Rozumowanie i podejmowanie decyzji

Wg E. Nęcka, J. Orzechowski i B. Szymura

Podział sądów (E. Nęcka)

• Sądy atrybucyjne odnoszą się do cech, które - według nas - charakteryzują ludzi (włącznie z nami samymi) lub inne obiekty (Wojciszke, 1991).

• Sądy probabilistyczne polegają na ocenie na ocenie szans lub zagrożeń, lub prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń całkowicie nam obojętnych

• Sądy intuicyjne: takie, których nie potrafimy uzasadnić

• Sądy wartościujące to te, w których obiektowi przypisana jest pewna wartość, np. estetyczna lub etyczna.

• Sądy naiwne. oparte na potocznym doświadczeniu, a nie na ugruntowanej wiedzy;

Sąd

to wyrażone wprost twierdzenie na temat

• pewnego stanu

• przynależności obiektu do określonej kategorii,

• posiadania przez obiekt jakiejś cechy

• wartości danego obiektu z punktu widzenia pewnego kryterium

• prawdopodobieństwa wystąpienia danego zdarzenia.

Sądy probabilistyczne

Sądy dotyczące prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń

Teza o niepełnej racjonalności człowieka w sądzeniu

Nieracjonalność myślenia

Wydając sądy, ludzie nie kierują się racjonalnymi przesłankami i ścisłymi regułami rozumowania, lecz tzw. heurystykami (zob. Kahneman, Slovic, Tversky, 1982).

Koncepcja ograniczonej racjonalności w podejmowaniu decyzji, z powodu

• braku czasu, dostępnej wiedzy lub

• wolnych zasobów poznawczych ( Simon, 1956)

Heurystyki

Są to ­w ich rozumieniu - uproszczone zasady wnioskowania, umożliwiające szybkie sformułowanie sądu, któremu bardzo często towarzyszy subiektywne przekonanie o słuszności

Tendencyjność rozumowania

• Terminem tendencyjność (bias) określa się powszechny błąd, (przypadłość umysłu ludzkiego) polegający na

• systematycznym odstępowaniu od idealnego wzorca rozumowania, co skutkuje stałym popełnianiem błędu określonego rodzaju.

HEURYSTYKI

• heurystyka reprezentatywności

• heurystyka dostępności

Heurystyka reprezentatywności

• polega na kierowaniu się tym, czy dany obiekt lub zdarzenie jest, według nas, typowym egzemplarzem pewnej klasy obiektów lub zdarzeń (Kahneman, Tversky, 1972).

Heurystyka reprezentatywności
Przykład

• Przypuśćmy, że gramy w totolotka, wybierając 6 liczb spośród 49. Który wynik losowania wyda nam się bardziej prawdopodobny:

• 1 2 3 4 5 6 czy 3 8 17 29 35 42?

• Większość ludzi odpowie, że pierwszy ciąg jest znacznie mniej prawdopodobny, bo mało przypomina ciągi ze znanych losowań, w losowaniach rzadko są liczby sąsiednie, a ciąg drugi zdaje się być bardziej przypadkowy, więc jest „prawdopodobny”,

• W rzeczywistości każdy ciąg liczb jest w totolotku jest równie prawdopodobny, ponieważ wylosowanie dowolnej liczby nie zmienia prawdopodobieństwa wylosowania dowolnej innej liczby.

• Kiedy częściej wybieramy jedne, a pomijamy inne, to kierujemy się heurystyką reprezentatywności.

Złudzenia poznawcze

• To tendencyjne sądy wypływające z heurystyki reprezentatywności (Nisbett i in., 1983):

Złudzenie hazardzisty inaczej efekt Monte Carlo

Złudzenie koniunkcji

Złudzenie hazardzisty
Przykład

• Przypuśćmy, że gramy w „orła i reszkę”. Jeśli padnie orzeł, -wygrywamy zadeklarowaną sumę pieniędzy (np. 10 zł), jeśli nie, - tyle samo przegrywamy.

• Jeśli gra jest uczciwa, prawdopodobieństwo orła i reszki przyjmuje w każdej próbie identyczną wartość i wynosi p=0,5.

• I załóżmy, że pięć razy pod rząd pada reszka.

• RRRRR?

• W tej sytuacji jesteśmy skłonni postawić dość duże pieniądze na to, że w kolejnej próbie padnie orzeł. Typowe zdają się być krótkie jednorodne serie, długie wyzwalają oczekiwanie załamania serii

• To złudzenie reprezentatywności,

• O ile bowiem prawdopodobieństwo pojedynczego zdarzenia binarnego (np. orzeł lub reszka) jest zawsze takie samo i wynosi 0.5, o tyle prawdopodobieństwo serii zdarzeń tego samego rodzaju (np. dziesięć razy pod rząd pada reszka) jest już minimalne, bo mniejsze niż 0,001.

