wprowadził dopiero Justynian. Duży krok naprzód w stosunku do darowizny okresu klasycznego, która można być zrealizowana jedynie poprzez akt rozporządzający lub przyrzeczona poprzez kontrakt werbalny;

• Compromissum - nieformalna umowa o powierzenie prywatnemu arbitrowi rozstrzygnięcia sporu między stronami. W prawie klasycznym → skuteczne, jeśli były wzajemne stypulacje kary umownej za niedotrzymanie umowy. W prawie poklasycznym (od 395 r.) nawet jeśli nie było stypulacji. Za Justyniana po krótkim czasie istnienia przysięgi stron i arbitra, powrócono do wymogu kary umownej.

Rozszerzenie pojęcia kontraktów

• Stopniowo przyjęto zasadę, że porozumienie zawarte w celu stworzenia między stronami zobowiązania takie zobowiązanie tworzy. Zasada została wyrażona dopiero w greckiej parafrazie Instytucji justyniańskich, opracowanej przez Teofila → „Kontrakt jest zgodnym porozumieniem i zgodą dwóch albo większej liczby osób w celu stworzenia zobowiązania".

• Glosatorowie - utożsamienie kontraktu z wszelkimi porozumieniami nieformalnymi (pactum). Jeden z glosatorów utożsamia kontrakt (contractus), zgodę (consensus), umowę (pactum) oraz porozumienie (conventio). Accursius utożsamia nieformalne porozumienie (pactum) z kontraktem.

• W późniejszej doktrynie opartej na prawie rzymskim powstała zasada, że „porozumienia powinny być przestrzegane" (pacta sunt servanda).

„JAKBY KONTRAKTY" (obligationes quasi ex contractu)

• Prawo rzymskie nie wyodrębniło kategorii jakby kontraktów, posługując się opisowym określeniem quasi ex contractu obligari/teneri, a dopiero w greckiej parafrazie Instytucji justyniańskich napisanej przez Teofila powstała pierwsza próba wymienienia wspólnych cech tych kontraktów. Określenie obligationes ex quasi contractu jest dziełem średniowiecznych glosatorów.

Communio - współwłasność

Negotiorum gestio

• Świadome prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia - zastępstwo pośrednie; wszelka działalność polegająca na prowadzeniu cudzych spraw, także wówczas, gdy była ona podejmowana na podstawie kontraktu zlecenia. W znaczeniu technicznym negotiorum gestio oznaczało zajmowanie się cudzymi sprawami bez uzyskania zlecenia od zainteresowanego. Chodziło tu przede wszystkim o prowadzenie spraw osoby nieobecnej lub zmarłej.

• Negotiorum gestio powinno być po­dejmowane w interesie zastąpionego (dominus negotii) i dla niego użyteczne (a przynajmniej użytecznie zaczęte).

• Compensatio lucri cum damno - w razie uzyskania nadzwyczajnego zysku, ale i poniesionych strat z winy nieumyślnej gestora, gestor możne odliczyć od odszkodowania ten nadzwyczajny zysk.

• W razie wykroczenia poza zwykły rodzaj działalności negotiorum gestor odpowiadał równeż za straty powstałe na skutek przypadku do pełnej wysokości strat.

• Obowiązki negotiorum gestora:

• Dobrowolne negotiorum gestio zobowiązywało do zakończenia spraw.

• Zawiadomienie dominus negotii o prowadzeniu jego spraw, a w razie uzyskania potwierdzenia, dominus negotii nie mógł kwestionować użyteczności działania gestora.

• Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne, dobrej wiary, czynność nieodpłatna.

• Skargi:

• Actio negotiorum gestorum directa - skarga dominus negotii.

• Actio negotiorum gestorum contraria - skarga negotiorum gestora w razie poniesienia nakładów lub szkód.

• Pozycja gestora była słabsza niż mandatariusza gdyż dominus negotii mógł kwestionować użyteczność działań, co mogło prowadzić do zwolnienia dominus negotii ze zobowiązań względem gestora.

• Zasądzenie z actio negotiorum gestorum directa nie prowadziło do infamii.

Tutela

• Podjęcie się przez opiekuna prowadzenia spraw majątkowych pupila.

• zobowiązanie dwu­stronne nierównoczesne, dobrej wiary.

• Pupil, po zakończeniu opieki, mógł dochodzić odszkodowania od byłego opiekuna za pomocą mającej skutek infamujący actio tutelae directa. Opiekun w przypadku poniesienia nakładów lub szkód mógł stosować actio tutelae contraria.

Legatum

• Zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariusza, w przypadku legatów chronionych dzięki actiones in personam, czyli legatum per damnationem oraz legatum sinendi modo.

• Udzie­lanie skargi z legatu damnacyjnego możliwe było już w okresie ustawy XII tablic → legis actio per manus iniectionem, w okresie procesu for­mułkowego - actio ex testamento.

• Zobowiązanie jednostronne, ścisłego prawa. Zbliżone do zobowiązania ze stypulacji.

Solutio indebiti

• Zobowiązanie powstałe ze spełnienia nienależnego świadczenia.

• W przypadku świadomego przyjęcia nienależnego świadcze­nia - actio furti.

• W przypadku nieświadomego przyjęcia - condictio indebiti.

• Zobowiązanie jednostronne, ścisłego prawa. Zbliżone do pożyczki.

• Jedyne zobowiązanie quasi ex contractu, o którym Gaius wspomina w Instytucjach (G. 3, 91).

• Prawo rzymskie nie stworzyło generalnej koncepcji odpowiedzialności za bezpod­stawne wzbogacenie. Istniały jednak poszczególne przypadki, w których stosowano skarg (condictiones) o odzyskanie bezpodstawnego wzbogacenia. Były to przykładowo:

• condictio ob rem dati oraz condictio causa data causa non secuta, stosowane przy kontraktach realnych nienazwanych;

• condictio ob turpem causam - w przypadku przyjęcia przysporzenia w celu powstrzymywania się od działania haniebnego lub wykonywania obowiązku prawnego. Nie można było żądać zwrotu, jeśli działanie dającego też było haniebne, np. łapówka;

• condictio furtiva - w przypadku złodzieja, którego majątek powiększył się o wartość uzyskaną ze sprzedaży rzeczy skradzionej. Skarga ta konkurowała z rei vindicatio;

• condictio sine causa lub condictio ob iniustam causam - stosowane w przypadku wypełnienia zobowiązania, które było pozbawione podstawy prawnej lub opierało się na przyczynie ważnej wedle ius civile, ale ocenianej negatywnie przez prawo pretorskie.