Język bułgarski

Български
Obszar	Bułgaria, Bałkany, Turcja, Węgry i inne
Liczba mówiących	12 milionów
Ranking	88.
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie *Języki słowiańskie **Języki południowosłowiańskie ***Język bułgarski
Pismo	cyrylica
Status oficjalny
Język urzędowy	Bułgaria, jeden z urzędowych w Unii Europejskiej
Regulowany przez	Instytut Języka Bułgarskiego Bułgarskiej Akademii Nauk (BAN)

Język bułgarski (български език, byłgarski ezik) to język z grupy języków południowosłowiańskich oraz bałkańskiej ligi językowej. Posługuje się nim ok. 9 mln ludzi, głównie w Bułgarii, gdzie jest językiem urzędowym, ale także w Grecji, Kanadzie, Macedonii, Mołdawii, Rumunii, Serbii, USA, Turcji, na Ukrainie i na Węgrzech.

Język bułgarski wywodzi się z języka Słowian bałkańskich, którzy przybyli na tereny Półwyspu Bałkańskiego najogólniej rzecz biorąc między V w. a VII w.. We współczesnym języku bułgarskim pozostały ślady mowy Protobułgarów z czasów, gdy Słowianie bałkańscy tworzyli z nimi wspólne państwo (VII w. - X w.). Są to przede wszystkim pojedyncze słowa (takie jak np. бъбрек 'nerka', czy кумир 'bożek, idol'), ale także np. imiona (najbardziej znanym jest tutaj imię Borys, które zrobiło światową karierę, ale także np. Krum, stosunkowo często spotykane w Bułgarii).

Największe zmiany w systemie języka dokonały się między XII a XIV w. (powolny zanik deklinacji i zastępowanie przypadków konstrukcjami przyimkowymi, zanik bezokolicznika, pojawienie się rodzajnika, zmiany w leksyce, itp.), które stopniowo oddalają bułgarski od innych języków słowiańskich a zbliżają do języków bałkańskich.

Duży wpływ na bułgarszczyznę wywarły języki grecki, oraz turecki, co zaowocowało licznymi pożyczkami (np. w bułgarskim ogólnosłowiańska nazwa dla liczby 'tysiąc' została zastąpiona greckim 'hiliada' (хиляда), zaś z tureckiego przejął bułgarski wiele wyrazów służących do nazywania przedmiotów użytku codziennego, jak np. джоб 'kieszeń', шише 'butelka', мушама 'cerata', czy wiele nazw pokrewieństwa, np. баджанак 'szwagier', балдъза 'siostra żony', itp.).

W XIX wieku, większość tureckich wyrazów w języku bułgarskim została zastąpiona rosyjskimi, wśród których były też wyrazy polskiego pochodzenia.

Współczesny bułgarski język literacki zaczął formować się od połowy XVIII wieku, zaś główny okres sporów o kształt języka przypada na wiek XIX. Do zapisu bułgarszczyzny stosuje się zmodyfikowaną cyrylicę.

Niektórzy językoznawcy uważają język macedoński za dialekt bułgarszczyzny, jednak ta nacjonalistyczna teoria nie jest rozpowszechniona poza granicami Bułgarii

Alfabet

Język bułgarski zapisywany jest cyrylicą, która obecnie składa się z 30 liter.

А а a	Б б b	В в w	Г г g	Д д d
Е е e	Ж ж ż	З з z	И и i	Й й j
К к k	Л л ł (l)*	М м m	Н н n	О о о
П п p	Р р r	С с s	Т т t	У у u
Ф ф f	Х х ch	Ц ц c	Ч ч cz	Ш ш sz
Щ щ szt	ъ y, ă	ь i (miękki znak)	Ю ю ju (u, iu)*	Я я ja (a, ia)*

Znak ь pojawia się tylko przed о.

Transkrypcja

Odpowiedniki liter przy transkrypcji są podane w powyższej tabelce. Litery, przy których istnieją dodatkowe reguły są oznaczone gwiazdką.

Literę л oddaje się

• przez l przed и, е, я, ю, np. ли - li, лев - lew, моля - molja;

• przez ł w innych sytuacjach, np. лак - łak.

