Instrukcja
Głównego Lekarza Weterynarii
z dnia 30 lipca 2003r.
w sprawie postępowania przy zgłaszaniu i zwalczaniu wścieklizny zwierząt domowych i dzikich.
Nr GIWz. II. 400/W - 28/2003
Na podstawie art. 39a ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997r. o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U. z 1999r. Nr 66, poz. 752, z 2001r. Nr 29, poz. 320, Nr 123, poz. 1350, Nr 129, poz. 1438, z 2002r. Nr 122, poz. 976 oraz z 2003r. Nr 52, poz. 450), Główny Lekarz Weterynarii określa sposób postępowania Inspekcji Weterynaryjnej przy zgłaszaniu
i zwalczaniu wścieklizny zwierząt domowych i dzikich.
I. WSTĘP
Wścieklizna jest chorobą zakaźną, wywoływaną przez wirus powodujący zmiany zapalne w ośrodkowym układzie nerwowym i kończącą się zawsze zejściem śmiertelnym.
Na zakażenie wirusem wścieklizny wrażliwe są wszystkie zwierzęta stałocieplne, a także człowiek. Transmisja zakażenia następuje zazwyczaj poprzez pogryzienie, bowiem wirus znajduje się w ślinie chorego zwierzęcia. Chorobę wywołuje wirus neurotropowy należący do rzędu Mononegavirales, rodziny Rhabdoviridae i rodzaju Lyssavirus. Na podstawie reakcji
z przeciwciałami monoklonalnymi, rodzaj Lyssavirus podzielono na 5 odrębnych serotypów:
serotyp 1 - klasyczny wirus wścieklizny
serotyp 2 - Lagos bat virus
serotyp 3 - Mokola virus
serotyp 4 - Duvenhage virus
serotyp 5 - European Bat Lyssavirus (EBLV).
Występujące w obrębie rodzaju Lyssavirus szczepy wirusowe izolowane od nietoperzy europejskich, sklasyfikowano jako serotyp 5. Zastosowanie metod biologii molekularnej umożliwiło wyróżnienie 6 genotypów z których 4 pierwsze odpowiadają kolejnym serotypom, natomiast serotyp 5 podzielono na dwa genotypy: EBLV 1 i EBLV 2, gdzie EBLV 1 stanowi genotyp 5, a EBLV 2 genotyp 6. Szczepy wirusa wścieklizny izolowane
w Australii od nietoperzy owoco- i owadożernych, sklasyfikowano jako genotyp 7 w obrębie rodzaju Lyssavirus.
Wścieklizna jest chorobą o zasięgu globalnym, występuje na całym świecie z wyjątkiem tych krajów, czy obszarów, które mają większą możliwość izolacji, dzięki swojemu naturalnemu położeniu geograficznemu oraz wprowadzeniu ostrych rygorów sanitarnych, które nie pozwalają na zawleczenie zarazka.
Choroba utrzymuje się w środowisku naturalnym w dwóch formach epidemiologicznych:
wścieklizna naturalna, czyli tzw. leśna, występująca u zwierząt wolno żyjących,
wścieklizna uliczna, występująca u bezpańskich psów oraz kotów.
Wścieklizna leśna występuje na całym świecie i jest problemem także w tych krajach, które poprzez szczepienia psów wyeliminowały chorobę u tego gatunku. Krążenie wirusa
w środowisku naturalnym podtrzymywane jest przez zwierzęta różnych gatunków, które mogą stanowić zarówno wektor, jak i rezerwuar wirusa wścieklizny. Zwierzęta takie charakteryzują się dużą wrażliwością na zakażenie oraz zdolnością do transmisji wirusa na inne zwierzęta. Należy wyodrębnić te gatunki zwierząt, które są także wrażliwe na zakażenie wirusem wścieklizny, a które stanowią ślepe ogniwo w łańcuchu transmisji choroby (ze zwierząt wolno żyjących: sarna, jeleń; domowych: bydło)
W Europie większość przypadków wścieklizny zwierząt stwierdzana jest u lisów wolno żyjących, wśród zwierząt domowych - u kotów, a spośród zwierząt gospodarskich - u bydła.
Wirus wścieklizny wykazuje stosunkowo dużą odporność na działanie czynników fizycznych i chemicznych oraz na gnicie. W gnijących i podlegających autolizie zwłokach zwierząt, zarazek zachowuje zakaźność przez kilka tygodni, a w powierzchniowych warstwach ziemi przez 2 - 3 miesiące. Płynna ślina zawierająca wirus może zakażać nawet po 24 godzinach, a wysuszona - po 14 godzinach. Glicerol wpływa na wirus konserwująco - rdzeń przedłużony chorego zwierzęcia przetrzymywany w glicerolu w chłodni, zachowuje zakaźność do 900 dni. Wirus wścieklizny jest wrażliwy na eter, chloroform i inne rozpuszczalniki tłuszczów oraz na kwaśny odczyn środowiska - w pH 3 ginie po
30 minutach, natomiast w pH 4 dopiero po 24 godzinach. Roztwory 2-5% zwykle stosowanych środków odkażających, niszczą wirus w ciągu kilku minut. Wirus jest szczególnie wrażliwy na formalinę, fenol, ług sodowy, alkohol etylowy i roztwory mydła (ma to duże znaczenie przy dezynfekcji ran). W temperaturze 600C wirus wścieklizny ginie po
5 minutach, a w temperaturze 1000C - po 2 minutach. W wyniku działania promieni słonecznych wirus traci zjadliwość po 2 godzinach.