• Ludzie oceniają prawdopodobieństwo wystąpienia pojedynczego zdarzenia na tle całej serii zdarzeń, i na tym właśnie polega błąd,

Złudzenie koniunkcji

Polega ono na zawyżaniu prawdopodobieństwa posiadania przez obiekt pewnej cechy, jeśli występuje ona z inną cechą.

Złudzenie koniunkcji
Przykład

• Linda ma 31 lat. Jest niezamężna, wygadana i bardzo inteligentna. Ukończyła studia filozoficzne. Jako studentka głęboko angażowała się w problemy dyskryminacji i sprawiedliwości społecznej. Uczestniczyła też w demonstracjach przeciwko broni nuklearnej.

• Oszacuj prawdopodobieństwa kilku cech opi­sujących Lindę. Ocenę 1 trzeba było przyznać opcji najbardziej prawdopodobnej, 3 - opcji najmniej prawdopodobnej.

• Cecha 1. Linda aktywnie udziela się w ruchu feministycznym.

• Cecha 2. Linda jest urzędniczką w banku.

• Cecha 3. Linda jest urzędniczką w banku i aktywnie udziela się w ruchu feministycznym.

• Badani przeceniają prawdopodobieństwo posiadania cech 3, jako wyższe niż cech 1 albo cechy 2.

Tymczasem prawdopodobieństwo koniunkcji cech jest zawsze mniejsze od prawdopodobieństwa wystąpienie każdej z cech 0.25 versus 0.5;

Linda mogła być feministką i nie pracować w banku, mogła nie być feministką i pracować w banku.

Przykład:

Małysz jest w szczytowej formie.

Oceń szanse wygrania przez niego konkursów jednego, dwóch, trzech, czterech konkursów. 1 - trzeba przyznać opcji najbardziej prawdopodobnej, 4 - opcji najmniej prawdopodobnej.

Ponieważ jest w szczytowej formie jest większe prawdopodobieństwo, że wygra wszystkie cztery konkursy niż tylko jeden.

To złudzenie koniunkcji. Bo prawdopodobieństwo wygrania czterech jest (0.5 x 0.5 x 0.5 x 0.5)= 0.0625

Złudzenie wiarygodnego scenariusza

• W badaniach Tversky'ego i Kahnemana (1983), prowadzonych w 1981 r., pytano ekspertów w zakresie futurologii o ocenę prawdopodobieństwa następujących zdarzeń:

• 1/ Związek Sowiecki dokonuje inwazji na Polskę w celu stłumienia ruchu "Solidarności".

• 2/ USA zrywają stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Sowieckim.

• 3/ Związek Sowiecki dokonuje inwazji na Polskę w celu stłumienia ruchu "Solidarności„ i USA zrywają stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Sowieckim.

• Eksperci futurolodzy oceniali nisko prawdopodobieństwo wystąpienia wszystkich trzech zdarzeń, ale szacowali wyżej 3/ niż 1/ albo 2/.

• Ale 3/ jest koniunkcją 1/ i 2/;

• Eksperci wyjaśniali, że zdarzenie 3/ scenariusz (inwazja i zerwanie) to typowy przykład sytuacji kryzysowych. Natomiast Inwazja bez zrywania stosunków, a także zerwania stosunków z innej przyczyny, jako mniej prawdopodobne.

• Coś, co formalnie rzecz biorąc nadal jest koniunkcją (1 i 2), jest mimowolnie przerabiane na implikację (jeśli 1, to 2),

Heurystyka dostępności

Polega ona na kierowaniu się tymi przesłankami lub elementami wiedzy, które są dostępne i łatwe do wydobycia z pamięci trwałej, a ignorowaniu tych, które są trudno dostępne

Heurystyka dostępności
Przykład

• Zjawisko to najłatwiej zademonstrować na przykładzie prostego pytania o częstość występowania określonych kombinacji liter (Tversky, Kahneman, 1983).

• Przypuśćmy, że ktoś nas poprosi o oszacowanie częstości występowania litery K na przedostatnim miejscu w polskich nazwiskach.

Badanym zwykle łatwo przychodzi na myśl (większa dostępność) typowa końcówka -SKI, i stosowna częstotliwość jej występowania.

A przecież zbiór wszystkich końcówek SKI jest podzbiorem szerszego zbioru końcówek _- K -,

np. -NKA, -IKA, które trudniej przychodzą na myśl (mniejsza dostępność), jak -BAŃKA, czy MIKA

.

Końcówki -SKI są przeszacowane co do swej częstości, a końcówki _K_ okazują się nie-doszacowane.

Złudzenia poznawcze

• To tendencyjne sądy wypływające z heurystyki dostępności.

• Efekt świeżości

• Złudzenie osobistego doświadczenia

• Złudzenie małych liczb

Efekt świeżości

• Przecenianie prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń dramatycznych a niedocenianie zdarzeń zwykłych.