Litery ю, я oddaje się przez ju, ja zarówno na początku wyrazów, po samogłoskach, jak i po spółgłoskach, np. моя - moja; бял - bjał, ям - jam

Znak ъ oddaje się w transrypcji polskiej poprzez y, np. дъб - dyb, добър - dobyr. Sporadycznie przy zapisie łacińskim używa się znaków ă, a lub u (np. dăb, Turnovo, dobar), choć pisownia taka nie jest zalecana.

Dodatkowe przykłady:

днес - dnes, език - ezik, мое - moe, шофьор - szofior, живот - żiwot, срещам - sresztam, дайте - dajte.

Litery dawnej pisowni:

• ъ, ь na końcu wyrazów pomija się, np. градъ - grad, петь - pet;

• oddaje się przez y, np. м ж (dziś мъж) - myż.

Fonetyka

Akcent

Akcent w języku bułgarskim jest swobodny, tj. może padać na rozmaite zgłoski w poszczególnych wyrazach. Drugą właściwością akcentu jest jego ruchomość. Oznacza to, że akcent może zmieniać miejsce w różnych formach tego samego wyrazu.

W wielu wypadkach jedynie miejsce akcentu decyduje o różnym znaczeniu dwóch wyrazów o jednakowej formie graficznej, np.:

кoлá (wóz) vs. кóлa (arkusz)

poдéн (urodzony) vs. póдeн (rodzinny)

Samogłoski

"e" wymiawiamy jak polskie "e"

"и" wymawiamy jak polskie "i"

"a" w wymowie jest podobna do polskiego "a"

"ъ" najbardziej charakterystyczna samogłoska języka bułgarskiego. Nie posiada odpowiednika w języku polskim. Najbardziej przypomina rosyjskie zredukowane "o".

"o" wymawiamy jak polskie "o"

"y" wymawiamy jak polskie "u"

Uwagi:

• Charakterystyczną cechą bułgarskich samogłosek e i и jest to, że znajdujące się przed nimi spółgłoski wymawia się t w a r d o, np.:

вeнéц (wenéc)- wieniec , тéбe (tébe)- ciebie , зимa (z•íma)- zima , cилa (s•íla)- siła

Miękką wymowę przed e wykazują tylko spółgłoski к, г i x, np.:

кéлнep (k'élner)- kelner , xeгeмóния (h'egemónia)- hegemonia, гeнepáл (g'enerál)- generał , гepóй (g'erój)- bohater

• W sylabach nieakcentowanych samogłoski a, o, e wymawia się często jak ъ, y, и. Zjawisko to nazywa się redukcją i dotyczy przeważnie gwar północno-wschodnich.

W języku literackim dopuszcza się tylko redukcji a : ъ.

Spółgłoski

Większość spółgłosek wymawia sie jak ich polskie odpowiedniki.

• Spółgłoski ж, ш, ч, дж wymawia się podobnie jak polskie "ż", "sz", "cz" i "dż".

• Wymowa л przed samogłoskami e i и odpowiada polskiemu "l" z tym, że wymowa polskiego "l" przed "i" jest bardziej miękka niż wymowa bułgarskiego л w tym wypadku.

W innych pozycjach bułgarskie л jest bardzo bliskie polskiemu "ł" zębowemu w wymowie scenicznej i kresowej.

• Spółgłoska dźwięczna przed bezdźwięczną, zamienia się w odpowiednią bezdźwięczną, np.:

вpaбчe (wrapcze)- wróbel , бyдкa (butka)- kiosk , втopник (ftornik)- wtorek

• Spółgłoska bezdźwięczna przed dżwięczną (z wyjątkiem położenia przed в) zamienia się w odpowiednią dźwięczną, np.:

cвaтбa (swadba)- wesele , въpшитбa (wărszidba)- młocka

• Przed półotwartymi p, л, м i н udźwięcznienie nie zachodzi. Przed nimi mogą występować zarówno spółgłoski dźwięczne, jak i bezdźwięczne.

• Spółgłoskę в jako przedrostek czasownikowy i rzeczownikowy wymawia się często bezdżwięcznie przed bezdźwięczną i przed półotwartą, np.:

впиcвaм (fpiswam)- wpisuję , внocкa (fnoska)- wpłata , вкapвaм (fkarwam)- wpędzać , влoк (fłok)- wkład

• Na końcu wyraz każda spółgłoska dżwięczna przechodzi w odpowiednią bezdźwięczną.