II. PATOGENEZA I OKRES INKUBACJI CHOROBY
Do zakażenia dochodzi głównie w wyniku pogryzienia przez chore lub będące w okresie inkubacji zwierzęta i przedostania się wirusa znajdującego się w ślinie przez uszkodzoną skórę lub błony śluzowe. Tą drogą do organizmu może także wniknąć wirus znajdujący się
w moczu. Notowane są także przypadki zakażenia drogą aerogenną. W ślinie zwierzęcia wirus wścieklizny może pojawiać się na 6-14 dni przed wystąpieniem objawów klinicznych choroby, a największą koncentrację osiąga po wystąpieniu klinicznych objawów choroby. Wydalany jest również przez chore zwierzę z moczem.
Okres inkubacji choroby jest różny w zależności od: ilości wprowadzonego do organizmu wirusa, jego zjadliwości, wrót zakażenia (miejsca zranienia) i charakteru (rozległości) ran oraz gatunku i wieku wrażliwego zwierzęcia (ogólnie okres inkubacji u zwierząt młodych jest krótszy niż u dorosłych). Przyjmuje się, że okres ten wynosi odpowiednio:
u psów - 7 - 150 dni (najczęściej ok.. 30 dni);
u kotów - 10 - 260 dni (najczęściej ok. 30 dni);
u bydła i koni - 30 - 90 dni;
u małych przeżuwaczy i świń - 14 - 42 dni;
u człowieka - 15 - 150 dni i dłużej (najczęściej 20 - 80 dni);
u lisów - dotychczasowe wyniki badań nad patogenezą wścieklizny wskazują, że okres inkubacji, zakaźność śliny i czas trwania choroby są podobne jak u psów i kotów - najczęściej okres inkubacji choroby wynosi ok. 30 dni.
III. OBJAWY KLINICZNE WŚCIEKLIZNY
PSY - choroba trwa od wystąpienia pierwszych objawów klinicznych zwykle 1-7 dni, rzadko dłużej, prowadząc zawsze do zejścia śmiertelnego. Z uwagi na przebieg i występujące objawy kliniczne, wyróżnić można ogólnie dwie postaci choroby: gwałtowną (szałową) i porażenną (cichą).
Postać gwałtowna (szałowa)
Rozpoczyna się następującymi zmianami w zachowaniu się zwierząt:
zwierzęta wykazują niepokój i ogólną nadmierną pobudliwość, podejmują próby ucieczki;
szczekają bez wyraźnej przyczyny;
chore osobniki zjadają przedmioty niejadalne;
niekiedy pojawia się wzmożony popęd płciowy;
zwierzęta atakują przeszkody pojawiające się na drodze, pojawiają się napady szału.
Po tym stadium pojawiają się różnego rodzaju porażenia, które mogą objawiać się następująco:
zwierzęta wydają ochrypłe dźwięki;
pojawia się ślinotok, zwierzęta mogą się krztusić;
może wystąpić opadanie żuchwy z wypadaniem języka;
zez;
niedowłady kończyn prowadzące często do zalegania.
Postać porażenna (cicha) - trwa średnio 2-4 dni (1-10 dni) i cechuje się szybkim przejściem początkowych objawów w stadium porażenne bez okresu pobudzenia i ataków szału.
KOTY - przebieg choroby jest podobny jak u psów, częściej występuje postać szałowa, można zaobserwować następujące objawy:
zwierzęta chowają się, uciekają;
nieustannie miauczą;
przy podrażnieniu zachowują się agresywnie;
śmierć zwierzęcia poprzedzona jest zwykle porażeniem kończyn.
ZWIERZĘTA GOSPODARSKIE - u zwierząt gospodarskich wyróżnić można również postaci choroby porażenną i szałową, z różnym nasileniem każdej z nich.
Bydło - nietypowy przebieg początkowej fazy choroby, może powodować trudności
w rozpoznaniu choroby w jej początkowym stadium: przeważnie obserwuje się wtedy niestrawność i obniżone łaknienie, atonię żwacza, wzdęcie, zaparcie lub biegunkę.
W późniejszym okresie stwierdza się:
różnego stopnia drgawki poszczególnych grup mięśni;
parcie na prostnicę;
ślinotok;
ciągłe ryczenie, ziewanie, tępy wzrok;
nienaturalne położenie głowy lub ogona;
chwiejność i porażenia kończyn tylnych;
W przypadku przewagi postaci szałowej zwierzęta wpadają na ściany, ryją ziemię, przy czym często dochodzi do złamań kończyn.
Świnie - występuje podniecenie i lękliwość, ochrypłe chrząkanie, kurczowe ruchy głowy
i gryzienie ściółki.
Owce i kozy - wykazują niepokój, wzmożony popęd płciowy, ochrypłe beczenie, nagłe porażenia i upadki. Przeważa postać cicha choroby.
