Rynek pieniężny i kapitałowy

Warunkiem rozwoju gospodarki rynkowej jest funkcjonowanie sprawnego i efektywnego rynku finansowego. Rynek kapitałowy i rynek pieniężny tworzą rynek finansowy, na którym przedmiotem transakcji są różne kapitały pożyczkowe i lokacyjne. Podstawą podziału rynku finansowego na te dwa segmenty jest kryterium rodzaju instrumentów finansowych, kryterium terminu ważności transakcji finansowych oraz kryterium celu wykorzystania pozyskanego kapitału (rys. 1). Dlatego tak ważny jest okres dysponowania pożyczonym kapitałem przez podmioty finansujące swoją działalność i cele, na które są przeznaczone te kapitały.

RYSUNEK 1. Struktura rynku finansowego

Na rynku pieniężnym przedmiotem transakcji są krótkoterminowe kapitały nieprzekraczające jednego roku. Są to depozyty i pożyczki rynku pieniądza krajowego i rynku walutowego. Na rynku pieniężnym zatem funkcjonują pieniężne papiery wartościowe, czyli krótkoterminowe papiery dłużne: czeki, weksle, bony skarbowe, bony pieniężne i bony komercyjne, certyfikaty depozytowe (dokumenty potwierdzające dokonanie krótkoterminowej lokaty pieniężnej). Służą one do finansowania działalności operacyjnej podmiotów, głównie finansowania bieżących potrzeb w zakresie kapitału obrotowego.

Najważniejszym segmentem rynku pieniężnego jest rynek międzybankowy, ponieważ banki są głównymi jego uczestnikami (bank centralny, banki komercyjne). Oprócz banków, w obrocie na tym rynku udział biorą instytucje finansowe, brokerzy, przedsiębiorstwa i osoby fizyczne. Rozwinięty rynek międzybankowy jest jednym z warunków skuteczności polityki pieniężnej banku centralnego.

Bank centralny, jako bank banków, pełni główną rolę na rynku międzybankowym. Prowadzi on m.in. rachunki bieżące banków komercyjnych i rozliczenia między nimi oraz przeprowadza operacje otwartego rynku. Banki komercyjne natomiast są dawcami lub biorcami środków pieniężnych na rynku międzybankowym. Głównie obracają one instrumentami finansowymi między sobą. Natomiast brokerzy to specyficzni uczestnicy ryn­ku pieniężnego, ponieważ ich rola polega na pośrednictwie w zawieraniu transakcji międzybankowych. Brokerzy kojarzą ze sobą banki poszukujące na rynku partnera do zawarcia konkretnej transakcji, a za pośrednictwo pobierają prowizję od banków. Istotne jest to, że można od nich uzyskać informacje dotyczące aktualnych cen pieniądza na rynku.

Lokaty międzybankowe - jako instrumenty rynku pieniężnego - stanowią najprostszą i najczęściej stosowaną przez banki formę lokowania nadwyżek finansowych, pokrycia chwilowego niedoboru pieniężnego lub zarobku. Polegają one na przyjęciu lub udzieleniu depozytu przez dany bank innemu bankowi w konkretnej wysokości, na ustalony okres i określoną z góry stopę procentową. Oprocentowanie tych lokat zmienia się codziennie, a wyznaczane jest przez rynek na podstawie średnich notowań 15 banków i podawane przez Reutera. Na rynku krajowym są to stopy WIBOR i WIBID. Stopa WIBOR (Warsaw lnterbank Offered Rate) oznacza średnią cenę, po której banki są skłonne udzielić pożyczki. Natomiast stopa WIBID (Warsaw lnterbank Bid Rate) oznacza, ile skłonne są one zapłacić za przyjęte środki pieniężne.

Pozabankowy rynek pieniężny obejmuje segment rynku pieniężnego, na którym przedmiotem obrotu są instrumenty finansowe o terminach zapadalności do jednego roku. Na pozabankowym rynku pieniężnym obraca się głównie papierami komercyjnymi przedsiębiorstw, certyfikatami depozytowymi emitowanymi przez banki i nabywanymi przez podmioty niebankowe oraz bonami skarbowymi Ministerstwa Finansów.