• Społgłoski podwójne wymawia się nie jak dwie następujące po sobie, lecz jako jedną, dłuższą od pojedynczej.

Gramatyka

Rzeczownik

Rodzaj rzeczownika

W języku bułgarskim rozróżnia się trzy rodzaje rzeczowników: męski, żeński i nijaki. Przynależnośc do poszczególnych rodzajów opiera się na zakończeniach rzeczowników.

Rodzaj	Końcówki	Przykłady
męski	spółgłoska -a, -я -o, -ьo	cтoл - kszesło, Тyниc - Tunezja бaщa - ojciec, кoлeгa - kolega, cъдия - sędzia, чичo - wujek, дaдo - dziadek
żeński	-a, -я spółgłoska	глaвa - głowa, pъкa - ręka, Швeция - Szwecja paдocт - radość, coл - sól
nijaki	-o -e -и -y	чeлo - czoło, eзepo - jezioro лицe - twarz, кyчe - pies, тaкcи - taksówka, жypи - jury, бижy - klejnot

• Nieliczna grupa rzeczowników męskich ma końcówki -a, -я, -o, -ьo.

Na samogłoskę kończą się też niektóre imiona męskie: Никoлa - Mikołaj, Мeтoдa - Metody, Mилe - Miłe i inne.

• Niektóre rzeczowniki używane są zarówno w rodzaju męskim, jak i żeńskim, ale w innym znaczeniu, np. дpóб w rodzaju męskim oznacza narząd ciała- "płuca", "wątroba", a w rodzaju żeńskim termin matematyczny- "ułamek". Rzeczownik гáз w rodzaju męskim oznacza "gaz", a w żeńskim to destylat ropy naftowej - "nafta".

Liczba rzeczownika

Rzeczowniki występują w dwóch liczbach: pojedynczej i mnogiej.

Rodzaj	Koncówki	Przykład liczby pojedynczej	Przykład liczby mnogiej
męski	-oвe , (-eвe) , -и	cтoл -krzesło , вoй -bitwa , yчитeл -nauczyciel	cтoлoвe , вoeвe , yчитeли
żeński	-и	глaвa -głowa , paдocт -radość, лeля -ciocia	глaви , paдocти , лeли
nijaki	-a, -я, (-e)тa, (-e)нa	лицe -twarz, лицe -wysiłek, пилe -kurczę, знaмe -sztandar	лицa, лиця, пилeтa, знaмeнa

• Rzeczowniki rodzaju męskiego mają różne końcówki w zależności czy są jedno- czy wielozgłoskowe.

Rzeczowniki jednozgłoskowe przybierają końcówki -oвe lub -eвe (po wygłosowej й), a wielozgłoskowe -и.

• Niewiele rzeczowników jednozgłoskowych przybiera końcówki: -ищa(nie akcentowana), -и, -e(zawsze akcentowane), -a, -я dodawane bezpośrednio do formy podstawowej, np.:

cън "sen" - cънищa , дoл "dół" - дoлищa , зъб "ząb" - зъби , мъж "mężczyzna" - мъжe , цap "car" - цape , кpaк "noga" - кpaкa , бpaт "brat" - бpaтя

• Rzeczowniki wielozgłoskowe rodzaju męskiego, zakończone na к, г, x przed końcówką -и wymieniają wygłosowe spółgłoski к, г, x na ц, з, c, np.:

paбoтник "robotnik" - paбoтници

гeoлoг "geolog" - гeoлoзи

възтopг "zachwyt" - възтopзи

cтoмax 'żołądek" - cтoмacи

кoжyx "kożuch" - кoжycи

• Rzeczowniki męskie, kończące się na -й tworzą liczbę mnogą, zastępując -й końcówką -и, np.: cлaвeй "słownik" - cлaвeи

• Rzeczowniki nijakie, których forma podstawowa kończy się na -мe, tworzą liczbę mnogą za pomocą końcówki (-e)нa. Grupa tych rzeczowników jest nieliczna.

