Wykład 5

05.11.2011

Myślenie

1. wprowadzenie

Oto zadanie: DONALD

+ GERALD

--------------

= ROBERT

Istota wyposażona tylko we wrażenia, albo prymitywne spostrzeżenia, byłaby zdolna zauważyć tylko jakieś bezsensowne kreski, jak:



 



 

Percepcja człowieka na wyższym poziomie umożliwia odczytanie sensu słów. Wyobraźnia w tym zdaniu jest również nieskuteczna, np. może podsunąć takie obrazy, jak:

• dwóch chudych panów na wadze jest równoważone przez jednego grubasa;

• jest przeciąganie liny - po jednej stronie jest dwóch, po drugiej jeden i zachowana równowaga;

bez myślenia nie poradzimy sobie z podobnym zadaniem.

Zastanówmy się jeszcze nad dwoma zadaniami:

1. mamy wyrazy: Warn, Wakor, Paksz, Sokra. Które słowo nie pasuje do pozostałych?

2. jakie cyfry powinny być na miejscu kropek?

348797(…..)431161

Podpowiedzi: 1) 443663(5163)853215;

2) 389754(9179)634219

2. różne sposoby definiowania myślenia

Myślenie definiowane jest bardzo różnie. Reber próbuje wyróżnić pewne wspólne elementy zawarte w różnych definicjach, które stanowią wspólny rdzeń:

• myślenie zastrzeżone jest dla procesów symbolicznych;

• traktuje się jako ukryty lub domniemany proces, którego nie da się bezpośrednio zaobserwować

Lp.	Pytanie, na które odpowiada definicja	Przykłady definicji myślenia
1.	Co poznajemy?	Proces poznawczy, w którym odzwierciedlane są strukturalne i funkcjonalne stosunki różnych elementów rzeczywistości (W. Szewczuk). Myślenie koncentruje się na relacjach, związkach - coś jest mniejsze, dłuższe. Myślenie koncentruje się na zależnościach między różnymi elementami rzeczywistości.
2.	Jak poznajemy?	… w sposób pośredni i uogólniony pośrednio - jedne rzeczy za pomocą drugich rzeczy; uogólniony - nie widzimy czegoś, ale na podstawie pewnych stanów jesteśmy w stanie to wywnioskować.
3.	Na czym polega czynność myślenia?	.. jest łańcuchem operacji umysłowych, za pomocą których przetwarzamy informacje, czyli treści zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach (J. Kozielecki). … mniej lub bardziej uporządkowana sekwencja operacji poznawczych dokonywanych na przedmiotach, zdarzeniach, procesach bezpośrednio spostrzeganych lub na ich reprezentacjach wyobrażeniowo pojęciowych (W. Szewczuk). … złożona aktywność wysokiego rzędu, która wypełnia luki w posiadanych danych (F. Bartlett). … proces łączenia elementów poznawczej reprezentacji świata (obrazów, pojęć lub sądów) w dłuższe ciągi (E. Nęcka). Coś nam się może jawić, jako coś nie powiązanego ze sobą, ale za pomocą myślenia zauważamy te powiązania.
4.	Jaka jest geneza myślenia?	… czynności zinterioryzowane, czyli uwewnętrznione (np. Piaget)
5.	Jaka jest funkcja myślenia?	… istota myślenia polega głównie na rozwiązywaniu problemów. … wychodzenie poza dostarczone informacje (J. Bruner). … proces poznawczy polegający na przetwarzaniu informacji zawartych w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach, w wyniku czego generowane są nowe informacje i powstają nowe schematy poznawcze (A. Beauvale)

Źródło: własne

3. struktura procesu myślenia

Już z przeglądy powyższych definicji widać, że struktura myślenia jest podobna do struktury wyobraźni, stąd posłużymy się podobnym zestawieniem

Materiał	Operacje, Reguły, Metody	Wynik
Spostrzeżenia, wyobrażenia, pojęcia, sądy	Operacje: - analiza - synteza - porównywanie; - systematyzowanie - klasyfikowanie - uogólnianie jest nadużywane; dokonywane zbyt szybko; - abstrahowanie - oderwanie - wnioskowanie Reguły: - algorytmiczne (algorytmy - instrukcje) - heurystyczne Metody: - np. brainstorming, synektyka i wiele innych.	- nowa wiedza - pojęcia - teorie - zasady - reguły - rozwiązanie problemu - dostrzeżenie problemu - rozumienie - sądy - umysłowa reprezentacja rzeczywistości - nowe schematy poznawcze

Źródło: własne

4. pojęcia

4.1. pojęcie pojęcia

Pojęcie jest myślą, w której odzwierciedlone są cechy wspólne, znaczące dla danej klasy przedmiotów lub zjawisk.

… uogólniony model jakiejś klasy obiektów, cech lub relacji podobnych pod pewnym względem.

… reprezentacja umysłowa, która zawiera informacje o istotnych właściwościach pewnej klasy obiektów.

Znać pojęcie to znaczy umieć wskazać najważniejsze cech jakiejś klasy obiektów. Inaczej znać definicję obiektu, procesu, zjawiska.

