JĘZYKOZNAWSTWO

W-1

JĘZYK

FORMA TREŚĆ

(fonolog.)

KATEGORIALNA JEDNOSTKOWA

(gramatyczna) (leksykalna)

MORFOLOGIA SKŁADNIA

(budowa wyrazów) (szyk wyrazów)

FLEKSJA SŁOWOTWÓRSTWO

Współczesne językoznawstwo spiera się odnośnie do tego, który komponent języka należy uczynić podstawą opisu. Są 2 stanowiska:

• składnia (syntaksa) (teza o autonomii składni)

• semantyka (językoznawstwo kognitywne)

2 błędy, które można wyróżnić z perspektywy językoznawstwa:

1. EKWIWOKACJA - dwuznaczność na płaszczyźnie semantycznej

Np. „Platon był zarazem zwolennikiem i przeciwnikiem realizmu”

2. AMFIBOLIA - dwuznaczność na płaszczyźnie syntaktycznej

Np. „Flying planes can be dangerous”

“Podporządkowanie filozofii psychologii”

GRAMATYKA GENERATYWNA	JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE
PODMIOT
Abstrahowanie od podmiotu Opis języka który nie jest zainteresowany językiem ludzkim, opis obiektywny - niezależny od podmiotu Redukcja języka do jego struktury (język - algorytm) *ważność struktury przyjmuje się od de Saussure'a próba sformalizowania języka naturalnego wyprowadzanie gramatyczności ze struktury; poszukuje gramatyki uniwersalnej (pozajęz.) JĄDRO (struktura głęboka) zd. podstawowe, np. „Peter killed Paul” Transformacje(operacje które ze zd bazowych wyprowadzają wtórne bez zmiany Zn.) INNE ZDANIA np.„Paul was killed by Peter”	Język jest odbiciem naszych procesów poznawczych (znaczenie a nie struktura) człowiek generuje struktury o gramatyczności rozstrzyga znaczenie (np. wyraz „policja”) poprawność kwestią stopnia odrzuca próby sformalizowania jęz. nat. (ekstensjonalność w języku nat. zjawiskiem marginalnym) bada kolejne języki wszelkie zdania należy rozpatrywać w kontekście znaczenia a nie struktury odmienne perspektywy a nie zdania pochodne, wyprowadzalne
METAFORA
Metafora ignorowana Kompetencje (język idealny) i performancje (poszczególne przypadki użycia zdań -> metafory)	Lakoff & Johnson, 1980: Wszystkie nasze pojęcia abstrakcyjne są pewnymi metaforycznymi rozszerzeniami („schemat pojemnika”)
MORFOLOGIA
Można sporządzić spis abstrakcyjnych reguł dla słów, listę cech Kotwica Granica -czka Nawałnica	W przypadku konstrukcji złożonych znaczenie całości nie jest sprowadzalne do znaczenia składników Waiter Stapler, zszywacz zmywacz Crocodile shoes

W-2

SKŁADNIA, SZYK
Teza o autonomii składni/ umysłu GG wyjaśnia 2-3% zdań	Zasada ikoniczności: Np. Czytam książki i gazety. (symetryczne użycie spójnika) - równoważność Trochę czytałem i poszedłem spać. (asymetryczne) - modyfikacje semantyczne Otworzył butelkę i nalał wina Nalał wina i otworzył butelkę -> niepoprawności tego typu zd nie można wyjaśnić odwołując się wyłącznie do schematów, wzorców syntaktycznych (porządek czasowy) Czynniki pozajęzykowe mogą wywrzeć wpływ na szyk I'm selling my apartment, because who would like to live here. (pyt. retoryczne) Kryterium semantyczne: pyt. które jest stwierdzeniem Kryterium pragmatyczne: to nie jest pyt. I'm selling my apartment, because which apartment would you like to buy. -> faktycznie pyt (poprawne tylko z punktu wiszenia szyku, składni) Poprawności zd nie da się wyjaśnić wyłącznie w oparciu o kryteria syntaktyczne. Trzeba sięgnąć po kryteria semantyczne i pragmatyczne.
ZNACZENIE PODMIOTU
Żadne 3 główne zał.: autonomia umysłu Chomsky krytykował behawioryzm: uczenie jez to reagowanie na bodziec, rozwój jęz w systemie nagród i kar Wg Ch. Takie ujęcie nie wyjaśnia, że dzieci uczą się jez b. szybko i że dzieci w oparciu o szczątkowe dane są w stanie wytwarzać nieskończone ciągi zd natywizm Ch.: mamy skończoną liczbę reguł, które pozwalają na nieskończoną l. zd. Mechanizm generujący nieskończoną liczbę zd jest wrodzony Inspiracje: Platońskie anamnesis (uczenie się jako przypominanie...) Platon: znajomość świata idei jest wrodzona (niezal.od dośw.) najlepsze do opisu jęz są języki formalne (myślenie i jez są z nat log., racjn.; celem jest odnalezienie uniwersalnej gramatyki - struktura głęboka - schemat wrodzony)	Kluczowe Umysł ucieleśniony: Wszelkie nasze myślenie (w tym język) wyrasta z fizycznego doświadczenia, szczególnie fizycznego (też zjawiska abstrakcyjne) Niektóre z naszych centralnych pojęć są ufundowane na sposobie w jaki funkcjonuje nasze ciało *góra - dół [szczęśliwy - smutny] *przód - tył *w - poza Nasz obraz świata jest zapośredniczony w naszych procesach poznawczych, Np.: samochód zaparkowany przed/za górą...
METAFORA, METONIMIA
Są to figury stylistyczne - to kwestia słów Przyjmowano teorię martwych metafor: kiedyś były, zostały teraz tak skonwencjonalizowane, że są obecne w języku METONIMIA: Opiera się na bliskości, sąsiedztwie albo stykaniu się pomiędzy tym, do czego odsyła dosłowne znaczenia a tym, do czego odsyła znaczenie przenośne *Część zamiast całości - np. polski żołnierz *całość zamiast części - np. zatankuj samochód *wytwórca za towar - np. kupiłem forda *autor za dzieło - np. nie znoszę Marksa *miejsce za wydarzenie *wydarzenie za miejsce *miejsce za instytucję - np. Kreml się nie zgadza	Są to narzędzia poznawcze - to kwestia myślenia i działania Nasze myślenie jest z gruntu metaforyczne Język jest odzwierciedleniem naszego myślenia - jest metaforyczny Lakoff & Johnson „Metafory w naszym życiu” 1980 - przełom w językoznawstwie METAFORA: opiera się na podobieństwie między dosłownym a przenośnym znaczeniem (to rel. między dosłownym a przenośnym zn. wyrazu); Umożliwia rozumienie abstrakcji - zjawisk abstrakcyjnych - w terminach konkretnych, np. światło nauki Animizująca - gniew oceanu, zabijać czas Personifikująca - inflacja zżera moje zarobki, ta teoria niczego mi nie wyjaśniła Synestetyczna - odbieranie bodźca innym zmysłem niż zwykle, np. ciepły kolor Metafora to przeniesienie z jednej dziedziny (konkretnej) do bardziej abstrakcyjnej (surce - target): *Dzikie zwierzęta - uczucie(trzymaj emocje na wodzy) *podróż, wojna, ptak - miłość *widzenie - rozumienie *wojna - argumentacja *budynek - argument