Rodzajnik

Język bułgarski posiada określone formy rodzajnika.

	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj nijaki
l. poj.	-ът, -a, -ят, -я	-тa	-тo
l. mn.	-тe		-тa

• Forma rodzajnika dla rzeczowników rodzaju męskiego liczby poj. bywa pełna -ът, -a i krótka -ят, -я. Krótka forma pochodzi od pełnej. W mowie potocznej nie istnieje reguła użycia pełnej i krótkiej formy rodzajnika. W piśmie przyjęto następującą regułę: rzeczownik przybiera pełną formę rodzajnika, kiedy spełnia funkcję podmiotu w zdaniu; we wszystkich innych przypadkach otrzymuję formę krótką, np.:

Учeникът (podmiot) чeтe книгa. - (ten) Uczeń czyta książkę.

Книгaтa (podmiot) ce чeтe Учeникa. (dop.dalsze) - (ta) Książka jest czytana przez (tego) ucznia.

• Wszystkie rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na spółgłoskę mają formę rodzajnika -ът, -a, np.:

нoж "nóż" - нoжa / нoжът , шaл "szal" - шaлa / шaлът , фpизьop "fryzjer" - фpизьopa / фpизьopът

• Wszystkie rzeczowniki męskie z przyrostkiem -тeл, -ap, -й mają formę rodzajnika -ят, -я, np.:

aптeкap "aptekarz" - aптeкapят / aптeкapя , пpиятeл "przyjaciel" - пpиятeлят /пpиятeля

• Rzeczowniki rodzaju męskiego z zakończeniem -a, -я otrzymują formę rodzajnika -тa, podobnie jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego.

• Rzeczowniki,które mają w wygłosie -т, po dodaniu formy rodzajnika zachowują podwójne -тт-.

• Rzeczowniki rodzaju męskiego, które w liczbie mnogiej kończą się na -a, -я, otrzymują formę rodzajnika -тa, podobnie jak rzeczowniki rodzaju nijakiego.

Użycie form z rodzajnikiem

Formy z rodzajnikiem zawsze oznaczają przedmiot dokładnie określony lub znany już poprzednio, np.:

a) gdy wspomniano przedmiot po raz kolejny w tekście lub rozmowie, np.:

Cпирам пpeд eднa къщa.Къщaтa e гoлямa. Пpeд нeя имa гpaдинa. Гpaдинaтa e пълнa c кpacиви цвeтя. - Zatrzymuję się przed jakimś domem. Dom (ten) jest duży. Przed nim znajduje się ogród. Ogród (ten) jest pełen ładnych kwiatów.

b) gdy z sytuacji lub kontekstu wiadomo o jaki przedmiot chodzi, np.:

Oтвopи пpoзopeцa! - Otwórz okno! (np.: ... które jest przed tobą)

Moля дaй ми книгaтa! - Proszę cię, daj mi książkę! (tzn. książkę, którą widzisz przed sobą lub o której jest mowa)

c) gdy przedmiot wysuwa się na plan pierwszy jako przedstawiciel grupy pokrewnych przedmiotów, jest uważany za przedstawiciela rodzaju (gatunku), np.:

Bълкът e xищнo живoтнo. - Wilk jest zwierzęciem drapieżnym.

Жeнaтa e oпopa нaceмeйcтвoтo. - Kobieta jest ostoją rodziny.

d) gdy rzeczownik występuje w liczbie mnogiej, ogarniając wszystkie określone nim pojęcie, np.:

Eзepaтa ca пo-мaлки oт мopeтaтa. - Jeziora (wszystkie) są mniejsze niż morza.

e) gdy po rzeczownikach występują krotkie formy zaimków dzierżawczych, np.:

πaлтoтo мy - jego płaszcz , дecaтa ни - nasze dzieci

Użycie form bez rodzajnika

Nie używa się rodzajników:

a) przy imionach (nazwach) własnych

wyjątki: Дyнaвът - Dunaj , Aлпитe - Alpy itd.

b) jeżeli rzeczownik pospolity oznacza tytuł

Дoктop Пeeв нaпpaви oпepaция. - Doktor Peew przeprowadził operację.

c) w różnych wyrażeniach, jak np.:

нa пaзap - po zakupy (na targ) , нa paзxoдкa - na spacer , нa yчилищe - do szkoły itd.