Konie - u koni przeważa postać szałowa choroby. Zwierzęta wpadają na ściany stajni, wykazują drgawki mięśniowe i objawy kolkowe, występuje częste oddawanie moczu.
Ptaki - mogą być zakażane eksperymentalnie, lecz nie ma żadnego udokumentowanego przypadku terenowego w okresie ostatnich 20 lat lub więcej, od kiedy przeprowadza się globalny monitoring wścieklizny, a metody diagnostyczne uległy udoskonaleniu.
W przypadkach wścieklizny wywołanej eksperymentalnie obserwuje się nastroszenie piór, niespokojne i bezcelowe bieganie, ptaki mogą atakować zwierzęta i ludzi. Pojawia się senność i porażenia.
ZWIERZĘTA DZIKIE - podstawowym objawem wścieklizny zwierząt dzikich jest utrata ich wrodzonego lęku. Pojawiają się w dzień w miejscach zamieszkałych, często dochodzi do pogryzienia psów przez chore zwierzęta, natomiast ludzi atakują rzadko, ale utrata wrodzonej bojaźliwości stwarza dogodne warunki do bezpośredniej ekspozycji człowieka na kontakt
z zarażonym zwierzęciem, a co za tym idzie z wirusem.
NIETOPERZE - u chorych nietoperzy obserwuje się:
porażenie aparatu ruchu (zwierzę traci zdolność do lotu, ale potrafi chodzić po ziemi),
często zwierzę jest brudne wychudzone i na posklejane futro, zdarza się, że ma
w pyszczku ziemię,
nadpobudliwość na dotyk lub nagły hałas (zwierzę po dotknięciu pałąkowato wygina grzbiet i głośno „skrzeczy”), poza tym zazwyczaj występuje apatia i bezruch,
tendencję do nagłego, spontanicznego lub indukowanego bodźcami dotykowymi lub dźwiękowymi przewracania się zwierzęcia na grzbiet,
zamknięte lub silnie przymknięte oczy,
kłopoty z przełykaniem - w początkowym okresie choroby nietoperz próbuje pić
i jeść, ale z biegiem czasu zwykle przestaje cokolwiek połykać,
obserwowano również gwałtowne rzucanie się na pokarm i rozszarpywanie go bez normalnego gryzienia i połykania,
w końcowym stadium choroby nietoperz słabo reaguje na jakiekolwiek bodźce,
aktywność dzienna, niespotykana u zdrowych osobników.
IV. ROZPOZNANIE WŚCIEKLIZNY.
Jakkolwiek wyróżnia się zasadniczo dwie postaci choroby, jednakże często notuje się przypadki o mniej charakterystycznym przebiegu, dlatego w diagnozowaniu wścieklizny należy uwzględnić zawsze aktualną sytuację epidemiologiczną, a w wywiadzie - możliwość zakażenia zwierzęcia. W rozpoznaniu różnicowym należy wziąć pod uwagę inne choroby, którym towarzyszą zmiany zapalne w ośrodkowym układzie nerwowym, np. BSE, toksoplazmoza, choroba Aujeszky'ego. Ponadto objawy przypominające wściekliznę mogą występować w zaburzeniach przemiany materii (niedobór tiaminy u kotów), w przypadku obecności ciał obcych w jamie ustnej i przełyku, bólu w jamie brzusznej, silnej inwazji pasożytniczej, zatruć, a u psów w nerwowej postaci nosówki. U lisów należy uwzględnić zapalenie mózgu.
Rozpoznanie choroby powinno opierać się o zespół informacji zebranych z wywiadu, sytuację epizootyczną na danym terenie, objawy kliniczne, zmiany anatomopatologiczne oraz o wynik badania laboratoryjnego.
Zmiany anatomopatologiczne przy wściekliźnie są mało charakterystyczne, jednak nienaturalna zawartość żołądka sekcjonowanego zwierzęcia może nasuwać podejrzenie wścieklizny. Mimo charakterystycznych objawów klinicznych, zasadnicze znaczenie przy rozpoznaniu wścieklizny odgrywa badanie laboratoryjne. Występowanie większości przypadków choroby u zwierząt wolno żyjących stwarza sytuację, że do placówek służby weterynaryjnej trafiają zwykle zwierzęta padłe. W tych przypadkach rozpoznanie stawia się głównie na podstawie badań laboratoryjnych, przeprowadzanych metodą immunofluorescencji, testu izolacji wirusa w hodowli komórek neuroblastomy lub testu izolacji wirusa na wrażliwych myszkach (MIT).
Należy przy tym pamiętać, że materiał przesyłany do badań powinien być świeży, odpowiednio pobrany i zapakowany oraz zabezpieczony przed zepsuciem, uszkodzeniem
i możliwością zakażenia nim ludzi.
V. ZWALCZANIE WŚCIEKLIZNY
A. ZASADY OGÓLNE ZWALCZANIA WŚCIEKLIZNY U ZWIERZĄT
Po otrzymaniu zawiadomienia lub jakiejkolwiek innej informacji o wystąpieniu lub podejrzeniu wystąpienia wścieklizny u zwierzęcia, powiatowy lekarz weterynarii lub urzędowy lekarz weterynarii przez niego upoważniony ma obowiązek natychmiast zbadać sytuację na miejscu, dokonując badania klinicznego zwierzęcia oraz ustalić odpowiedni tok postępowania.