W-3

Rodzaje metafor:

1. przestrzenne (orientacyjne)

- poszczególnym poj abstrakcyjnym nadaje się strukturę przestrzenną[góra/dół,wewn./zewn.]:

więcej -> w górę

szczęśliwy -> w górę (podstawa fizyczna: ciało pochylone - smutek)

- pozwala konceptualizować uczucia

przyszłość jest przed nami (podst.fiz.: zwracamy oczy ku temu, co ma nadejść)

podnieść na duchu; popaść w depresję

doświadczenie zmysłowe

↓

Tworzenie pojęć

↓

Wyrażenie językowe

2. ontologiczne

• ontologizują (reifikują) poj. abstrakcyjne, poj. abstrakcyjne są przedstawiane za pomocą bardziej konkretnych: rzeczy, subst.

np. inflacja rośnie, trzeba zwalczać inflację, krucha psychika

koherencja metafor: gdy jeden przedm. przedstawiony jest za pomocą różnych metafor - to samo zjawisko naświetlane jest z różnych perspektyw

animizacje - drapieżny kapitalizm, inflacja zżera zarobki

personifikacje - ta teoria nic mi nie mówi, niczego mi nie wyjaśniła, los się do mnie uśmiechnął

Pojęcia wyłaniające się - biorą się bezpośrednio z naszego dośw., są podstawą metafor

*góra/dół; przód/tył [pojęcia przestrzenne/orientacyjne -> schematy orientacyjne]

*pojemnik (kraje, miasta, ciało) [pojęcia metaforyczne]

3. strukturalne

• naświetlają różne aspekty tego samego zjawiska [treść]

• jedno pojęcie nadaje strukturę metaforyczną 2., wykorzystują metafory przestrzenne i ontologiczne,

np. strawić czyjeś poglądy, poglądy pozostawiają niesmak(poglądy to pożywienie),

czas to pieniądz

ARGUMENT (OWANIE)

*wojna (nie atakuj mnie)

*podróż (utknęliśmy w martwym punkcie/zgubiłam się / podróż = postęp)

*budynek (bezpodstawne.../fundamentem jest...)

*pojemniki (puste slogany/pozbawione treści...)

UMYSŁ UCIELEŚNIONY - zjawiska niefizyczne rozumiemy w terminach zjawisk fiz.;

ewolucyjnie z dośw. emp. wyłaniają się poj. metaforyczne,

np. Henryk jest w kuchni -> być w partii, w rozpaczy - to metaforyczne przeniesienia

(pojemnik)

METAFORA A METONIMIA

*są to nieświadome mechanizmy myślenia

Metafora: przeniesienie z 1 konkretnej dziedziny do 2., b. abstrakcyjnej;

funkcją jest rozumienie dziedziny abstrakcyjnej za pomocą konkretnej

Metonimia: przeniesienie, które dokonuje się w obrębie jednej dziedziny, np. część całości; funkcją desygnowanie (rozumienie też)

Wnioski: [filozoficzne implikacje teorii metafor]

1. teza o ucieleśnionym umyśle: konieczne jest uwzględnienie mechanizmów poznawczych (jest kontrtezą do tezy Chomsky'ego o autonomii umysłu)

2. ograniczona zostaje teza o arbitralności znaku językowego

*de Saussure - znak językowy

-znaczące (forma: układ liter, ciąg dźwięków, np. dom-hause-maison)

-znaczone (pojęcie, treść)

Na poziomie morfemów (MORFEM: najmniejsza jednostka językowa posiadająca znaczenie, np. rąk-, ręc-, rącz-) relacja pomiędzy znaczącym a znaczonym jest arbitralna. To samo pojęcie jest oznaczane za pomocą różnych form. Im bardziej znak jest złożony, tym mniejsza arbitralność.

Trudno mówić, że metafory przestrzenne są arbitralne (mają swoją podstawę w doświadczeniu).

Arbitralność znaku językowego jest kwestią stopnia.

Wyjątek: onomatopeje - jest podobieństwo między formą i treścią

3. odrzucenie klasycznych teorii znaczenia - one zakładają, że wszystkie nasze pojęcia dadzą się rozłożyć na elementy pierwotne, „klocki znaczenia”

kognitywiści: *schematy orientacyjne, *pojęcia metaforyczne

GESTALTY DOŚWIADCZENIOWE - zbitki składników, które organizują całe nasze doświadczenie;

Nie ma możliwości rozłożenia jednego gestaltu dośw. w tylko jeden ostateczny sposób.