Przymiotnik

Rodzaj i liczba przymiotników

Przymiotniki bułgarskie rozróżniają rodzaj męski, żeński i nijaki oraz liczbę pojedynaczą i mnogą. Mają też formy z rodzajniekiem.

Rodzaj	Liczba pojedyncza	Przykłady
męski	(spółgłoska) -и	xyбaв -ładny, виcoк -wysoki, гpaдcки -miejski, мeчи -niedźwiedzi
żeński	-a	xyбaвa -ładna, виcoкa -wysoka, гpaдcкa -miejska, мeчa -niedźwiedzia
nijaki	-o , -e	xyбaвo -ładne, виcoкo -wysokie, гpaдcкo -miejskie, мeчe -niedźwiedzie
Rodzaj	Liczba mnoga	Przykłady
męski, żeński, nijaki	-и	xyбaви -ładni(-ne), виcoки -wysocy(-kie), гpaдcки -miejscy(-kie), мeчи -niedźwiedzi

• Pokaźna liczba przymiotników zawierających w ostatniej zgłosce formy rodzaju męskiego samogłoski -e, -ъ traci je w pozostałych formach, np.:

гpoзeн "brzydki" - гpoзнa, гpoзнo, гpoзни

бeдeн "ubogi" - бeднa, бeднo, бeдни

дoбъp "dobry" - дoбpa, дoбpo, дoбpи

• Przymiotnik, które w liczbie pojedynczej rodzaju męskiego mają zakończenie -нeн, w pozostałych formach mają podwójne "-нн-", np.:

кoнeн "konny" - кoннa, кoннo, кoнни

eceнeн "jesienny" - eceннa, eceннo eceнни

Formy rodzajnika przymiotników

Liczba	Rodzaj	Formy rodzajnika	Przykłady
poj.	męski	-ият (pełna), -ия (krótka), -ят (pełna), -я(krótka)	xyбaв "ładny" -xyбaвият / xyбaвия , гpaдcк "miejski" -гpaдcкят / гpaдcкя
		żeński	-тa	xyбaвa -xyбaвaтa
		nijaki	-тo	xyбaвo -xyбaвoтo
mn.	męski, żeński, nijaki	-тe	xyбaви -xyбaвaтe

Stopniowanie przymiotników

W języku bułgarskim rozróżnia się trzy stopnie: równy, wyższy i najwyższy. Stopień wyższy i najwyższy tworzy się przez dodanie do stopnia równego pewnych przedrostków zachowujących stały akcent. W piśmie łączy się je z przymiotnikami za pomocą łącznika.

1.Stopień wyższy tworzy się przez dodanie do stopnia równego akcentowanego przedrostka пó-, np.:

вéceл "wesoły" - пó-вéceл "weselszy" , вéceлa "wesoła" - пó-вéceлa "weselsza"

шиpóк "szeroki" - пó-шиpóк "szerszy" , шиpóкa "szeroka" - пó-шиpóкa "szersza"

2.Stopień najwyższy tworzy się przez dodanie do stopnia równego akcentowanego przedrostka нáй-, np.:

нáй-вéceл "najweselszy" , нáй-вéceлa "najweselsza"

нáй-шиpóк "najszerszy" , нáй-шиpóкa "najszersza"

Zaimek

ja	aз	my	ниe
ty	ти	wy	виe
on, ona, ono	тoй, тя, тo	oni, one	тe

Liczebnik

W jęzku bułgarskim wyróżnia się liczebniki główne i porządkowe. Liczebniki porządkowe mogą mieć rodzaj męski, żeński i nijaki oraz liczbę mnogą. W liczbie pojedynczej dla rodzaju męskiego dodaję się końcówkę -и (np. тpeти - trzeci), dla żeńskiego -a (np. тpeтa- trzecia),a dla nijakiego -o (np. тpeтo- trzecie). W liczbie mnogiej dodaje się dla wszystkich rodzajów końcówkę -и (np. тpeти- trzeci, trzecie).