Natomiast na rynku kapitałowym przedmiotem transakcji są instrumenty finansowe średnio- i długoterminowe. Uważa się, że instrumentami rynku kapitałowego w Polsce są instrumenty o terminie realizacji dłuższym niż jeden rok, a w innych krajach są to instrumenty o 2-4-letnim okresie realizacji.

Rynek kapitałowy składa się z rynku papierów wartościowych i rynku bankowych instrumentów finansowych. Na rynku bankowych instrumentów finansowych są realizowane lokaty wolnych środków pieniężnych i są udzielane kredyty o charakterze średnio- i długoterminowym. Istotne znaczenie ma tutaj rynek skryptów dłużnych. Są to długoterminowe papiery dłużne, których emitent potwierdza zaciągnięcie pożyczki i zobowiązuje się do jej zwrotu wraz z odsetkami w określonym terminie. Na rynku bankowych instrumentów finansowych są one stosowane przede wszystkim do dokumentacji międzynarodowych pożyczek długoterminowych o większych rozmiarach, a rzadziej między ban­kami i większymi podmiotami gospodarczymi w celu finansowania dużych inwestycji. Duże znaczenie ma również rynek kredytowy, w tym hipoteczny. Rynek hipoteczny tworzy się przez udzielanie średnio- i długoterminowych kredytów hipotecznych. Te instrumenty finansowe, stosowane przez banki hipoteczne, to pisemne zabezpieczenia spłaty zaciągniętego długu w postaci obciążenia hipoteką nieruchomości.

Z kolei, na rynku papierów wartościowych przedmiotem transakcji i obrotu są średnio- i długoterminowe instrumenty finansowe w postaci dokumentów potwierdzających i gwarantujących prawa majątkowe, a także przenoszenie tych praw. Dotyczy to kapitałowych papierów wartościowych, czyli papierów lokacyjnych (akcje, udziały, certyfikaty inwestycyjne) oraz papierów wierzytelnościowych (obligacje skarbowe, obligacje municypalne, obligacje zamienne). Te kapitałowe pa­piery wartościowe służą do finansowania programów inwestycyjnych zgodnych ze strategiami rozwoju podmiotów gospodarczych.

Rynek papierów wartościowych charakteryzuje się dużą zmiennością koniunktury i wyższym ryzykiem niż rynek bankowych instrumentów finansowych. Podstawową cechą rynku pieniężnego i kapitałowego jest ciągły przepływ środków pieniężnych, a zarazem przekształcanie krótkoterminowych kapitałów na długoterminowe i odwrotnie.

W gospodarce rynkowej rynek kapitałowy pełni rolę ważnego mechanizmu w zakresie przepływu kapitałów od oszczędności do finansowego kreowania procesów inwestycyjnych i tworzenia majątku produkcyjnego oraz nieprodukcyjnego.

Posiadaczom wolnych okresowo środków pieniężnych daje on szansę ich lokowania (inwestowania) w sposób zapewniający przyszłe korzyści. Natomiast przedsiębiorstwom i instytucjom ułatwia pozyskanie dopływu kapitału od licznych inwestorów i przekształcanie go w kapitał umożliwiający realizację dużych przedsięwzięć inwestycyjnych. Jednocześnie rynek kapitałowy umożliwia posiadaczom papierów wartościowych ich zamianę na gotówkę, która jest przeznaczona na zakup innych walorów (korzystniejszych zdaniem inwestorów) lub na inne cele.