W przypadku stwierdzenia wścieklizny lub jej podejrzenia, powiatowy lekarz weterynarii powinien wdrożyć postępowanie administracyjne, wydając w razie potrzeby odpowiednie decyzje, stosownie do art. 22 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997r. o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych
i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U. z 1999r. Nr 66, poz. 752, z 2001r. Nr 29, poz. 320, Nr 123, poz. 1350, Nr 129, poz. 1438, z 2002r. Nr 122, poz. 976 oraz z 2003r. Nr 52, poz. 450), zwanej dalej ustawą weterynaryjną.
Zwierzęta chore i podejrzane o zakażenie podlegają w drodze decyzji powiatowego lekarza weterynarii odosobnieniu i obserwacji, w sposób zapewniający ich pełną izolację od innych zwierząt oraz od ludzi.
W przypadku zwierząt chorych i podejrzanych o zakażenie dopuszcza się ich zabicie na podstawie decyzji powiatowego lekarza weterynarii, o ile wiadomo, że nie doszło do skaleczenia (pogryzienia, zadrapania) czy oślinienia człowieka przez chore zwierzę. Zwłoki zabitych zwierząt należy, po uprzednim pobraniu materiału do badań, w całości (wraz ze skórą) przekazać do zakładu utylizacyjnego.
W przypadku pojedynczych zwłok zwierząt, dopuszczalne jest ich zniszczenie
w bezpieczny sposób, poprzez spalenie lub zagrzebanie, po uprzednim zalaniu ich środkiem dezynfekcyjnym.
W przypadku zwierzęcia padłego na terenie gospodarstwa, należy na miejscu przeprowadzić sekcję jego zwłok oraz pobrać w odpowiedni sposób materiał do badań laboratoryjnych. Miejsce, w którym wykonywana była sekcja zwłok należy poddać dezynfekcji.
Materiał do badań laboratoryjnych należy pobierać i przesyłać zgodnie z Instrukcją Nr 37/2003 Głównego Lekarza Weterynarii z dnia 25 czerwca 2003r.
Nr GIWz.VII.420/lab-14/2003, dotyczącą przeprowadzania badań laboratoryjnych
w kierunku rozpoznawania wścieklizny. W przypadku bydła należy wykonać badanie w kierunku wścieklizny oraz badanie w kierunku BSE (u sztuk w wieku powyżej 24 miesięcy). Zwłoki małych zwierząt mogą być przesyłane do badań laboratoryjnych w całości.
Miejsca znalezienia, przetrzymywania zwłok w gospodarstwie oraz jakikolwiek sprzęt, który mógł mieć kontakt z materiałem zakaźnym podlegają oczyszczeniu
i odkażeniu. Decyzję o przeprowadzeniu oczyszczenia i odkażenia ww. miejsc wydaje powiatowy lekarz weterynarii.
Z przeprowadzonych czynności należy sporządzić protokół dochodzenia epizootycznego i badań zwierząt [zgodnie z zał. nr 3 do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22 stycznia 2003r. w sprawie postępowania przy zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. Nr 18, poz. 163)].
Ustalenie obszaru zagrożonego wścieklizną następuje w drodze rozporządzenia, wydawanego przez właściwego terytorialnie wojewodę, na wniosek właściwego wojewódzkiego lekarza weterynarii. Powiatowy lekarz weterynarii na podstawie poczynionych ustaleń formułuje i przesyła do wojewódzkiego lekarza weterynarii propozycję wniosku, o którym mowa powyżej, zawierającą informacje o zakresie terytorialnym uregulowań planowanych rozporządzeniem oraz informacje na temat środków, które powinny być podjęte dla zwalczania choroby, zgodnie z katalogiem środków, przewidzianych w art. 23 ustawy weterynaryjnej. Propozycja wniosku jest następnie weryfikowana przez wojewódzkiego lekarza weterynarii.
Do obszaru zagrożonego powinny być zaliczone miejscowości, w których zwierzęta chore lub podejrzane o zakażenie mogły się swobodnie przemieszczać oraz wszystkie miejscowości w promieniu minimum 5 km od miejsca wystąpienia przypadku wścieklizny. Na obszarze zagrożonym wścieklizną, psy powinny być trzymane na uwięzi, a w przypadku ich wyprowadzania - prowadzone na smyczy
i w kagańcu. Koty nie powinny być swobodnie wypuszczane. Rygory ustalone
na obszarze zagrożonym powinny obowiązywać w przypadku psów i kotów przez okres co najmniej 3 miesięcy, w odniesieniu do zwierząt wolno żyjących -
1 miesiąc od daty stwierdzenia choroby. W przypadku zwierząt gospodarskich rygory powinny obowiązywać przez okres 3 miesięcy, z wyjątkiem gospodarstw, w których stwierdzono wściekliznę - w tych gospodarstwach rygory powinny obowiązywać od 3 do 6 miesięcy.