Nasza wiedza o rzeczywistości Może być zakodowana w różnej postaci, a więc wrażeń, spostrzeżeń, wyobrażeń, pojęć.

Posłużmy się klucze, jako przykładem.

Wiedza o kluczu zakodowana w postaci spostrzeżeń, wyobrażeń i pojęć.

Spostrzeżenie	Wyobrażenie	Pojęcie
Obraz konkretnego klucza (cechy istotne i drugorzędne)	Obraz fragmentaryczny, zmienny, klucza konkretnego albo nowego, oryginalnego nawet fantastycznego.	To już nie tylko obraz, ale znaczenie, symbol, jak słowo: KLUCZ

Źródło: własne

Z powyższego widzimy, że w pojęciu kodowane i przechowywane są informacje znaczące, istotne, wspólne dla wszystkich obiektów zaliczonych do jednej klasy. Natomiast w formie spostrzeżeń i częściowo wyobrażeń przechowujemy głównie cechy zewnętrzne, sensoryczne.

Na przykład zegarek ma bardzo dużo różnych cech, jak wielkość, kształt, materiał, z jakiego jest zrobiony (np. złoty), może mieć różne ozdoby, dodatki itp. Wymienione cechy zegarka są drugorzędne, nie istotne w tym znaczeniu, iż można je zmienić bez wpływu na istotę pojęcia. Natomiast istotną właściwością wszystkich zegarków jest to, że odmierzają i wskazują czas.

4.2. znaczenie pojęć

Pojęcie jest formą reprezentacji elementów rzeczywistości. Są tu zakodowane najważniejsze informacje, wspólne dla pewnej klasy obiektów, znaczące. Można powiedzieć, że jest to wiedza esencjonalna.

Dzięki pojęciom m. in:

• mamy stałość spostrzeżeń

• pojemność naszej pamięci wielokrotnie zwiększa się (jest możliwa pamięć semantyczna)

• na podstawie małej dawki otrzymanych informacji możemy „od siebie” dodawać nowe, np. jeśli mamy pojęcie metalu (czyli wiemy, jakimi właściwościami wyróżniają się wszystkie metale - nieprzezroczystość, i inne) i dowiemy się, że odkryto nowy metal pod nazwą ferroluna, to wnosimy, że ma on wszystkie cechy wspólne dla metali. Jeśli nas interesuje nowe odkrycie, to chcemy się dowiedzieć, czym różni się ten metal od innych, do jakiej podgrupy został zakwalifikowany itp. Nazwa zazwyczaj też o czymś informuje.

Można wymienić przynajmniej następujące funkcje pojęć:

• zapewnienie ekonomii funkcjonowania poznawczego

• lepsze rozumienie. Ułatwienie komunikowania się interpersonalnego

• umożliwienie wykonywania czynności (operacji) na reprezentacjach przedmiotów, bez konieczności działania na samych przedmiotach

1. teorie pojęć

obecnie jest wiele teorii pojęć. Ograniczymy się tu do trzech rodzajów poglądów na istotę pojęć, a mianowicie:

• pogląd klasyczny - zajmowanie się pojęciami sztucznymi, było to wielkie uproszczenie (bo wszystko rozpatrywano w kategoriach 0 -1. Coś nie może być trochę trójkątem!

• pogląd probabilistyczny

• pogląd egzemplarzowy

1. pogląd klasyczny

pogląd klasyczny to: tradycyjny, powszechny itp.

Zalety podejścia klasycznego:

pojęcia to jednostki informacji wyraźnie zdefiniowane:

• mają wyraźne granice (nie można pomylić np. kwadratu i rombu)

• łatwo jest określić relacje między pojęciami (np. kwadrat jest figurą, różni się od innych figur tym, że …)

• łatwo jest przekazywać wiedzę drogą werbalną

Wady tego podejścia:

• przesadne dążenie do jednoznaczności, co pociąga za sobą uproszczenia, stąd sztywność pojęcia. To podejście sprawdzało się w tzw. naukach ścisłych, jak matematyka, fizyka, itp., natomiast inaczej było w naukach społecznych, w tym w psychologii.

• Werbalizm - w tej koncepcji pojęcia to przede wszystkim definicje, które łatwo można zapamiętać, często bez dokładnego rozumienia;

• W klasycznych badaniach nad pojęciami koncentrowano się na sztucznych pojęciach, wyizolowanych z systemu wiedzy. W rzeczywistości nie zawsze są tak wyraźne granice między zjawiskami, jak tego oczekiwano w klasycznych badaniach nad pojęciami. Rzeczywistość zazwyczaj jest znacznie bogatsza, niż pojęcia sztuczne, schematyczne. W życiu codziennym mamy zazwyczaj trudności w ścisłym podawaniu cech definicyjnych, nawet prostych, dobrze znanych obiektów, np. stołu.

1. o nowszych koncepcjach.