Np. przyczynowość - bezpośrednia manipulacja

Prototypowy gestalt/przypadek przyczynowości:

Agens: wykonawca, podmiot działania

*ma na celu zmianę paciensa - ta zmiana ma charakter fizyczny

*ma cel, plan, działa świadomie

*jest źródłem en. fiz.

Paciens: przedmiot na którym się działa

*odbiorca en. fiz.

nie-prototypowy:

*agens działa na odległość

*energia nie ma charakteru fiz.

*działanie jest nieświadome

Gestalty doświadczeniowe opisuje się w kategoriach podobieństwa rodzinnego (cechy prototypowe i nieprototypowe).

Przyczynowość nie jest pojęciem prostym, rozkładalnym w sposób prosty.

W-4

HOMONIMIA

• mocna

-nie ma mocy eksplanacyjnej (niczego nie wyjaśnia) i prewidystycznej

-2 zupełnie różne znaczenia, np. obalić płot, obalić argument; w kuchni, w partii, w rozpaczy

• słaba

- nie ma mocy eksplanacyjnej (niczego nie wyjaśnia) i prewidystycznej

-jest pokrewieństwo między wyrazami, ale nie ma próby wyjaśnienia tego

-jest analogia, ale nie ma żadnej relacji, którą można by ująć w postaci prawa

Lakoff & Johnson: ma moc eksplanacyjną i prewidystyczną (zjawiska abstrakcyjne będą konkretyzowane)

Langacker: „Wykłady z gramatyki kognitywnej”

Językoznawstwo kognitywne rezygnuje z absolutnej przewidywalności na rzecz statystyki (przewidywalności statystycznej).

METAFORY mają 2 funkcje:

1. eksplanacyjną, np. program komp. jako biurko - program Office,

komputer jako organizm (złe funkcjonowanie - wirus)

2. konstytutywną

Klasyczna teoria kategorii Arystotelesa:

• kategorie tworzone przez ludzki umysł odpowiadają rzeczywistości pozajęzykowej

• kategorie są wewnętrznie definiowalne, bez odwołania do kontekstu

• granice pomiędzy kategoriami są ostre i niezmienne

• o przynależności do kategorii rozstrzyga zasada sprzeczności lub wyłączonego środka

• wszystkie przedmioty w obrębie danej kategorii mają ten sam status

ROSCH

• kategorie poziomu podstawowego: (szczególnie uprzywilejowane)

ptak owoc pojazd mebel broń

Ta kategoryzacja jest selektywna, uwarunkowana fizjologią, kulturą i aksjologią..

PROTOTYP: najbardziej reprezentatywny przedstawiciel danej kategorii

• typ

• gestalt (zbiór cech najbardziej charakterystycznych)

W obrębie języka są bardziej prototypowe rzeczowniki ( są fizyczne i konkretne) i czasowniki

[rzeczownik↔czasownik]

Różne poziomy kategoryzacji:

• podstawowy - jednostki najczęściej używane w języku, najbardziej potrzebne; poziom poznawczo uprzywilejowany (np. pies)

• poziom nadrzędny - bardziej abstrakcyjny (np. ssak, zwierzę)

• poziom podrzędny - bardziej szczegółowy (np. pudel, jamnik)

Zasada ekonomiki komunikacji:

Chcemy zawsze przekazać jak najwięcej treści jak najmniejszym nakładem.

Specjalistów interesuje poziom podrzędny i zasada ekonomiki jest na ten poziom przeniesiona.

Językoznawstwo kognitywne:

przejście od ontologii do epistemologii

(interesuje nas ludzki opis świata a nie sam świat).

Ludzki umysł kategoryzuje świat na 2 sposoby:

1. przez schemat (bardziej abstrakcyjny)

schemat dla „pudel” to „pies”

- jeśli A jest schematem, dla B to charakterystyka; B jest uszczegółowieniem dla A

2. przez prototyp

Jeśli A jest prototypem dla B, to B jest rozszerzeniem A

Charakterystyka między A i B nie jest zgodna (jak w 1.), a jest oparta na podobieństwie

Modele kategoryzacji przez prototyp:

1. kategoryzacja radialna (Lakoff)

2. model sieciowy (Langacker) - rozbudowana kat.radialna

Próba wyjaśnienia homonimii:

Klucz

-do konserw (nie zamyka - metonimia)

-do zadań

-do serca (wiedza zamknięta w pojemniku - metafora)

Centrum - znaczenie prototypowe, odchodzą od niego peryferyjne.

Od znaczenia centalnego mamy 2 rozszerzenia:

• metonimiczne

• metaforyczne (kształt, role, funkcje, wysuwają się na 1. plan; to, co abstrakcyjne w terminach fizycznych)

over - nad [od tego prototypu odchodzą różne znaczenia - to rozszerzenie]

np. Marry still hasn't got over his divorce.

The match is over. (przestrzeń fiz. przeniesiona na czas)

2 metafory:

-życie to droga

-napotykamy na przeszkody; nieprzyjemne przeżycia to przeszkody

Langacker - model sieciowy

Konceptualizacje przebiegające:

*pionowo: od poziomu podst. do nadrzędnego lub podrzędnego(kategoryzacja przez schemat)

*poziomo: rozszerzenie metaforyczne i metonimiczne - trzeba uwzględnić diachronię - rozwój języka (kategoryzacja przez prototyp)

np. ring: okrągła rzecz-> biżuteria: obrączka-> okrągły znak-> okrągły (konkretny) przedmiot

ring bokserski - podobieństwo rodzinne... [kat. przez prototyp: włączony do kat. na zasadzie podobieństwa rodzinnego]

W-5

Ungerer & Schmid - językoznawstwo kognitywne

Gramatyka naturalna: język odzwierciedleniem pewnych mechanizmów pozn.

1. percepcja (dośw. zmysłowe)

2. konceptualizacja (tworzenie pojęć)

3. gramatyka (wyrażenia jęz.)