Uchylenie rozporządzenia wojewody, wydanego w związku z wystąpieniem wścieklizny lub bezpośrednim zagrożeniem jej wystąpienia na danym terenie, następuje na wniosek wojewódzkiego lekarza weterynarii. Powiatowy lekarz weterynarii na podstawie poczynionych ustaleń formułuje i przesyła do wojewódzkiego lekarza weterynarii propozycję wniosku, o którym mowa powyżej. Rozporządzenie wojewody może zostać uchylone, w przypadku gdy znikną przesłanki, określone we wniosku o jego wydanie.
O wystąpieniu wścieklizny na terenie danego powiatu, powiatowy lekarz weterynarii powinien powiadomić powiatowych lekarzy weterynarii w powiatach sąsiednich.
Jeżeli obszar zagrożony obejmuje część sąsiedniego powiatu, należy powiadomić
o tym fakcie właściwego powiatowego lekarza weterynarii, który powinien wdrożyć postępowanie zgodnie z niniejszą instrukcją.
Na obszarze zagrożonym należy przeprowadzać perlustrację, z której należy sporządzić protokół, w celu ewentualnego wykrycia dalszych ognisk choroby, zwierząt chorych i podejrzanych o zakażenie, a także kontrolę szczepień psów przeciwko wściekliźnie z ustaleniem właścicieli szczepionych psów.
W przypadku stwierdzenia lub podejrzenia wścieklizny, powiatowy lekarz weterynarii powinien powiadomić o tym fakcie oraz nawiązać współpracę
z właściwym miejscowo Państwowym Powiatowym Inspektorem Sanitarnym,
w celu uzgodnienia wspólnego postępowania i likwidacji ogniska choroby.
B. ZWIERZĘTA GOSPODARSKIE.
a) postępowanie przy stwierdzeniu lub podejrzeniu wścieklizny w gospodarstwie.
W przypadku podejrzenia wścieklizny u zwierząt gospodarskich należy przeprowadzić dochodzenie epizootyczne oraz badanie kliniczne w celu wykluczenia innych chorób, przebiegających z podobnymi do wścieklizny objawami, np. BSE u bydła, względnie zbliżonych objawów występujących w przypadku zadławienia, ostrego wzdęcia, rui, itd. W toku dochodzenia epizootycznego należy w szczególności ustalić:
gospodarstwo pochodzenia zwierzęcia,
czas trwania choroby (kiedy i jakie zauważono pierwsze objawy nasuwające podejrzenie choroby),
źródło zakażenia (możliwość kontaktu ze zwierzętami wolno żyjącymi),
możliwość przeniesienia się choroby na inne zwierzęta,
kontakt zwierzęcia chorego lub podejrzanego z człowiekiem,
czy zwierzę było szczepione przeciwko wściekliźnie.
W przypadku wystąpienia u bydła objawów nerwowych, nie wskazujących jednoznacznie na podejrzenie wścieklizny, powiatowy lekarz weterynarii wszczyna postępowanie zgodnie z Instrukcją Głównego Lekarza Weterynarii z dnia 10 grudnia 2002r. w sprawie postępowania przy zgłaszaniu i zwalczaniu BSE,
Nr GIWz. I. 401/BSE - 1/2002.
Zwierzęta gospodarskie, u których stwierdzono kliniczne objawy wścieklizny, powinny być w drodze decyzji administracyjnej, wydanej przez powiatowego lekarza weterynarii, jak najszybciej zabite na miejscu, a ich zwłoki, po uprzednim pobraniu próbek do badań laboratoryjnych w kierunku wścieklizny i BSE, przekazane do wyznaczonych zakładów przetwarzających materiał wysokiego i szczególnego ryzyka.
Zwierzęta podejrzane o zakażenie należy niezwłocznie poddać odosobnieniu
i obserwacji w drodze decyzji powiatowego lekarza weterynarii. Okres obserwacji koni i bydła powinien wynosić 6 miesięcy, a świń, kóz i owiec - 3 miesiące.
Pozostałe zwierzęta w stadzie można, również na podstawie decyzji wydanej przez powiatowego lekarza weterynarii, poddać szczepieniom interwencyjnym w okresie
3 do 10 dni od daty powzięcia podejrzenia wścieklizny w gospodarstwie, stosując dawki szczepionki zalecone przez producenta.
Zwierząt chorych lub podejrzanych o zakażenie nie wolno szczepić, leczyć ani kierować do uboju sanitarnego.
Zwierząt gospodarskich, u których nie została wykluczona wścieklizna, nie wolno dobijać w celu ratowania wartości rzeźnej.
Mleko pozyskane od zwierząt gospodarskich chorych i podejrzanych o zakażenie nie może być dopuszczone do spożycia i obrotu. Mleko od tych zwierząt należy zniszczyć pod nadzorem powiatowego lekarza weterynarii lub osoby przez niego wyznaczonej, po uprzednim zagotowaniu lub unieszkodliwieniu przez zalanie środkiem dezynfekcyjnym. Zwierzęta podejrzane o zakażenie powinny być dojone indywidualnie. Sposób postępowania z mlekiem pochodzącym od zwierząt gospodarskich chorych i podejrzanych o zakażenie, powinien zostać określony w decyzji powiatowego lekarza weterynarii.