Koncepcja probabilistyczna, jak to akcentuje sama nazwa posługuje się prawdopodobieństwem. Chodzi głównie o to, że w przypadku pojęć sztucznych, granice między pojęciami są ostre, w związku z tym klasyfikacja może dokonywać się według zasady ”wszystko albo nic” (zerojedynkowej), czyli dany obiekt jest desygnatem danego pojęcia albo nie jest (na przykład kwadrat nie może być częściowo kwadratem). Natomiast granice między pojęciami naturalnymi nie są ostre, zazwyczaj są obiekty z zakwalifikowaniem których mamy trudności. Np. czy euglena jest rośliną czy zwierzęciem? (wytwarza chlorofil - istotna cecha roślin; ma zdolność przemieszczania się - cecha zwierząt). Bardzo istotną okolicznością jest fakt, że różne desygnaty należące do tego samego pojęcia, mają nie jednakowy status, mianowicie jedne są bardziej typowe, a drugie mniej. Gdy poprosimy kogoś, aby wymienił przedstawicieli pojęcia „ptak", to z reguły usłyszymy: wróbel, drozd, sikorka, natomiast rzadziej - kura, gęś itp. Wynika stąd, że ludzie dostrzegają więcej cech typowych dla ptaków u wróbla niż u kury. Podobnie jest z owocami; w naszym kręgu kulturowym naj­lepszym przedstawicielem jest jabłko, a gorszym - np. figi, ale w innych krajach może być odwrotnie. W związku z tym wprowadzono takie pojęcia pomocnicze, jak prototypy czy rdzenie pojęciowe. Większość naturalnych obiektów można zaliczyć więcej niż do jednej klasy. Dzieje się m. in., dlatego, iż te same elementy w rzeczywistości są badane przez różne dyscypliny naukowe, a każda nauka tworzy własne specyficzne systemy pojęciowe. Tak na przykład człowiek jest obiektem badań różnych nauk biolo­gicznych i społecznych; aby zrozumieć człowieka tworzone są różne pojęcia nie tylko psychologiczne (np. osobowość, charakter, typologie itp.), filozoficzne (np. świadomość, byt), fizjologiczne (np. homeostaza, pobudzenie, reakcja itp.), me­dyczne (zdrowie, choroba), ale również cybernetyczne (np. układ względnie od­osobniony, sprzężenie zwrotne), historyczne i wiele innych. Aby lepiej poznać złożony obiekt (zarówno naturalny jak i sztuczny), tym więcej potrzeba zastoso­wania różnych punktów widzenia, czyli więcej różnych pojęć. W koncepcji egzemplarzowej wychodzi się ze stwierdzenia, że ludzie w życiu codziennym nie tyle odwołują się do ogólnych, wspólnych cech, ile do przykła­dów. Na przykład dziecko poznało psa. Kiedy spotyka inne zwierzę futerkowe, to po prostu porównuje nowy obiekt z już znanym, czyli dostrzega podobieństwa i różnice. A więc tutaj większą rolę odgrywa podobieństwo nie tyle wewnętrzne, ile zewnętrzne. Człowiek w rozwoju początkowo posługuje się głównie myśle­niem obrazowym, konkretnym, i stopniowo może przejść do myślenia teoretycz­nego, sformalizowanego. Z powyższego wynika, że w życiu realnym nie możemy opierać się tylko na pewności, na ścisłych definicjach, ale częściej jedynie na przykładach i prawdo­podobieństwie. Z tego punktu widzenia wynikają różne zalety, a głównie - ela­styczność, względność, wieloaspektowość itp.

3. rodzaje pojęć

Tab. 3-4. przykładowe rodzaje pojęć

Lp	Kryteria podziału	Przykłady rodzajów
1.	Dziedzina działalności	naukowe (matematyczne, fizyczne, biologiczne, historyczne, techniczne, psychologiczne, itp.). „życiowe”, praktyczne, jak: zawodowe, hydrauliczne, kucharskie, drogowe, kulinarne, zdrowotne, itp.
2.	Stosunek do rzeczywistości	Sztuczne i naturalne Odnoszące się do przedmiotów, stanów, procesów
3.	Bazujące na różnych rodzajach myślenia	Naiwne i naukowe; Obrazowe, konkretne, abstrakcyjne; Racjonalne i intuicyjne
4.	Stopień ogólności	Jednostkowe i ogólne
5.	zmienność	Statyczne i dynamiczne.

(źródło: własne)

3. nabywanie pojęć

Tab. 3-5. materiał do uogólnienia dwóch pojęć LIKEH i NAKUH.

Ciąg znaków	likeh	nakuh
Bekis	+	+
Aklon	+	-
Raloz	+	-
Kotyw	+	-
Pojęk	-	+
Moram	-	-
Ratą	-	-
Orgia	-	-
Lubas	+	+

5. rodzaje myślenia - przegląd ogólny

Tab. 3-6. Podstawowe kryteria podziału i rodzaje myślenia?