Obserwacja (Langacker)

• synkretyczna - wszystkie właściwości danego przedm. są percypowane jednocześnie

*rzeczowniki

- obserwacja całościowa

np. into

• sekwencyjna - koncentrowanie się na poszczególnych stadiach, fazach; ujmuje procesy

*czasowniki

- obserwacja sekwencyjna

np. enter

Odrzucenie tezy o autonomiczności gramatyki.

Strukturalizm głosił, że znaczenie, kryteria semantyczne, nie wywierają wpływu na dane klasy wyrazów; najważniejsza jest struktura; o przynależności wyrazów do danej klasy decydują kryteria formalne.

Kat./ konstrukcja posesywna: kryteria znaczeniowe są potrzebne, formalne nie wystarczają

Np.

+ The teacher's work

- The sky's colour

-(i)ca -> -(i)czka

? granica

+ kotwica

- nawałnica

zegar/ figurka/ pióro/ arbuz/ mata... stoi na stole

Główne założenia semantyki kognitywnej:

1. znaczenie (wyrazu) = konceptualizacja (odzwierciedlenie w umyśle)

2. wyrażenie językowe - ma charakter polisemiczny (wieloznaczność)

3. znaczenie wyr. jęz. - jest rozumiane i wyjaśniane w kontekście domen kognitywnych (znaki językowe nie są samowystarczalne)

4. znaczenie wyr. jęz. - obejmuje też konwencjonalne obrazowanie (obok treści konceptualnych - p.1.)

Ad.3.

DOMENY kognitywne:

Wyr. „czerwony” przywołuję domenę barw; Wyr. „szprycha” przywołuje domenę koła

Nie istnieje ostatecznie zdefiniowane wyr. jęz.

Domeny kognit. mają hierarchię: podstawowe domeny k., np. barwy,czas, przestrzeń, nie są sprowadzalne do niczego.

Ad.4.

KONWENCJONALNE OBRAZOWANIE:

Objaśnia zdolność do ujmowania tej samej sytuacji na różne sposoby,

np. Piotr i ja, Ja i Piotr (treść ta sama ale akcent pada na kogoś innego)

Aspekty konwencjonalnego obrazowania:

1. schematyczność - wyrazistość co do szczegółu z jaką opisujemy daną syt.

Coś-> zwierzę-> ssak-> student

2. tło - pewne presupozycje, oczekiwania,

np. Krysia nazwała Marka komunistą i on też ją obraził.

3. perspektywa - punkt widzenia

np. Drzewo jest za skałą.

4. wyróżnianie

• profilowanie: szczególne akcentowanie, naświetlanie (pewnego aspektu), ogniskowanie

Wszystkie wyr. jęz. przywołują pewną domenę kogn. (np. oś, szprycha, felga -> koło).Możemy się koncentrować na jednym elemencie.

Give -> agens Ta sama treść konceptualna, różnią się tym,

Receive -> paciens (patiens) co profilują.

5. relacja: trajektor - landmark (odpow.: figura - tło)

TRAJEKTOR - to 1., najbardziej wyróżniony uczestnik relacji

LANDMARK - 2. uczestnik relacji

Where is the rock? The rock is in front of the tree.*The tree is behind the rock. (niepoprawne)

Jaś (t) daje Krzysiowi (l) kwiaty.

Gramatyka = podstawa konceptualna (pojęciowa)

Rzeczowniki, zaimki -> wyr. jęz. które profilują RZECZ

Czasowniki, zdania -> profilują RELACJĘ TEMPORALNĄ, PROCESY

Przymiotniki, przysłówki, przyimki -> profilują RELACJE ATEMPORALNE

In - p. prostą rel. temp.[trajektor (Po)w obrębie landmarka (dop.) - np. Chłopiec jest w klasie]

Into - p. złożoną rel. atemp. [obserwacja całościowa, synkretyczna]

Enter - p. rel. temp. [rozwój czynności w czasie; obserwacja sekwencyjna]

Świat rozpada się na RZECZY i RELACJE

(rzeczown.) (czasown.)

Przestrzeń -> czas (ich domeną)

Trwałość -> procesualność

Autonomiczność -> zależność

Ta opozycja jest podstawą tworzenia się gramatyki.

W-6

Konstrukcje dzierżawcze - 3 archetypy:

• posiadania

• przynależności

• relacja część - całość

Paweł kroi chleb -> zd. prototypowe

Paweł kroi chleb nożem -> instrument

Syt., gdzie mamy agensa, patiensa i instrument nie zawsze zachodzi.

Ostry nóż łatwo kroił chleb -> to zdanie profiluje narzędzie

Paweł przekonał Piotra do wyjścia -> podpada pod schemat łańcucha akcji

Paweł przypomina Piotra -> nie ma przekazywania energii

OBRAZOWANIE - portretowanie - zdolność do alternatywnego przedstawienia tych samych treści

Aspekty:

1. schemat vs szczegółowość

stopień abstrakcji z jakim wyr. jest konstruowane; występuje też na poziomie leksemów;

np. Paweł zbił ukochaną skarbonkę Basi drewnianym młotkiem.

2. zakres

to obszar predykacji, ogół treści konceptualnych, które dane wyr. konotuje

np. Skaleczył się w palec i kostka jest opuchnięta.

Poszerzanie zakresu treści konceptualnych:

To jabłko to reneta, twardą skórkę trzeba obrać.

To drzewo...

Ten sad...

Trajektor/landmark: relacja, w której obaj uczestnicy są wyróżnieni

Transformacja ze strony czynnej na bierną - zmiana trajektoria

Brungmen, Lincner

Schematy idealizacyjne - pewne struktury poznawcze zaczerpnięte z codziennych interakcji ze światem

Up/down, in/out - struktury pierwotne, wynikające ze stykania się z jakąś relacją

Jak opisywać przyimki?

Trzeba wyróżnić centralne znaczenie przyimka, a później prototypowe.