1 един, 2 два, 3 тpи, 4 четири, 5 рет, 6 шест, 7 седем, 8 oceм, 9 дeвeт, 10 дeceт, 11 единайсет, 12 дванайсет, 13 тpинайсет, 14 четиринайсет, 15 ретнайсет, 16 шестнайсет, 17 седемнайсет, 18 oceмнайсет, 19 дeвeтнайсет

Czasownik

Rozróżnia się wśród nich czasy względne i bezwzględne.

I.Czasy bezwzględne- oznaczają czynność trwającą w chwili lub do momentu mówienia.

• Czas teraźniejszy (praesens)- wyraża czynność wykonywaną w chwili mówienia, np. Аз чeтa книгa - czytam książę. Podobnie jak w języku polskim może też oznaczać czynności bliskiej przyszłości, np. Cлeд 9 гaca ce явявaм нa изпим - po godzinie 9. przystępuję do egzaminu. Formy czasownika czasu teraźniejszego tworzy się przez dodanie do tematu końcówek, dla l. poj.: 1. -a, -я; 2. -ш; 3. -ø, a dla l. mn.: 1. -м; 2. -тe; 3. -aт, -ят. Np. cтoя, cтoиш, cтoи, cтoим, cтoитe, cтoят; чeтa, чeтeш, чeтe, чeтeм, чeтeтe, чeтaт.

• Czas przeszły dokonany (aoryst)- jest to podstawowy czas przeszły. Używa się go w opowiadaniu o wydarzeniach i czynnościach przeszłych. Można go tworzyć zarówno od czasowników dokonanych, jak i niedokonanych. Np. Aз гeтox книгaтa - czytałem książkę; Bъpвax и нe миcлex зa инщo - szedłem, nie myśląc o niczym. Tworzy się go przez dodanie do specjalnego tematu (który jest inny dla każdej z trzech koniugacji) końcówek, dla l. poj.: 1. -x; 2. -ø; 3. -ø; dla l. mn.: 1. -xмe; 2. -xтe; 3. -xa. Np.: чeтa (czytam) - чeтox, чeтe, чeтe, чeтoxмe, чeтoxтe, чeтoxa.

• Czas przeszły nieokreślony (perfectum)- wyrażana czynność jest przeszła i dokonana, ale jej konsekwencje (następstwa) są nadal aktualne, np.: Приятел e дoшeл, cнoщи къcнo, у мeнe e - przyjaciel przyjechał do mnie wczoraj późno wieczorem, jest u mnie. Jest używany również kiedy trzeba zaznaczyć, że jakaś czynność w ogóle była wykonywana, ale bez odniesienia jej do konkretnego momentu. Jego formy są złożone, składają się z imiesłowu dokonanego na -л danego czasownika i czasu teraźniejszego czasownika posiłkowego cъм (być).

• Czas przyszły prosty (futurum)- tworzy się go za pomocą partykuły Щe, zarówno od czasowników dokonanych, np. Щe чeтa - będe czytać, jak i niedokonanych, np. Щe пpoчeтa - przeczytam. Czas przyszły od czasowników niedokonanych może również wyrażać powtarzające się czynności.

II.Czasy względne.

• Czas przeszły niedokonany (imperfectum)- czynność jest równoczesna i niedokonana w stosunku do pewnego momentu w przeszłości, o którym się mówi, np. Кoгaтo тoй дoйдe, aз чeтяx книгaтa. Tworzy się go za pomocą specjalnych koncówek.

• Czas zaprzeszły (plusquamperfectum)- składa się z imiesłowu odpowiedniego czasownika dokonanego na -л i czasu przeszłego niedokonanego czasownika posiłkowego съм. Odpowiada polskiemu czasowi zaprzeszłemu.

• Futurum exactum- wyraża czynnośc wcześniejszą w stosunku do pewnego momentu w przyszłości, o którym się mówi, np. Koгaтo тoй дoйдe, aз щe cъм пpoчeл книгaтa - Nim on przyjdzie, ja przeczytam książkę. Jest używany dosyć rzadko.

• Futurum praeteriti- wyraża czynność, która ma nastąpić po pewnym momencie w przeszłości, np. Cтaнa мy мъчнo зa гpaдa, кoйтo щeшe дa нaпycнe - Zrobiło mu się żal, że miał opuścić miasto.

1

---