• Źródłem jest łatwość odszukania w LTM zdarzeń dramatycznych, gdyż są lepiej pamiętane ( np. pamięć błyskowa, albo efekt stresu na zapamiętanie zdarzeń wzbudzających emocje, albo częściej eksponowane w mediach).

Efekt świeżości
Przykład

• Czy jest większe prawdopodobieństwo utopienia się we własnej wannie, czy śmierć w zamachu terrorystycznym?

• Większe szanse śmierci w wannie( Matlin, 1994)

Złudzenie osobistego doświadczenia

• Przecenianie przez badanych prawdopodobieństwa zdarzeń, których byli świadkami, niedocenianie osobiście nie doświadczanych.

• Ktoś kradnie portfel przyjezdnemu na białostockim dworcu, implikuje na białostockich dworcach notorycznie zdarzają się kradzieże.

• Efekt dostępności pamięci wydarzenia odszukiwanego w pamięci autobiograficznej.

• Możliwy mechanizm tworzenia wielu stereotypów.

Złudzenie małych liczb

tendencję do wypowiadania ogólnych sądów o ludziach na podstawie

nielicznej i niereprezentatywnej "próbki„,

tj. „rodziny i znajomych.„

• Nieliczna, bo zawiera, np. 10-15 osób

• Niereprezentatywna, gdyż poszczególne grupy znajomych skupiają osoby podobne pod wieloma względami, więc jednorodne, a nie różnorodne, tj. w jakieś mierze reprezentatywne

heurystyka zakotwiczenia i dopasowania

• Heurystyka zakotwiczenia i dopasowania prowadzi nas do błędnej oceny wielkości liczbowych. Szczególnie niedoszacowanie lub przeszacowanie wartości statystycznych.

Tversky i Kahneman (1982) prosili uczniów szkoły średniej oszacowanie w ciągu 5 sekund wielkości iloczynu, przedstawionego w postaci dwóch ciągów:

• 8 x 7 x 6 x 5 x 4 x 3 x 2 x 1 albo 1 x 2 x 3 x 4 x 5 x 6 x 7 x 8

• W przypadku lewego szeregu mediana z wszystkich ocen wyniosła 2,250, w przypadku szeregu prawego - tylko 512.

• Jednak oceny teoretycznie nie powinny się różnić, bo oba szeregi są matematycznie równoważne,

• Rozpoczynanie liczenia (zakotwiczenie) od większych wartości liczbowych (8 x 7 x ...) prowadzi do podwyższenia iloczynu, podczas gdy "zakotwiczenie" na małych wartościach (1 x 2 x …) prowadzi do zaniżenia oceny.

• Jedni i drudzy zaniżali ocenę, iloczyn wynosi 40 320.

Ignorowanie proporcji podstawowej

Często błędy w ocenie prawdopodobieństwa zdarzeń wynikają z ignorowania proporcji podstawowej tj. ogólnej częstości występowania zdarzenia czy cechy w populacji

Wady i zalety heurystyk

• Wady

• zawodność

• Im niższy poziom inteligencji tym większa tendencyjność myślenia

• Zalety

• Umożliwiają wydanie często trafnego sądu, bez stosownej wiedzy teoretycznej i bez wysokiej inteligencji

Sądy naiwne

oparte na potocznym doświadczeniu, a nie na ugruntowanej wiedzy;

• Poznanie potoczne polega na przyjmowaniu bezkrytycznym powszechnych uznawanych sądów, składających się na tzw. zdrowy rozsądek;

• Elementy tego poznania mogą wynikać z nie wnikliwej obserwacji i nadmiernego uogólniania jednostkowych obserwacji

Strategie
w podejmowaniu decyzji

• Strategia zadowalającej opcji

• Strategia eliminacji według aspektów

• Tzw „strategie szybkie i oszczędne”

• „kieruj się tym co najważniejsze”

• „Kieruj się tym, co się ostatnio sprawdziło”

Ograniczenie
w podejmowaniu decyzji

• Zdaniem Simona ludzie nie porównują wszystkich dostępnych opcji pod każdym możliwym względem w celu wybrania najlepszej, bo najczęściej jest to niewykonalne z powodu

• braku czasu,

• wiedzy lub

• wolnych zasobów poznawczych.

Strategia zadawalającej opcji

• polegającą na przeglądaniu dostępnych opcji w przypadkowym porządku i wyborze pierwszej, która nas wystarczająco satysfakcjonuje.

• Zalety:

• umożliwia dokonanie wyboru

• Wybór jest zadawalający

• Np. wybór kandydata na męża

• ustanowienie kryteriów wyboru, niekiedy bardzo skromnych (np. "nie pije i nie bije"), i

• zdecydowania się na pierwszego kandydata, który te kryteria spełnia.