Prototypowe cechy over:

1. trajektor porusza się pewną ścieżką

2. ta ścieżka znajduje się nad landmarkiem

3. *rozszerzenie i uszczegółowienie: odejście od schematu

uszczegółowienie: the plane flew over (brak land.; mówiący w domyśle)

rozszerzenie: she has strange power over me

Przyimki:

Dane użycie jest uszczegółowieniem - przestrzeń fiz.; rozszerzeniem - użycie metaforyczne

4. tło - pojmowanie jednej struktury w powiązaniu z inną; semantyczne zaplecze, które pomaga w zrozumieniu struktur, np. metafor

(domena źródłowa - ludzkie ciało, domena docelowa - butelka, np. szyjka butelki)

kwadrat, czworobok, czworokąt->

różnią się obrazowaniem

*ścieżką kompozycyjną - to abstrakcyjna droga, którą użytkownik pokonuje analizując dane wyr.,

*rozkładalnością - to zdolność do rozłożenia wyr. na samodzielne leksemy, części składowe

kwadrat - minimalny stopień rozkładalności

Rozkładalność ma pewne konsekwencje semantyczne; może wyakcentować pewne komponenty.

Im większa rozkładalność tym bardziej akcentowane są części składowe.

W-7

Fauconnier -> połączenie 2 różnych domen, które nie mają odpowiednika w rzeczywistości

Np. Gdyby Bill Clinton był Titanikiem , to góra lodowa by zatonęła.

Wzgórze łagodnie opada do rzeki. Trzeba uwzględnić punkt widzenia obserwatora by

Drzewo jest za górą. wydobyć znaczenie (Zn. to nie suma składników)

OBRAZOWANIE:

Kognat. zdolność człowieka do postrzegania (konstruowania) tej samej syt./sceny na alternatywne sposoby.

• schematyczność - szczegółowość

• zakres predyk.

• Stopnie wyróżnienia (przez profilowanie, trajektor - landmark)

PERSPEKTYWA:

• punkt widzenia (mówiącego)

• dotyczący organizacji przestrzennej

(1) Drzewo jest za skałą. (2) Drzewo jest przed skałą.

• temporalny (Po śmierci ojca...)

(1) Multikino jest 4 przystanki za dworcem. -> przeniesienie mentalne (przyjmujemy, ze to zd.

jest wypowiadane z punktu widzenia nadawcy)

(2) Multikino jest 4 przystanki przed dworcem. (Przyjęcie perspektywy odbiorcy)

(1) Jutro pojadę do Chicago. - punkt widzenia nadawcy

(2) Jutro przyjadę do Chicago. - punkt widzenia odbiorcy (obserwatora?)

Mentalne skanowanie - dotyczy fikcyjnego ruchu przedmiotu

Np. Balon wzniósł się do góry. Balon spadł na ziemię.

Wzgórze opada/wznosi się - ruch fikcyjny (trzeba uwzględnić zdolność kognitywną podm.)

-> układ postrzegania (opis fikcyjnej sytuacji):

Siedzę w samochodzie i oglądam pędzący krajobraz.

Od czasu do czasu w dolinie pojawiają się domy.

Subiektywizacja (subiektyfikacja) - rola jaką odgrywa podmiot

Obiektywizacja (obiektyfikacja) lub przedm.

(1) Piszący niniejsze słowa nie rozumie. Te zdania różnią się stopniem subiektywności

(2) Ja nie rozumiem. (obiektywność maleje)

(3) Nie rozumiem.

Zakres wyrażenia:

Wszystkie treści konceptualne jakie dane wyrażenie przywołuje

Wybić okno -> szyba (bezpośredni zakres predykacji)

Pomalować okno -> rama

Zakres semantyczny pojęcia okno jest odpowiednio profilowany.

Jeśli podmiot postrzega daną sytuację nie umieszczając siebie na scenie, nie czyniąc siebie przedmiotem oglądu -> subiektywizacja

Jeśli podmiot nie tylko opisuje, ale czyni siebie przedmiotem oglądu -> obiektywizacja

Bolinger: w przypadku jęz. nat. nigdy nie ma pełnych ekwiwalentów - każde przekształcenie wyr. jęz. powoduje zmianę znaczenia

Nie okłamuj mnie! -> subiektywizacja

Nie okłamuj swojej matki! -> obiektywizacja

Wszędzie wokół śnieg.

Wszędzie wokół mnie śnieg -> zobiektywizowanie

D. biegnie przez las.

Z przodu jest polana. -> punkt widzenia D.

Przed nim jest polana. -> punkt widzenia wszechwiedzącego narratora (obiektywizacja)

Zakotwiczanie - zaznaczanie obecności mówiącego w tekście

Sceneria - uczestnik

(okoliczniki) (podm./dopełn.)

Basia zjadła jabłko dzisiaj o godzinie 8 rano w kuchni.

Susan swam in the channel. - sceneria jest fakultatywna

Susan swam across the channel. - sceneria jest obligatoryjna

Susan swam the channel. - sceneria bardzo zaakcentowana

(agens) (osiąga rangę dopełn., staje się „uczestnikiem”)

Last few years saw some dramatical changes. -> Tych zdań nie da się przełożyć na str. bierną

It's raining big drops/ cats & dogs.

(it - abstrakcyjna sceneria, landmark)

łańcuch akcji - źródło przekazuje energię innym elementom

np. Jaś przekonał Krzysia. (przekazywanie energii - Po - uczestnik łańcucha akcji,

zd. podlega pasywizacji)

Jeśli mamy zdanie w którym nie ma przekazywania energii, nie podlega pasywizacji - interakcja. (?)

There was a big bang.

There are at 5 intelligent students in every classroom.

->pozbawione zn. (Po formalny, strukturalny) There - to abstrakcyjna sceneria; jest w funkcji podm., więc zd. nie podlega pasywizacji

Langacker: wszystkie elementy gramatyki mają znaczenie

Przed/po - różnią się tym, co profilują

Podmiot = trajektor (najbardziej wyróżniony uczestnik relacji)

Dopełnienie = landmark

Poj. syntaktyczne - poj. konceptualne

Trudności:

1. There was a big bang.

There nie jest najbardziej wyróżnionym uczestnikiem relacji w w/w zdaniu.