Mleko od zwierząt poddanych szczepieniom interwencyjnym, ze względu na możliwość ich wcześniejszego zakażenia wirusem wścieklizny, w okresie 3 tygodni od rozpoczęcia szczepienia, podlega gotowaniu w miejscu pozyskania i może być, na podstawie decyzji powiatowego lekarza weterynarii, wykorzystane jako karma dla zwierząt w ramach zapowietrzonego gospodarstwa. Szczepienia interwencyjne zwierząt w gospodarstwie należy rozpocząć jak najwcześniej, również w celu skrócenia okresu warunkowej przydatności mleka od tych sztuk.
Mleko od zwierząt gospodarskich, poddanych szczepieniom profilaktycznym przeciwko wściekliźnie, może być dopuszczone do obrotu bez ograniczeń w terminie zgodnym z zaleceniami producenta szczepionki.
b) postępowanie przy stwierdzeniu lub podejrzeniu wścieklizny w rzeźni.
Lekarz weterynarii, który w badaniu przedubojowym stwierdzi lub podejrzewa wystąpienie wścieklizny u zwierzęcia rzeźnego powinien niezwłocznie:
odizolować zwierzę chore lub podejrzane o zakażenie;
wstrzymać ubój;
zawiadomić właściwego powiatowego lekarza weterynarii o stwierdzeniu lub podejrzeniu przypadku wścieklizny u zwierzęcia w rzeźni;
zakazać wstępu i opuszczania terenu rzeźni do chwili przyjazdu powiatowego lekarza weterynarii;
w przypadku zejścia śmiertelnego zwierzęcia - zabezpieczyć zwłoki do przyjazdu powiatowego lekarza weterynarii.
Powiatowy lekarz weterynarii lub urzędowy lekarz weterynarii przez niego upoważniony po otrzymaniu zgłoszenia, powinien niezwłocznie udać się do rzeźni,
w której stwierdzono lub podejrzewa się wściekliznę oraz wszcząć postępowanie administracyjne, wydając w razie potrzeby odpowiednie decyzje, zgodnie z art. 22 ustawy weterynaryjnej.
Powiatowy lekarz weterynarii przeprowadzając dochodzenie epizootyczne powinien
w szczególności ustalić:
gospodarstwo pochodzenia zwierzęcia;
czas trwania choroby, kiedy i jakie zauważono pierwsze objawy choroby;
możliwość przeniesienia się choroby na inne zwierzęta (określić partię zwierząt pochodzących z tego samego transportu, kojca, co zwierzę chore lub podejrzane);
możliwość kontaktu zwierząt z ludźmi,
czy zwierzę było szczepione przeciwko wściekliźnie.
W drodze decyzji powiatowego lekarza weterynarii należy nakazać odosobnienie
i obserwację zwierząt chorych lub podejrzanych o zakażenie oraz zakazać osobom nieupoważnionym wstępu do pomieszczeń, gdzie prowadzona jest obserwacja.
C. PSY I KOTY
W przypadku stwierdzenia wścieklizny lub jej podejrzenia u psa/kota należy przeprowadzić dochodzenie epizootyczne, w toku którego należy
w szczególności ustalić:
czy zwierzę to w ostatnim okresie (ok. 1 miesiąca), przebywało poza bezpośrednim nadzorem posiadacza, a jeżeli tak, to, w jakim rejonie oraz czy miało możliwość kontaktu ze zwierzętami wolno żyjącymi,
w przypadku psów, należy ustalić dane posiadacza podejrzanego psa oraz datę ostatniego szczepienia (jeżeli zwierzę było szczepione - na podstawie zaświadczenia
o przeprowadzeniu szczepienia psa przeciwko wściekliźnie, rejestru psów zaszczepionych i informacji uzyskanej od lekarza przeprowadzającego szczepienie),
czas trwania choroby (kiedy i jakie zauważono pierwsze objawy nasuwające podejrzenie choroby),
źródło zakażenia,
możliwość przeniesienia się choroby na inne zwierzęta,
kontakt zwierzęcia chorego lub podejrzanego z człowiekiem.
Psy i koty podejrzane o zakażenie podlegają obserwacji na podstawie decyzji powiatowego lekarza weterynarii. Zwierzęta te powinny być izolowane w zamkniętym pomieszczeniu i obserwowane przez okres 3 miesięcy. Powiatowy lekarz weterynarii lub lekarz przez niego wyznaczony prowadzący obserwację, zobowiązany jest do czterokrotnego badania klinicznego obserwowanego zwierzęcia: w pierwszym miesiącu obserwacji co 2 tygodnie, w późniejszym okresie - co miesiąc). Obserwację można przeprowadzić u posiadacza zwierzęcia, pod warunkiem istnienia warunków, gwarantujących ochronę zdrowia publicznego, uniemożliwiających ucieczkę obserwowanego zwierzęcia lub jakikolwiek jego kontakt z innymi zwierzętami oraz
z ludźmi.
W przypadkach szczególnie uzasadnionych, obserwowanego psa można, na podstawie decyzji powiatowego lekarza weterynarii, poddać szczepieniu interwencyjnemu przeciwko wściekliźnie. Nie zwalnia to jednak z 3 - miesięcznego okresu obserwacji zwierzęcia.