Uczestnikami rynku kapitałowego, będącego ważnym źródłem pozyskiwania kapitału inwestycyjnego, są inwestorzy i instytucje finansujące aktywa przedsiębiorstw. Jednak w strategii inwestowania przedsiębiorstw muszą być zachowane właściwe relacje między rynkiem papierów wartościowych a bankowym rynkiem kredytowym (bankami komercyjnymi, inwestycyjnymi, hipotecznymi) i akcjonariu­szami a działalnością operacyjną przedsiębiorstw. Na rynku papierów wartościowych tą ceną jest dywidenda, którą przedsiębiorstwa są zobligowane płacić przyszłym nabywcom swoich wyemitowanych akcji, a w przypadku emitowanych obligacji występuje ona w postaci odsetek. Natomiast na rynku kredytowym tą ceną są odsetki i prowizje jako elementy kosztów obsługi kredytu.

Środki pieniężne pochodzące z emisji i sprzedaży papierów wartościowych oraz pozyskane na rynku bankowym (kredytowym) są inwestowane w aktywa przedsiębiorstwa. Następnie w działalności operacyjnej ulegają one transformacji i przynoszą określony zysk. Część zysku w formie zatrzymanej jest przeznaczana na reinwestycje. Natomiast pozostała część jest zwracana inwestorom w postaci dywidendy oraz na pokrycie kosztów obsługi kredytodawców. Od dopływu kapitału finansowego zależy realizacja projektów gwarantujących przetrwanie i rozwój przedsiębiorstwa. Istnieje zatem duży wpływ decyzji inwestycyjno-finansowych na kształtowanie aktualnej wartości rynkowej przedsiębiorstwa na tym rynku.

W rezultacie funkcjonowanie rynku papierów wartościowych sprowadza się do przepływów kapitałów koniecznych do zapewnienia właściwego finansowania różnych podmiotów (przedsiębiorstw i instytucji). Sprawne i efektywne funkcjonowanie rynku kapitałowego ma duże znaczenie dla gospodarki narodowej, ponieważ jest jednym z motorów jej rozwoju, a zarazem quasi-barometrem koniunktury gospodarczej.

Podstawowym celem rynku kapitałowego jest, po pierwsze, zapewnienie dopływu kapitału podmiotom, które emitują papiery wartościowe. Po drugie, celem tego rynku jest umożliwienie pomnażania kapitału inwestorom, którzy chcą lokować wolne środki pieniężne w papiery wartościowe. Po trzecie, rynek kapitałowy jest miejscem, gdzie następuje aktualna wycena wartości rynkowej spółki ak­cyjnej wskutek porównania podaży i popytu na ich akcje.

Na rynku kapitałowym, podobnie jak na innych konkurencyjnych rynkach, o cenie walorów decydują czynniki kształtujące popyt i podaż. Istotne jest zatem ustalenie podmiotów kreujących podaż papierów wartościowych (emisję) i podmiotów kreujących popyt na papiery wartościowe (inwestorów). Podaż i popyt mogą mieć charakter pierwotny oraz wtórny (rys. 2 i 3).

RYSUNEK 2. Podmioty kreujące podaż papierów wartościowych

RYSUNEK 3. Podmioty kreujące popyt na papiery wartościowe

Pierwotną podaż papierów wartościowych w skali makro określają następujące czynniki:

• skłonność przedsiębiorstw do inwestowania, a więc szukanie dopływu kapitału na realne inwestycje w drodze emisji papierów wartościowych;

• możliwość wykorzystywania konkurencyjnych źródeł i metod finansowania inwestycji (kredytów, leasingu);

• zapotrzebowanie państwa i samorządów terytorialnych na kredytowe (pożyczkowe) dochody budżetowe;

• szukanie dopływu kapitału przez instytucje rynku kapitałowego prowadzące działalność lokacyjną (fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe).

Pierwotny popyt na papiery wartościowe w skali całej gospodarki narodowej jest zgłaszany przez różne podmioty i zależy od:

• stopy oszczędności społeczeństwa i podmiotów gospodarczych;

• tradycji (zwyczajów) społeczeństwa w zakresie form lokowania oszczędności;

• polityki lokacyjnej instytucji finansowych prowadzących działalność lokacyjną (inwestycyjną) na rynku papierów wartościowych, a także od bezpiecznego zarządzania tymi inwestycjami;

• organizacji, efektywności i bezpieczeństwa rynku kapitałowego;

• oczekiwań co do kształtowania się cen papierów wartościowych i ich stóp zwrotu przy danym ryzyku;

• koniunktury gospodarczej w kraju i na świecie, tendencji na światowych rynkach kapitałowych i procesów globalizacji (w tym stopnia zainteresowania inwestorów zagranicznych alokacją kapitału na giełdach zagranicznych).