(to sceneria w funkcji podm.)

2. There are at 5 intelligent students in every classroom.

Zgodność czasownika ze studentami (nie z there)

KONTUROWANIE: wyróżnianie odrębnych rzeczowników; przedstawienie generalizacji

W-8

KONTUROWANIE - wiązanie, zamykanie; wydzielanie z otoczenia danego fragmentu jako obszaru zamkniętego, np. czerwień (pewien obszar barw).

Kamień - kontur wewnętrzny

Mleko, piasek, woda - poj. niewykonturowane

Plaża - nie posiada konturu wewn., posiada tylko zewn.

Langacker: są rzeczowniki, które są wyraźnie ze swej natury wyodrębnione

Jeśli coś z natury posiada kontur, to jest rzeczownikiem policzalnym, może tworzyć liczbę mnogą.

Posiadanie konturu jest relacją skalarną - stopniowalną. Ludzki umysł ma możliwość narzucania konturu (zewn. granicy) lub jego usuwanie.

Rzeczowniki niewykonturowane - nie ma pragmatycznego uzasadnienia dla ich wyodrębnienia, np. mała ilość piasku to nadal piasek.

Miłość - rzeczownik niepoliczalny

... miłości - narzucenie konturu

(...) Cała klatka schodowa śmierdzi kotem - usuwanie konturu

zachodzi paralelizm pomiędzy rzeczownikiem a czasownikiem:

policzalność/niepoliczalność rzeczowników - czasowniki dokonane/niedokonane

czasowniki dokonane - mieszczą się w całym oglądzie, interesuje nas efekt

niedokonane - wychodzą poza ramy oglądu, akcentują trwanie, profilują rel. temporalną

Jego picie zniszczyło ten związek. Irytuje mnie jego picie. Pijący są szczęśliwi.

Pić - czasownik niewykonturowany, profiluje rel. temp.

Narzucając kontur możemy stworzyć rzeczowniki, np. picie, pijący

Czasowniki mogą być konturowane - zjawisko gradacyjne

Wierzyć - czasownik niewykonturowany

Wierzyła mu za każdym razem. - konturuje szerszą perspektywę

Istnieje zjawisko narzucania wirtualnych granic- konturowanie;dotyczy to rzeczow. i czasow.

Faktyczność: realność, świat rzeczywisty jest tylko jednym z jej aspektów, nie jest zależna od war. realności; modalność

Wirtualność: zjawiska, które w ocenie użytkowników zawsze są fikcyjne, np. metafora (mamy 2 domeny - źródłową i docelową - w wyniku ich połączenia uzyskujemy nową jakość, która nie jest sprowadzalna do elementów składowych), ruch fikcyjny

METONIMIA

-> jest szczególnym przypadkiem profilowania w obrębie strefy aktywnej; jej funkcją jest desygnowanie, wyróżniane w obrębie strefy aktywnej

Wybić okno (szybę), pomalować okno (ramę) - to nie polisemia

Strefa aktywna - te elementy danego obiektu, które bezpośrednio uczestniczą w danej relacji

Np. słyszę puzon - chodzi o dźwięki

METAFORA: pewien konstrukt mentalny, który wykorzystuje 2 domeny: źródłową i celową

METONIMIA: relacja która zachodzi w obrębie 1 domeny, w której wyróżnia sferę aktywną, opiera się na asymetrii kognitywnego wyróżnienia

Gramatyka nie może być oddzielona od semantyki. Każda konstrukcja gramatyczna ma jakieś znaczenie. Jeśli jakieś konstrukcje gramat. są nieakceptowane, to ze względu na semant.

KOMPOZYCJONALNOŚĆ - stopień w jakim z wyr. złożonych daje się wyodrębnić części składowe; w jęz. nat. jest zawsze tylko częściowa (całość nieredukow. do części składowych).

Wyrażenia językowe nie są nigdy ostatecznie interpretowalne, np. piłka pod stołem

Semantyka encyklopedyczna (kontekstowa) - nie sposób oddzielić semantyki od pragmatyki

W-9

ZNAK JĘZYKOWY: problem stosunku formy zn. jęz. do jego treści

(u Platona był to problem stosunku nazwy do rzeczy)

de Saussure: arbitralność zn. jęz. (wyj.: onomatopeje)

Peirce to poważył; wyróżnił 3 rodz. znaków:

• ikony (relacja podobieństwa) - nie przesądza o istnieniu przedm.

• indeksy (relacja przyległości) - przesądza o istnieniu przedm.

• symbole (relacja opierająca się na konwencji) np. drogowskaz ▼

3 zasady strukturyzacji w języku: (Lakoff)

1. ikoniczności (podobieństwa: pomiędzy sekwencją zdarzeń a chronologicznym porządkiem zdarzeń; pomiędzy językiem a rzeczywistością konceptualną)

(1) Otworzył butelkę i nalał kieliszek wina. (2) Nalał kieliszek wina i otworzył butelkę.

W 2. zd. zasada ikoniczności jest pogwałcona.

• zasada porządku sekwencyjnego

(wyjaśnia frazy: veni vidi vici, początek i koniec, zobaczyć Neapol i umrzeć)

• ikoniczna zasada dystansu

(odległość a pojęcie)

• zasada ikonicznej ilości

im więcej wyr. jęz. tym więcej konceptualnej treści (wydłużenie samogłosek; dawno dawno dawno temu...)

Składnia nie jest autonomiczna względem znaczenia, jest uwarunkowana metaforycznie.

2. indeksowości (wyrażenia okazjonalne, deiktyczne, wskazujące)

charakter egocentryczny: Ja występuje najpierw w zd., - to najbardziej nat. szyk, Po, punkt odniesienia, jest człow.:

(Ja) umiem prowadzić samochód. (Ty) umiesz...

Samochód umiem prowadzić.