Strategia eliminacji według aspektów

• Podejmując decyzję, możemy ustalić szereg kryteriów wyboru a następnie przeglądać dostępne opcje tylko w tym celu, aby wyeliminować opcje nie spełniające jednego z kryteriów.

Eliminacja opcji według aspektów Przykład: Wynajmowanie mieszkania

• ustalenie kryteriów

• cena najwyżej 500 zł za miesiąc

• odległość od uczelni, czas dojazdu 20 minut

• hałaśliwość,

• czystość

• eliminacja ofert nie spełniające któregokolwiek z kryteriów.

• rozpatrujemy cenę

• odrzucimy wszystkie oferty, nie spełniające kryterium (np. najwyżej 500 zł na miesiąc)

• Rozpatrujemy dojazd

• .wyeliminowania tych, które nie spełniają kryterium (np. czas dojazdu nie dłuższy niż 20 mjnut).

• itd. . .

• Redukcja do ofert spełniających wszystkie kryteria

• Dalej realizacja wyboru Albo rozważyć według bardziej wyrafinowanej metody, np. stosując model kompensacyjny

Intuicja

zdolność umysłu ludzkiego do działania warunkach niepełnego uświadomienia sobie przyczyn, motywów, przesłanek lub mechanizmów tego działania

(Myers, 2002)

Poznanie intuicyjne

• oznacza dokonywanie złożonych czynności umysłowych (pamięci, uczenia się, nabywania wiedzy, języka oraz myślenia i rozwiązywania problemów) w warunkach,

kiedy osoby nie zdają sobie sprawy z istotnych elementów tego procesu

lub z jego przesłanek a często nie zdając sobie sprawy z nawet z tego, że w ogóle dysponuje jakąś sprawnością poznawczą lub wiedzą.

• Przeciwieństwo poznania racjonalnego

Sądy intuicyjne
3 znaczenia

• 1/ takie których nie potrafimy uzasadnić, mimo poczucia posiadania wiedzy;

• 2/ naiwne, oparte na potocznym doświadczeniu, a nie na ugruntowanej wiedzy;

• 3/ a-logiczne, kierowane heurystykami

Trzy cechy
sądów intuicyjnych

• Raczej nagłe, bo nie jawią się jako kolejny krok myślenia

• Raczej oczywiste, raczej nie domagają się uzasadnień, są raczej pewne

• Zawsze aprioryczne, nie wydaje się wypływać z wiedzy albo doświadczenia

Klasyfikacja umysłowości

Sądy Intuicyjne

Trafne błędne

Intuicyjność 1	1
2	2

1.nagły, oczywisty,

aprioryczny sąd

2.wynik rozumowania

Test Odległych Skojarzeń
( Mednick, Mednick, 1964)

Podaj jedno słowo kojarzące się z tymi trzema słowami

menu lampa

książka kieliszek

ludność dym

• Która trójka słów ma rozwiązanie, a która nie

• Oceń na skali 0-1-2 pewność swojego sądu

Test Odległych Skojarzeń
( Mednick, Mednick, 1964)

Podaj jedno słowo kojarzące się z tymi trzema słowami

gra koza

kredyt druk

biblioteka młotek

• Która trójka słów ma rozwiązanie, a która nie

• Oceń na skali 0-1-2 pewność swojego sądu

Tworzenie się sądu intuicyjnego
(Bowers i in., 1990)

Faza naprowadzania

• stopniowo aktywizują się odpowiednie węzły sieci semantycznej, reprezentujące trzy oderwane pojęcia.

• aktywacja rozprzestrzenia się na inne elementy sieci, zgodnie z istniejącymi powiązaniami semantycznymi lub skojarzeniowymi.

• staje się również coraz bardziej aktywny czwarty węzeł "namierzony" z trzech stron, reprezentujący rozwiązanie

• powstaje nieświadome, ukryte przeświadczenie o tym, że trzy oderwane słowa są jakoś powiązane, Nie wiemy na czym polega owo powiązanie, ale jesteśmy subiektywnie przekonani o jego istnieniu.

Faza integracji,

• pobudzenie czwartego węzła sieci przekracza wartość graniczną, umożliwiającą uświadomienie sobie i zwerbalizowanie powiązania.

• Choć rozwiązanie rodzi się wyniku dłuższego procesu ciągle narastającego pobudzenia sieci semantycznej, punktu widzenia świadomej części umysłu pojawia się nagle i niespodziewanie.

• Dlatego sąd w ten sposób wygenerowany cechuje się subiektywną nagłością, oczywistością i apriorycznością (Nęcka, 1983

Decyzja

• to wybór jednej możliwości działania spośród co najmniej dwóch opcji.

• Realizacja działania zależna jest od

• siły motywacji oraz

• obiektywnych możliwości realizacji decyzji

---