Lp.	Kryterium podziału	Rodzaje i przykłady
1	Ukierunkowanie	Nieukierunkowane, np. asocjacyjne, słabo ukierunkowane - spontaniczne; Ukierunkowane na cel
2	Stosunek do rzeczywistości	-autystyczne, mistyczne, magiczne; -realistyczne
3	Dziedzina działalności człowieka	-Według nauk; np. matematyczne, historyczne, psychologiczne, filozoficzne itp. -Według zawodów praktycznych, np. typowe dla rolnika, hydraulika, rybaka, szewca itp.
4	Krytycyzm	-Nie krytyczne (naiwne, łatwowierne); -Krytyczne
5	Zakres	-Wąskie (ksobne, sytuacyjne, lokalne); -Szerokie (globalne)
6	Perspektywa	-dotyczące czasu teraźniejszego; -perspektywiczne (strategiczne)
7	Poziomy	1)Sensoryczo-motoryczne; 2)Obrazowe; 3)Empiryczne - praktyczne (zdroworozsądkowe, potoczne); 4)Empiryczne - teoretyczno-abstarakcyjne; 5)Sformalizowane; 6)Postformalne
8	Nowość	Reproduktywne; Produktywne; Twórcze.
9	Struktura	Konwergencyjne; Dywergencyjne.
10	Udział logiki	Racjonalne (logiczne); wertykalne. Lateralne, intuicyjne,

1. ukierunkowanie jest istotną cechą czynności; myślenie z reguły jest aktywnością ukierunkowaną na wytworzenie niezbędnych informacji (np. nowego pojęcia), rozwiązania problemu, zrozumienia, itp. Z tego punktu widzenia można powiedzieć, że myślenie jest procesem dowolnym, podmiotowym. Wyróżnia się przypadki myślenia słabo ukierunkowanego, mimowolnego, reaktywnego, spontanicznego, itp. Przykładem może być myślenie asocjacyjne, bazującego na wolnych skojarzeniach. Według E. Hilgarda przykładem myślenia asocjacyjnego mogą być marzenia na jawie i marzenia senne. Oto zobaczyłem elegancki samochód, pomyślałem - ile on może kosztować? Kogo stać na takie cacko? Może właścicielem jest jakiś biznesmen.

2. stosunek do rzeczywistości - myślenie jest procesem poznawczym, jest ważnym narzędziem poznawania świata i siebie samego, stąd istotny jest jego związek z realną rzeczywistością. Wyróżnia się rodzaje myślenia, które mają luźny związek z rzeczywistością. W tej grupie najczęściej wymienia się: myślenie autystyczne, mistyczne i magiczne. Myślenie autystyczne charakteryzuje się subiektywnością interpretacji i ocen: „proces, w którym przekonania i sądy zabarwione są silniej przez osobiste potrzeby osoby myślącej niż przez rzeczywistość zewnętrzną” (E. Hilgard 1967, s. 494). Myślenie mistyczne według W. Szewczuka, wyróżnia się m. in. tym, że podmiot odwołuje się do więzi z wszechświatem, z bóstwami. Myślenie magiczne jest intencjonalne i wyraża się w chęci wpływania na rzeczywistość poprzez samo myślenie. Występuje nie tylko u małych dzieci i ludów pierwotnych. Oto np. w roku 1914 zatonął statek pasażerski „Empress of Ireland”, gdzie zginęło więcej pasażerów niż na „Titanicu”. Główną przyczyną tragedii była mgła, ale w opinii społecznej przyczyny upatrywano w klątwie pewnego przestępcy, który zamordował swoją żonę i z kochanką przebraną za chłopaka płynął z Europy do Ameryki, aby uniknąć zasłużonej kary. Gdy kapitan statku przekazywał policji rozpoznanego przez siebie mordercę, ten miał wykrzyknąć: „będziesz cierpiał za swoją zdradę!”. Przez długi czas utrzymywało się przekonanie, że przyczyną katastrofy była owa klątwa mordercy.

3. dziedzina działalności człowieka - kolejny podział myślenia według działalności człowieka, jest sprawą prostą i nie wymaga omawiania. Wiadomo, że każdy specjalista posługuje się specyficznymi rodzajami myślenia, matematycznego, historycznego, politycznego, psychologicznego, itp. Myśleć jak psycholog to postulat dla studentów psychologii.

4. krytycyzm - człowiek myślący realistycznie w większym stopniu uwzględnia obiektywne prawa rządzące różnymi zdarzeniami. Ma to związek z krytycyzmem myślenia. „Myślenie krytyczne jest rodzajem myślenia realistycznego, ukierunkowanego na specyficzny cel, jakim jest ewaluacja” (E. Nęcka 2005, s. 428). W tym przypadku nie chodzi o wytworzenie czegoś istotnie nowego, ale o ocenę poprawności myślenia innych osób.

5. zakres

6. perspektywa

7. poziomy

cztery poziomy - na czym bazuje:

• na danych zmysłowych (wzrok, dotyk, ruch)

• na obrazach (wyobrażeniach)

• na doświadczeniach (czyli uogólnieniach dotyczących przyczyny i skutków, np. tak było, tak będzie)

• na pojęciach (teoriach, formułach, logice, itp.)

• teoretyczne, abstrakcyjne (abstrakcyjno - teoretyczne), formalne, pojęciowe, logiczne.

Symbole: S - spostrzeganie; D - działanie, M - myślenie.