3. symboliczności

Nikt nie kwestionuje istnienia systemu syntaktycznego.

System fonologiczny: obejmuje dźwięki jęz.; funkcja diakrytyczna znaków (polega na ich rozróżnianiu)

Dwuklasowość systemu językowego:

• znaki znaczące

• znaki nic nie znaczące

Podstawową jednostką jest FONEM: to najmniejsza jednostka mowy, nie posiada zn.; może mieć kilka reprezentacji dźwiękowych (alofonów) występujących w różnych kontekstach; fonem służy do odróżniania elementów znaczeniowych (morfemów->a(l)lomorfy); każdy fonem jest zespołem cech dystynktywnych pozwalających na odróżnienie go od pozostałych fonemów.

Fonem zyskuje znaczenie w określonym kontekście.

FONETYKA bada znaki (dźwięki mowy ludzkiej) jako zjawiska przyrodn., od strony ich artykulacji, cech fiz.

FONOLOGIA (nauka o systemach dźwiękowych) koncentruje się na funkcji semantycznej dźwięków. Bada jak funkcjonują dźwięki i jak tworzą system.

Funkcja diakrytyczna przybiera 2 formy:

• funkcja dystynktywna

polega na opozycyjności poszczególnych cech; dźwięczność/bezdźwięczność

• funkcja delimitacyjna

wyodrębnianie poszczególnych znaków jęz., np. akcent

Fonem to zbiór abstrakcyjnych cech. (zakłada się tzw. binarność tych cech), np. dźwięczność/bezdźwięczność.

Określony fonem może być różnie realizowany, np. n

Różne warianty fonemu to alofony, n. bank, nie, nasz

Alofony nie implikują zmiany znaczenia.

/d/ - opis tego fonemu: dźwięczność...

Opis proponowany przez Chomskiego jest kontrfaktyczny; nakładanie się na siebie fonemów.

/t/ - bezdźwięczny i aspirowany

W określonym kontekście t może stać się dźwięczne. Może przyjąć konkretne realizacje odmiennych alofonów. /t/ -> /d/ water

Kognitywiści proponują kategoryzację przez prototyp.

PROZODIA - dział fonologii zajmujący się jednostkami suprasegmentalnymi, większymi niż fonemy, np. sylaba, intonacja, akcent

Sylaba - grupa dźwięków w której mamy samogłoskowe centrum + dźwięki towarzyszące

mutton; little: lit-l; psst

Intonacja - f-cja delimitacyjna (odgranicza); f-cja modalna(określa stosunek nad.do wypow.)

Dźwięki w kontekście:

3 transformacje:

• epenteza: dodanie dźwięku, np. ze zwierząt

• elizja: usunięcie dźwięku, np. jabłko

• asymilacja: upodobnianie się dźwięków do siebie, np. twór - tfur

Zjawisko funkcjonowania języka: język jako system określonych znaków zwiększa liczbę swoich jednostek, funkcjonowanie polega na wprowadzaniu nowych jednostek do języka.

System morfologiczny:

MORFOLOGIA to nauka o kształcie i budowie wyrazów. Z wyrazem mamy do czynienia Gd możemy mówić o tej samej budowie, jakimś schemacie. To wyodrębniona jednostka charakteryzująca się pewną autonomicznością.

temat + afiks:

dziadkowie widzą kotka

Budowaniu wyrazów służą morfemy.

Morfem to jednostka językowa której przypisuje się 2 funkcje:

• gramatyczną, np. -ą, -ę, -ce (końcówki)

• leksykalną (semantyczna/referencyjna), np. ręk-, ręc-, rąk

(odnoszenie się do rzeczyw. pozajęz.)

W-10

MORFOLOGIA - nauka o wyrazach w aspekcie ich budowy, formy

Działy:

1. SŁOWOTWÓRSTWO

(ten aspekt funkcjonuje: dostosowywanie się do nowych potrzeb kom.)

Mechanizmy słowotwórcze:

• Derywacja - wyprowadzenie - 1 rdzeń: dom + ek, biega +cz

• Kompozycja - kompozycja - 2 lub więcej morfemów: zlew-o-zmywak

2. FLEKSJA

Odmiana wyrazów:

• Deklinacja - odmiana przez przypadki

• Koniugacja - odmiana przez czasy, osoby, liczby

GRAMATYKALIZACJA - zjawisko polegające na tym, że element z systemu leksykalnego (słownikowego) przechodzi do systemu gramatycznego.

(1) Jutro będę w Poznaniu. - zjawisko leksykalne -> będę: znaczenie jednostkowe

(2) Jutro będę pisał. - zjawisko gramatykalizacji -> będę: znaczenie kategorialne

1. She's going to London. - jednostka leksykalna (2) You're gonna like her.

1. I think that there is no more love.

2. I think there is no more love.

3. There is no more real love, I think. ->ten zwrot uległ gramatykalizacji;pełni f-cję okoliczn.

[zd.3. jest derywatem zd.1.]

Zjawisko gramatykalizacji dowodzi, że granice między morfologia, leksykologią, składnią, są płynne.

Morfologia, leksykologia, składnia, tworzą płynne kontinuum.

Wife - wyraz prototypowy

The ex-wife

Problem części mowy

Strukturalizm: znaczenie nie ma wpływu na przynależność do danej klasy wyrazów

Kognitywizm: części mowy, wyrazy, mają podstawę semantyczną

1. Semantyczna klasyfikacja części mowy za podstawę podziału części mowy przyjmuje ich znaczenie, zakłada odniesienie do ontologii.

Zielony - zieleń Teoria prototypu: mamy mniej lub bardziej

Walka - walczyć prototypowe rzeczowniki, czasowniki.

Zarzut:

• nieostrość kategorii

2. Morfologiczna klasyfikacja części mowy - podział wyrazów na odmienne i nieodmienne

Zarzuty:

• zatarcie różnic pomiędzy wyrazami nieodmiennymi (spójniki, przyimki,...)