Możliwości przyciągania środków pieniężnych na rynek papierów wartościowych mają zatem swoje źródło we wszelkich oszczędnościach gospodarstw domowych, oszczędnościach państwa (pochodzących z podatków i długu publicznego), oszczędnościach banków i innych instytucji finansowych prowadzących długoterminową działalność lokacyjną.

Na współczesnych rozwiniętych rynkach popyt na papiery wartościowe zależy od stopnia instytucjonalizacji rynku kapitałowego, tzn. zakresu, w jakim akumulacja pieniężna jest przejmowana przez instytucje finansowe, tzw. inwestorów instytucjonalnych. Instytucje te posiadaną akumulację pieniężną lokują właśnie w papiery wartościowe. W rezultacie zapotrzebowanie na papiery wartościowe zgłaszają nie tylko inwestorzy indywidualni, lecz także inwestorzy instytucjonalni prowadzący działalność lokacyjną (fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne, towa­rzystwa ubezpieczeniowe, banki, państwo i samorządy lokalne, inwestorzy zagraniczni).

Inwestorzy poszukują coraz bardziej efektywnych inwestycji kapitałowych.

Jest to możliwe dzięki zmienności koniunktury na rynkach pieniężnych i kapitałowych zarówno krajowych, jak i światowych (globalnych), między którymi powstaje coraz więcej różnego rodzaju zależności. Inwestorzy, poszukując efektywnych lokat dla swojego kapitału, w swoich decyzjach finansowo-inwestycyjnych uwzględniają konkurencyjne formy inwestowania (lokaty bankowe złotowe i walutowe, papiery wartościowe, jednostki uczestnictwa funduszy, nieruchomości) różniące się stopą zwrotu i ryzykiem. Główne cechy inwestycji kapitałowych to:

• kapitał występuje w formie kapitału finansowego;

• przedmiotem inwestowania jest zróżnicowany kapitał finansowy, czyli papiery wartościowe średnio- i długoterminowe;

• obrót papierami wartościowymi, czyli różnymi płynnymi lokatami kapitału, może być realizowany szybko na różnych rynkach kapitałowych;

• inwestor wybiera różne lokaty kapitału (papiery wartościowe) według kryterium własnych preferencji (np. stopy zysku) i ryzyka inwestycyjnego.

Skarbowe papiery wartościowe

Rynek papierów wartościowych

Kredytowy, hipoteczny oraz skryptów dłużnych

Rynek bankowych instrumentów finansowych

transakcje instrumentami o okresie zapadalności dłuższym od jednego roku

Rynek kapitałowy

transakcje instrumentami pieniężnymi między podmiotami niefinansowymi
oraz między nimi
i sektorem bankowym

Rynek pozabankowy

transakcje instrumentami pieniężnymi między bankami

Rynek międzybankowy

transakcje instrumentami o okresie zapadalności krótszym od jednego roku

Rynek pieniężny

RYNEK FINANSOWY

środków

Przemieszczanie

Prywatyzacja kapitałowa

Bony prywatyzacyjne i reprywatyzacyjne

Obligacje

Inne emisje

Skarb Państwa

Papiery wartościowe

Samorządy lokalne

Instytucje finansowe

Spółki akcyjne (przedsiębiorstwa)

Akcje

Obligacje

Inwestorzy zagraniczni

Instytucje państwowe i samorządowe

Inwestorzy indywidualni

Inwestorzy instytucjonalni

Papiery wartościowe

Banki i domy maklerskie

Fundusze inwestycyjne

Fundusze emerytalne

Towarzystwa ubezpieczeniowe

---