S D: człowiek coś spostrzega i od razu przechodzi do działania;

S M D: ta droga jest poprawna („idzie po rozum do głowy”

6 poziomów:

1. sensoryczno - motoryczne: myślenie sensoryczno-motoryczne, czyli zmysłowo-ruchowe, ściśle bazuje na danych zmysłowych i działaniu praktycznym. Ściśle rzecz ujmując, ten rodzaj myślenia jest niemożliwy bez udziału spostrzegania i manipulowania obiektami. Za pomocą tego myślenia jesteśmy w stanie opierać się na cechach zewnętrznych. Jest to więc myślenie prymitywne, ale ważne, bo bazowe. To myślenie dość proste, prymitywne, ale jednocześnie bazowe, podstawowe.

2. obrazowe - myślenie obrazowe umożliwia człowiekowi operowanie wyobrażeniami. Wyższość tego rodzaju myślenia polega na tym, że nie musimy mieć bezpośredniego kontaktu z daną sytuacją, czyli nie musimy bezpośrednio spostrzegać, dotykać, przesuwać itp. elementów danej sytuacji. Nie musimy manipulować przedmiotami, tylko obrazami (wyobrażenia).

3. empiryczno - praktyczne (zdroworozsądkowe); myślenie empiryczne bazuje na doświadczeniach. Wyróżniliśmy tu dwa rodzaje doświadczeń. Pierwszy rodzaj, to doświadczenia praktyczne, zdobywane w codziennej praktyce człowieka. Jest to myślenie potoczne, czyli zdroworozsądko­we, wynikające z dotychczasowych doświadczeń praktycznych. Osoby posługujące się tego rodzaju myśleniem, wierzą tylko w to, co widzieli na własne oczy, czego sami doświadczyli, albo znane im osoby. Tak na przykład prawie każdy człowiek zna się na pogodzie, na zdrowiu, wychowaniu, polityce, itp. Myślenie to nie daje wiedzy pewnej, sprawdzonej naukowo, a jedynie tzw. prawdy elementarne, eklektyczne. Nie muszę mieć wykształcenia, ale potrafię myśleć. Często zawodne - ludzie dostrzegają związek, ale nie koniecznie jest w słusznej kolejności.

4. empiryczne - teoretyczno-abstrakcyjne; wyższym poziomem myślenia, również opartym na empirii, ale naukowej, jest myślenie teoretyczno - abstrakcyjne. Jest to myślenie pojęciowe, logiczne, gdyż opiera się na pojęciach i posługuje się zasadami logiki. Jest to wyższy rodzaj myślenia. Myślenie praktyczne i teoretyczne nie muszą się wykluczać. Zanim wynaleziono penicylinę, rany leczono pajęczynami - co było zasadne.

5. sformalizowane; myślenie sformalizowane, w wąskim znaczeniu to rodzaj myślenia teoretyczno-abstrakcyjnego, operującego głównie formułkami, a więc wzorami. Najbardziej jest to ewidentne w przypadku matematyki wyższej. Do niedawna sądzono, że myślenie sformalizowane jest najwyższym poziomem myślenia dostępnym człowiekowi.

6. postformalne bardziej liczy się z realiami rzeczywistości jest więc mniej sztywne, uwzględnia względność różnych teorii. Posłużmy się prostym przykła­dem. Oto zadanie: trzeba odpowiedzieć na pytanie, które zwierzę - kot czy pies zwycięży w wyścigu na dystansie 300 metrów, gdy wiadomo, że pies robi 3-metrowe susy, a kot 2-metrowe, ale tempo skoków nie jest jednakowe. W tym czasie, gdy pies wykona dwa susy, kot - 3. tempo skoków jest stałe, startują jednocześnie, na szerokim pomoście o długości 100 metrów, a zwrotność tych zwierząt jest identyczna. W ujęciu formalnym zwierzęta pokonają dystansów 300 metrów w tym samym czasie, ale faktycznie pies jest na pozycji przegranej. Dlaczego?

7. …

8. myślenie typu S i R, czyli reproduktywne i produktywne. Jest to podział ze względu na stopień nowości. Myślenie reproduktywne to inaczej myślenie typu S - zachodzi wówczas, gdy stosujemy w praktyce poznane sposoby działania, głównie rozwiązywania problemów. Przykład: myślenie produktywne, czyli R polega na tworzeniu przez podmiot informacji zupełnie nowych. Przykład: uczeń samodzielnie doszedł do odkrycia twierdzenia Pitagorasa. Myślenie twórcze zachodzi wówczas, gdy podmiot:

• rozwiązuje problem, który dotychczas nie był rozwiązany;

• gdy w tym myśleniu jest coś istotnie nowego i społecznie wartościowego;

• nowość to wytwór (produkt), metoda (technologia), materiał;

• w myśleniu twórczym istotną rolę odgrywają pomysły

myślenie produktywne „R” - wytwarzanie nowych reakcji (nawet subiektywnie nowych)

myślenie twórcze - dzieci są bardzo twórcze.

Krzywa Gaussa - przykład myślenia twórczego.