W sytuacji, gdy przeprowadzenie obserwacji zwierzęcia jest niemożliwe, psy i koty chore lub podejrzane o zakażenie można, na podstawie decyzji powiatowego lekarza weterynarii, poddać uśpieniu, a następnie pobrać próby do badań laboratoryjnych. Usypiania psów i kotów należy dokonywać tylko w zamkniętym pomieszczeniu oraz pod nieobecność osób nieletnich.
W przypadku, gdy pies/kot skaleczył (pogryzł, zadrapał) lub oślinił człowieka, zwierzę to nie może być uśpione natychmiast. Należy poddać je odosobnieniu,
w sposób uniemożliwiający mu ucieczkę i możliwość kontaktu z innymi zwierzętami oraz z człowiekiem i poddać obserwacji. Obserwacja powinna trwać minimum 15 dni od daty pogryzienia człowieka. Badania zwierzęcia powinno się dokonywać co najmniej 1, 5, 10 i 15 dnia obserwacji, w celu ustalenia rozpoznania wścieklizny. Jeżeli w tym czasie nie uda się ustalić rozpoznania, obserwacja może być przedłużona do 21 dni.
Informacje o zwierzętach poddawanych obserwacji należy przekazać właściwemu Powiatowemu Inspektorowi Sanitarnemu.
D. ZWIERZĘTA FUTERKOWE
W przypadku stwierdzenia lub podejrzenia wścieklizny na fermie zwierząt futerkowych należy przeprowadzić dochodzenie epizootyczne, w toku którego należy w szczególności:
ustalić źródło zakażenia;
ustalić stopień rozprzestrzenienia się choroby na fermie;
czas trwania choroby (kiedy i jakie zauważono pierwsze objawy nasuwające podejrzenie choroby),
możliwość przeniesienia się choroby na inne zwierzęta,
kontakt zwierzęcia chorego lub podejrzanego z człowiekiem.
czy zwierzę było szczepione przeciwko wściekliźnie.
Zwierzęta chore i podejrzane o zakażenie, należy, na podstawie decyzji powiatowego lekarza weterynarii, poddać uśpieniu, pobrać materiał do badań laboratoryjnych,
a zwłoki przesłać do zakładu utylizacyjnego. Pozostałe zwierzęta na fermie można, na podstawie decyzji PLW, poddać szczepieniu interwencyjnemu. Szczepienia interwencyjne należy wykonać wg. ogólnie obowiązujących zasad, stosując się do zaleceń producenta szczepionki.
Skóry zwierząt futerkowych podejrzanych o zakażenie wirusem wścieklizny mogą być warunkowo dopuszczone do obrotu, pod warunkiem ich wysuszenia w temperaturze pokojowej przez okres 28 dni lub przetrzymywania przez 10 dni w temperaturze 37 0C. Podczas zdejmowania i preparowania skór należy zachować szczególną ostrożność, z uwagi na możliwość zakażenia. Dla ochrony rąk należy używać nieuszkodzonych gumowych rękawic, a do ochrony twarzy - ekranu ochronnego.
Skóry zwierząt futerkowych szczepionych profilaktycznie mogą być dopuszczone do obrotu bez ograniczeń.
E. ZWIERZĘTA WOLNOŻYJĄCE
Podstawą zwalczania wścieklizny u zwierząt wolno żyjących jest zagwarantowanie spokoju i porządku na obszarze zagrożonym w celu doprowadzenia do samowygasania choroby na tym obszarze oraz niedopuszczenie do rozprzestrzeniania się jej na dalsze rejony.
Głównym rezerwuarem wścieklizny zwierząt wolno żyjących są lisy
i prawdopodobnie jenoty. Zwierzęta wolno żyjące chore na wściekliznę lub podejrzane o zakażenie trafiają do placówek służby weterynaryjnej z reguły padłe lub odstrzelone, dlatego rozpoznanie stawia się na podstawie badań laboratoryjnych oraz danych epizootycznych.
W przypadku stwierdzenia lub podejrzenia wścieklizny u zwierząt wolno żyjących, powiatowy lekarz weterynarii przeprowadzający dochodzenie epizootyczne powinien w szczególności ustalić:
rejon przebywania zwierzęcia chorego lub podejrzanego o chorobę;
gatunki i orientacyjną liczbę zwierząt wrażliwych na wściekliznę, bytujących na danym terenie;
charakterystykę rejonu, pod względem ukształtowania terenu;
orientacyjną liczbę oraz gatunki ptaków drapieżnych bytujących na danym terenie;
orientacyjną liczbę drobnych gryzoni polnych w tym rejonie.
Należy ustalić obszar zagrożony wścieklizną, uwzględniając przy tym tryb życia gatunku zwierzęcia, u którego stwierdzono wściekliznę jak i innych gatunków wrażliwych na chorobę, naturalne przeszkody uniemożliwiające przemieszczanie się zwierząt, takie jak rzeki, jeziora, góry, zamknięte obszary leśne. Każdy przypadek należy traktować indywidualnie i przy ustalaniu okręgu unikać szablonów. Można przyjąć, że promień obszaru zagrożonego powinien wynosić minimum 5 km.,
z uwzględnieniem warunków geograficznych i topograficznych terenu.