• nieuniwersalność (są języki, w których nie ma morfologii, np. chiński)

3. Syntaktyczna klasyfikacja części mowy - klasyfikacja ze względu na to, jaką część w zdaniu pełni dany wyraz

Funkcje:

• prymarne: rzeczowniki (tworzenie grup nominalnych)

• sekundarne

Zarzut:

• nieintuicyjność

LEKSEM - jednostka opisu słownikowego

Np. obraz, obrazu, obrazem...

Obraz - 1 leksem

Podstawą do wyodrębnienia danego leksemu jest jego znaczenie.

LEKSYKOLOGIA

• semazjologia (semasio - oznaczanie)

rozpatruje formę wyrazu;

gł. problemy: rozpatruje wyrazy od ich formy (wychodzi się od formy wyrazu i dochodzi do jego różnych znaczeń)

np. głowa: część ciała (FORMA) -> przywódca (TREŚĆ)

owoc: część rośliny -> rezultat

POLISEMIA - wieloznaczność - ten sam źródłosłów [Lakoff nie różnicuje p. i h.]

HOMONIMIA - równokształtność znaków jęz. posiadających inny źródłosłów, inna etymologia, np. bal, piła, bez

• onomazjologia (onomaio - nazywanie)

zajmuje się pojęciami: przyjmuje się jakieś pojęcie i do niego dopasowuje się różne formy

np. flaga - sztandar

Realizowane w tezaurusach.

Problem: synonimia - wyrażanie tych samych treści za pomocą różnych form jęz.

Cytryna, pomarańcza -> owoc

Jak budować leksykony (tworzyć słownik jęz. nat.)?

Katz & Postal (uczniowie Chomsky'ego)

Ideałem dla leksykologii powinna być fonologia.

Wyrazy powinno się opisywać za pomocą cech dystynktywnych (dla każdego poj. trzeba znaleźć zb. cech):

Np. kawaler [+LUDZKI] [+NIEŻONATY] [+MĘSKI] [+DOROSŁY]

Problemem jest kontekst.

Podział na:

1. wyznacznik: cecha uniwersalna, prymarna (ludzki)

2. wyróżnik: to, co specyficzne; posiada określony tytuł (nieżonaty)

Kognitywiści odrzucają ten podział - wyróżniki oparte o wiedzę encyklopedyczną, kult. (kontekst kulturowy - domena)

*Czy papież jest kawalerem? (Fillmore)

W-11

GG: poszczególne znaki jęz. czerpią znaczenie z relacji wewnątrzsystemowych

girlfriend, aligator shoes, topless chair -> nie wystarcza system; do interpretacji zn. jęz. niezbędna jest wiedza pozajęzykowa

Z jakimi rzeczownikami łączą się przymiotniki: fałszywy, prawdziwy? Czy możliwa jest matryca algorytmiczna?

Fałszywa strzelba

Fałszywe zęby

-> wiedza kontekstowa jest niezbędna

np. (1) Mąż Marii jest kawalerem. (2) Mąż Marii jest prawdziwym kawalerem.

Zd. 2. zwiększa naszą informację.

„Prawdziwy” jest modulantem który ogranicza przynależność danego obiektu do danej kategorii.

Inne modulanty: ściśle biorąc; przez to, że...

Ściśle biorąc nietoperz jest ptakiem.

1. Zabił Alicję przez to, że ją zamordował. (2) Zabił Alicję przez to, że nic nie zrobił.

Prototypowym znaczeniem czasownika „zabić” jest morderstwo, więc w 1 przypadku modulant jest źle użyty.

Modulanty podważają kategorie.

PRAGMATYKA zajmuje się sposobami użycia języka (celem użycia jest jego skuteczność)

• f-cja interpersonalna: ekspresywna + emotywna

* Buhler: „Teoria języka”

3 funkcje języka:

1. semantyczna (referencjalna) - zwraca uwagę odb. na rzeczywist. pozajęz. (opisy)

2. ekspresywna (emotywna) - charakteryzuje nad. (życzenia, skargi, żale): !, tryb rzecz.

3. Impresywna - wywarcie wpływu na odb. (imperatywy)

Zdanie rzadko realizuje tylko 1 z w/w funkcji.

Austin:

Performatywy - konstatacje; Kat. fortunności

• lokucje - wypowiedzi zd., sam tekst

• illokucje - intencja nad - to, co nad. zamierza osiągnąć

• perlokucje - skutek wypowiedzi (przez nad. nie do końca zamierzony)

Searle:

5 rodz. aktów mowy:

• asertywny - stwierdzenia o rzeczywistości

• dyrektywy - polecenia, zobowiązania, skierowane pod adresem odb.

• komisywy - obowiązki, które nad. nakłada na samego siebie

• ekspresywy - charakterystyczny stan emocjonalny nad.

• deklaratywny - konstytuują rzeczywistość, zmieniają istniejący stan rzeczy

War.fortunności (aby akty mowy były udane): okoliczności, kompetencje, intencje - szczerość

PRESUPOZYCJA: narzucana przez nad. część niedyskut. wiedzy o rzeczywistości; niezbędna, by odb. rozumiał komunikat

• konwersacyjna - wynikająca z interakcji, rozmowy

• konwencjonalna - wybór środka gramat.

• kulturowa

IMLIKATURY: od presupozycji różnią ię stopniem oczywistości (zd. presup. są oczywiste)

Grice: komunikacja jest aktem współpracy

-> zasada kooperacji jęz. (wnoś taki wkład jakiego się oczekuje na danym etapie z punktu widzenia celu wymiany zdań, w której uczestniczysz)

4 maksymy:

1. jakości (nie mów tego, o czym nie jesteś przekonany, że jest prawdą)

2. ilości (ograniczaj swój wkład do konwersacji do min.)

3. relewancji (nie wypowiadaj sądów nie dotyczących tematów konwersacji)

4. sposobu (mów w sposób zrozumiały i unikaj niejasności i wieloznaczności, mów krótko i w sposób uporządkowany)

21

---