9. jest to podział ze względu na strukturę. Myślenie konwergencyjne to inaczej zbieżne, o strukturze liniowej, można je określić mianem „jednowynikowe”. Natomiast myślenie dywergencyjne, to inaczej rozbieżne, o strukturze rozgałęzionej, wielowynikowe. Wyróżnia się trzy główne cechy myślenia dywergencyjnego:

• płynność („produktywność”), wskaźnikiem jest liczba wygenerowanych pomysłów w ograniczonym czasie;

• giętkość, czyli plastyczność (elastyczność, różnorodność). Cecha ta jest przeciwieństwem sztywności myślenia, czyli trzymania się jednych i tych samych sposobów działania. Wskaźnikiem giętkości może być liczba klas, do jakich można zakwalifikować pomysły.

• Oryginalność - jako oryginalne traktuje się pomysły nie banalne, rzadkie, zaskakujące, wnikliwe, itp.

Myślenie konwergencyjne jest wystarczające przy rozwiązywaniu takiego zadania: 2, 4, 8, 16, ? jaką liczbę należy wstawić na miejscu „?”. Natomiast myślenia dywergencyjnego wymaga rozwiązanie zadania: Jaki znak należy postawić między cyframi 3 7, aby otrzymać liczbę większą od 3, ale mniejszą od 7?

Myślenie konwergencyjne (konwergencja - zbieżność) - zbieżne, jednowynikowe; jeśli mamy jakieś zadanie i szukamy rozwiązania, jak je znajdziemy, to już nie szukamy innych.

Myślenie dywergencyjne - wynikiem jest sieć; myślenie rozbieżne; wielowynikowe. Bardziej twórcze, bo nie trzyma się jednego punktu widzenia.

10. udział logiki - ten podział myślenia wymaga poświęcenia mu więcej informacji. W ostatnich dziesięcioleciach rośnie zainteresowanie niekonwencjonalnymi formami myślenia. Jedną z takich postaci jest myślenie intuicyjne. J. Bruner, który dopatruje się istoty tego rodzaju myślenia w akcie „…uchwycenia sensu, znaczenia lub struktury problemu bez wyraźnego zastosowania aparatury analitycznej danej dziedziny wiedzy. Ta właśnie metoda jest źródłem szybkich hipotez, rodzi interesujące zestawienia myślowe, których wartość sprawdza się dopiero później” (J. Bruner 1971, s. 137). H. Selye definiuje intuicję jako „nieświadomą inteligencję, która prowadzi do wiedzy bez rozumowania lub wnioskowania. Jest to natychmiastowe zrozumienie lub poznanie bez rozsądnego przemyślania” (H. Selye 1967, s. 52). W. Szewczuk stwierdza, że myślenie intuicyjne to „nie oparte na świadomym rozumowaniu (…), ujmowanie poczuciowe stanów rzeczy, związków, zleżności … (W. Szewczuk 1979, s. 154).

Inna terminologia:

E. de Bono pierwszy dzieli myślenie na dwa typy.

• Pierwszy nazywa myśleniem pionowym (vertical), tj. posługującym się tradycyjnymi procesami logicznymi.

• Drugi nazywa myśleniem lateralnym (Lateran thinking), czyli „ukrytym”, w którym dana sekwencja myślenia logicznego ulega zamierzonemu przerwaniu celem znalezienia rozwiązania uwzględniającego odmienne od wyjściowego punktu widzenia” (Oxford English Dictionary). „Myślenie lateralne jest sposobem myślenia, który poszukuje rozwiązań trudnych problemów nieortodoksyjnymi metodami lub za pomocą elementów, jakie normalnie się pomija, gdy stosuje się logikę tradycyjną” (cyt. za: A. Wyka 1987). W powyższej definicji myślenia lateralnego, podobnie jak w w określeniach myślenia intuicyjnego, na pierwszy plan wysuwa się jego specyficzny związek z logiką. Podczas gdy myślenie konwencjonalne, czyli analityczne, pionowe (vertal thinking) opiera się na regułach logiki, to interesu­jący nas rodzaj myślenia wolny jest od ograniczeń logiki formalnej, gdyż według E. de Bono, przebiega niejako bocznymi torami, stąd prowadzić może do nowego, oryginalnego, niespodziewanego ujęcia problemu i w efekcie dać wynik niezwykle wartościowy. Jak powiada E. de Bono, podczas gdy w przypadku myślenia pionowego, logika panuje nad umysłem, to w myśleniu lateralnym - umysł panuje nad logiką.