Określenie obszaru uznanego za zagrożony oraz rygory w nim obowiązujące określa, na wniosek wojewódzkiego lekarza weterynarii, właściwy wojewoda w drodze rozporządzenia.
W okręgu zagrożonym należy w szczególności:
zagwarantować całkowity spokój, zakazując wstępu do okręgu osobom nieupoważnionym przez powiatowego lekarza weterynarii,
zakazać urządzania polowań i odłowów, z wyjątkiem odstrzałów sanitarnych zwierząt, zgodnie z art. 33a, ust. 1 i 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997r.
o ochronie zwierząt (Dz. U. Nr 111, poz. 724 z późn. zm.), zwanej dalej ustawą o ochronie zwierząt;
zezwolić na indywidualne odstrzały sanitarne zwierząt, wśród których szerzy się wścieklizna, szczególnie zwierząt wykazujących objawy chorobowe
i opuszczających swoje ostoje, zgodnie z art. 33a, ust 1 i 2 ustawy o ochronie zwierząt. Należy przy tym zakazać używania do tego celu psów.
zakazać otwierania zwłok i zdejmowania skór ze zwierząt padłych
i pochodzących z odstrzałów sanitarnych;
zakazać pozostawienia zwierząt gospodarskich na pastwiskach i wybiegach bez nadzoru;
zakazać wywozu psów i kotów z okręgu bez zezwolenia powiatowego lekarza weterynarii;
zakazać urządzania wycieczek do lasu i ograniczyć ruch osobowy na tym terenie do niezbędnego minimum;
nakazać trzymanie psów na uwięzi, a kotów w zamknięciu;
dążyć do ograniczenia populacji zwierząt wolno żyjących przez zmniejszenie naturalnej bazy żywieniowej, jaką są dla lisów drobne gryzonie polne. Sprzymierzeńcami w tych działaniach są ptaki drapieżne, które w tych rejonach należy otoczyć szczególną opieką.
W zależności od sytuacji epidemiologicznej, należy dokonać perlustracji tego okręgu przez osoby upoważnione przez powiatowego lekarza weterynarii, w celu wyszukania sztuk padłych.
Dodatkowo, w celu określenia czy wścieklizna nie rozprzestrzenia się wśród zwierząt wolno żyjących, można przeprowadzić wyrywkowe badania monitoringowe zwierząt pochodzących z odstrzałów sanitarnych. Ujemne wyniki tych badań, m.in. mogą stanowić podstawę do uchylenia rozporządzenia wojewody.
Przy zwalczaniu wścieklizny u zwierząt wolno żyjących, niezbędna jest ścisła współpraca ze służbą leśną i Polskim Związkiem Łowieckim, w celu dokonania
na obszarze zagrożonym orientacyjnej ewidencji zwierząt wrażliwych, ustalenia lokalizacji lisich nor oraz ewentualnego wykonania odstrzałów sanitarnych oraz wyszukania zwierząt padłych. Znalezione zwierzęta padłe oraz zwierzęta pochodzące z odstrzału sanitarnego należy zgłosić do badania Inspekcji Weterynaryjnej, zabezpieczając je do czasu przybycia urzędowego lekarza weterynarii w sposób wykluczający możliwość zakażenia ludzi lub zwierząt.
VII. PROFILAKTYKA
W zakresie działań profilaktycznych, zmierzających do ograniczenia występowania przypadków wścieklizny u zwierząt należy w szczególności dążyć do:
kontroli przestrzegania obowiązkowych ochronnych szczepień psów i lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie, zgodnie z art. 8 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997r.
o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz
o Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U. z 1999r. Nr 66, poz. 752 z późn. zm.) oraz rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 30 grudnia 2002r.
w sprawie przeprowadzenia ochronnych szczepień lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie (Dz. U. Nr 8, poz. 100). Szczepienia psów przeciwko wściekliźnie powinny być rejestrowane zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 grudnia 2002r. w sprawie rejestru psów zaszczepionych przeciwko wściekliźnie oraz wzoru zaświadczenia o szczepieniu (Dz. U. Nr 223, poz. 1878).
jak najszybszego likwidowania źródeł choroby;
ograniczenia, we współpracy z władzami gminy, liczby bezpańskich kotów - zwierząt najbardziej wrażliwych na zakażenie spośród zwierząt domowych, z uwagi na ich półudomowiony sposób bytowania i możliwość kontaktu ze zwierzętami wolno żyjącymi;
ścisłej współpracy ze służbą leśną i Polskim Związkiem Łowieckim w zakresie kontroli stanu liczebnego zwierząt wolno żyjących oraz wykrywania i tłumienia ognisk choroby.
uświadamiania ludzi odnośnie niebezpieczeństwa dla człowieka, wynikającego
z występowania wścieklizny u zwierząt, głównie wolno żyjących oraz kotów, ze wskazaniem na fakt, że chore na wściekliznę zwierzęta dzikie tracą naturalną dla nich bojaźliwość i mogą przebywać na terenie zabudowanych osiedli ludzkich.