A. Rottenberg wyróżnił tzw. myślenie wielopłaszczyznowe, albo inaczej janusowe. Myślenie konwencjonalne określa A. Rottenberg mianem jednopłaszczyznowego, natomiast myślenie janusowe (wielopłaszczyznowe) to „twórczy proces poznawczy, w którym jednocześnie łączymy w jedną całość dwie albo kilka przeciwności względnie antytez” (A. Rottenberg). Elementów myślenia wielopłaszczyznowego można dopatrzeć się we wszystkich wielkich, tzw. przełomowych odkryciach. Tak na przykład u A. Einsteina ten rodzaj myślenia przejawiał się w rozważaniach o człowieku, który „spada i jednocześnie jest w bezruchu". Nie zachodzi potrzeba wykazywania, że już takie rozważania „urągały zdrowej logice". Tak więc zarówno myślenie intu­icyjne jak i janusowe posiadają pewne wspólne właściwości przejawiające się w odejściu od kanonów logiki. Wynik myślenia niekonwencjonalnego z reguły wywołuje u podmiotu uczucie zdziwienia, zaskoczenia itp., co jest spowodowa­ne uświadomieniem faktu, że nowa idea jest zasadniczo różna od dotychczaso­wej wiedzy, którą traktowaliśmy jako „normalną", oczywistą i logiczną. Z punk­tu widzenia formalnej logiki i życiowego doświadczenia łączenie antagonistycz-nych idei wydaje się czymś niemożliwym, absurdalnym , bezwartościowym itp., gdyż nic nie może być jednocześnie prawdą i fałszem. Mimo że na obecnym poziomie rozwoju wiedzy psychologicznej nie jesteśmy w stanie dokładnie wyjaśnić istoty interesującego nas rodzaju myślenia, gdyż nie znamy mechanizmów leżących u jego podstaw, uwarunkowań itp., to jednak wy­chodzimy z przekonania, że konieczne jest uczynienie chociażby próby uporząd­kowania rozproszonej wiedzy na ten temat i wysunięcie kilku hipotez na ten te­mat. W tym miejscu ograniczymy się do stwierdzenia, że jak wszelkie myślenie, tak i intuicyjne, sprowadza się do przetwarzania posiadanych przez podmiot in­formacji i wytwarzania nowych, niezbędnych do rozwiązania złożonego problemu, szczególnie w sytuacji deficytu niezbędnych informacji. W dalszych rozważaniach skoncentrujemy się na wyodrębnieniu szeregu cech, którymi wyróżnia się myślenie intuicyjne.

Myślenie wielopłaszczyznowe / janusowe - spostrzeganie z różnych perspektyw. To dalej idąca bisocjacja (bo nawet nie z różnych dziedzin, ale również przeciwstawne)

Udział świadomości w myśleniu konwencjonalnym jest znaczny. Uznawano, iż przy utracie świadomości nie może być mowy o myśleniu.

Myślenie intuicyjne jest dobre w sytuacjach trudnych, choć wyniki nie są pewne; odgrywa rolę pomocniczą wobec logiki. Jeśli mamy wszystkie dane, to niepotrzebne nam myślenie intuicyjne.

Myślenie pozwala wydobyć informacje niejawne.

O niektórych cechach myślenia intuicyjnego.

Specyfika interesującego nas myślenia przejawia się w następujących aspektach:

1. procesie dochodzenia do nowej wiedzy;

2. wyniku tego procesu;

3. sytuacjach, w jakich ten rodzaj myślenia może zachodzić i odgrywać pozytywną rolę.

Cechy myślenia konwencjonalnego oraz intuicyjnego:

Kryteria porównawcze	Cechy wyróżniające myślenie konwencjonalne	Cechy wyróżniające myślenie intuicyjne
Udział świadomości	świadome	Przedświadome (wynik i proces jest uświadamiany przez podmiot z pewnym opóźnieniem). Wystębują tu fazy inkubacji i olśnienia.
Udział logiki	Logiczne (zgodne z zasadami logiki).	Alogiczne, pozalogiczne, przedlogiczne.
Udział mowy	Werbalne albo łatwo poddające się werbalizacji. Ideałem jest tu posługiwanie się ścisłą terminologią.	Pozawerbalne, przedwerbalne, obrazowe, symboliczne. Metaforyczne;
emocje	Emocje są tu niedoceniane	W dużej mierze myślenie emocjonalne.
Dynamika procesów intelektualnych	Dokonuje się stopniowo, kolejnymi ogniwami, czyli „krok po kroku”	Dynamiczne, skokowe;
Prawdopodobieństwo wyniku	Obiektywne (oparte na rachunku prawdopodobieństwa)	Prawdopodobieństwo głównie subiektywne
Sytuacje, w jakich najczęściej występuje i sprzyjające	Sytuacje normalne (gdy są niezbędne elementy skutecznego działania: niezbędne wiadomości, informacje, na­rzędzia, czas itp.)	Sytuacje trudne;
Wynik aktywności	Jednoznaczne rozwiązanie problemu czy wykonania zadania; rozstrzygnięcie typu: tak / nie; jest / nie jest; prawda / fałsz; dobre / złe itp. Wniosek, reguła, zasada, teoria itp.	Wynik jedynie etapowy;
Rola	Zasadnicza, rozstrzygająca	Pomocnicza

(źródło: własne)

O nieświadomym myśleniu - tekst uzupełniający

Do niedawna milcząco przyjmowano jako pewnik, że myślenie jest zawsze świadome i logiczne, gdyż samo pojęcie myślenia było traktowane jako przejaw świadomości. Myślenie ukryte występuje, „gdy w doświadczeniu, myśle­niu podmiotu lub działaniu obserwujemy zmianę, którą można przypisać myśli (np. wyobrażeniu, sądowi, wnioskowi czy rozwiązaniu problemu), pod nieobec­ność świadomości introspekcyjnej tej myśli.” (J. Dorfman i in, 2004, s. 283).

Powstała już teoria nieuświadomionego myślenia .Oto główne tezy w ujęciu cytowanych autorów.

1. „Myślenie nieuświadamiane pojawia się wtedy, gdy uwaga jest zajęta innym zadaniem. Obejmuje ono wszelkie nieuświa­damiane procesy związane z rozwiązaniem problemu. Procesy te mogą zachodzić równolegle i nie są ograniczone pojemnością pamięci roboczej.(...) Rezultatem nieuświadamianego myślenia jest ogólny osąd, nie jest ono zbyt precyzyjne, nie może się opierać na charakterystycznej dla uświadamia­nych rozważań analizie kluczowych przesłanek.

II. W toku nieuświadamianego myślenia można przetworzyć znacznie więcej informacji (rozumianych jako liczba bitów na se­kundę) niż myśląc świadomie. Wyliczona przez autorów różnica jest na pierwszy rzut oka imponująca. Podawane przez nich pojemności nieuświadamianego i uświadamianego myślenia wynoszą odpowiednio: 11 200 000 i 60 bitów na sekundę (przy czym całkiem sporo z tych ponad 11 milionów to niezwykle „pamięciożerne" nieuporządkowane informacje wzro­kowe). Z powyższego wynika, że pojemność myślenia nieuświadamianego jest prawie 190 tysięcy x większa niż myślenia świadomego.

III. Myślenie uświadomione działa schematycznie, czyli w sposób ograniczony, natomiast myślenie nieuświadamiane nie schematycznie, dzięki temu integruje wszystkie dostępne (nieświadomie) informacje i prowadzi do osądu będącego ich wypadkową.

IV. Zasada „ważenia” mówi, że nieuświadamiane myślenie bardziej efektywnie nadaje wagi poszczególnym cechom różnych opcji, które są przedmiotem wybo­ru. (...) Myślenie uświadamiane z powodu ograniczonej pojemności gubi wiele informacji, z których część może być bardzo istotnych, zatem mniej ważnym cechom mogą zostać przypisane relatywnie wysokie wagi i w konsekwencji wydany osąd może być niedokładny.

V. Zasada stosowania reguł stanowi dla nieuświadamianeego myślenia ważne ograniczenie. Jego wynikiem mogą być jedynie mniej lub bardziej dokładne oszacowania, podczas gdy uświadamiane myślenie może dawać precyzyjne odpowiedzi będące następstwem jasno określonych, ścisłych reguł. Można powie­dzieć, że myślenie nieuświadamiane jest globalne, a myślenie uświadamiane sys­tematyczne, analityczne. Skuteczność nieuświadamianego myślenia w konse­kwencji zastosowania tej zasady wynika z uprzednio sformułowanych zasad.

VI. Zasada konwergencji vs dywergencji stanowi, że nieuświadamiane myślenie bardziej niż uświadamiane myślenie nadaje się do zadań wymagających twórczego rozwiązania, gdyż jest bardziej dywergencyjne. Myślenie uświadamiane prowadzi do rozwiązań bliskich skojarzeniowo. „ (Pochwałko i in. , 2009, s. 123-124).

Fazy ukrytego myślenia najpełniej dają o sobie znać w rozwiązywaniu trudnych problemów.

Tekst uzupełniający 3- 3; zagadka

Trzech gości w hotelu zadzwoniło po room service i zamówiło dwie duże pizze. Delivery boy wkrótce je dostarczył wraz z rachunkiem na 30.00$. każdy z gości dał mu banknot 10.00$ i chłopak wyszedł. Na razie wszystko jasne. Kiedy delivery boy dajekasjerowi te 30.00$ ten mówi mu, że zaszła pomyłka, rachunek powinien być tylko na 25.00$ i poleca mu, aby zaniósł resztę 3 gościom, którzy zamówili pizzę. Na razie - wszystko OK. w drodze do ich pokoju chłopak wpada na pewien pomysł. Przecież oni nie dali mu napiwku, więc kalkulując, iż i tak nie da się podzielić tych 5.00$ na trzy równe części, on zatrzyma sobie 2.00$ jako napiwek, a im zwróci 3.00$. Jak dotąd wszystko all right. Chłopak puka do drzwi i jeden z gości otwiera. Chłopak wytłumaczył mu jaka zaszła pomyłka i daje mu 3.00$, po czym odchodzi ze swoimi 2.00$ napiwku w kieszeni. Teraz zaczyna się zabawa! Wiemy, że 30,00 doi. - 25,00 doi. = 5,00 doi. Co nie? 5,00 doi. - 3,00 doi. = 2,00 doi. Prawda? No to w czym jest problem?? Wszystko się zgadza?? Niezupełnie. Trzeba odpowiedzieć na to. Każdy z trójki gości dał początkowo 10.00$. każdy dostał z powrotem 1.00$ reszty. To znaczy, że każdy zapłacił 9.00$, co pomnożone przez 3 daje 27.00$. Delivery boy zatrzymał sobie 2.00$ napiwku 27,00$ plus 2,00$ równa się 29,00$. Gdzie do jasnej jest jeszcze je­den dolar?

8. bariery psychiczne w zakresie myślenia.

Myślenie jest narzędziem sprawnego działania, ale bywa również źródłem trudności i niepowodzeń w rozwiązywaniu nowych, trudnych zadań. Bardzo niekorzystne są następstwa sztywności, tendencyjności, inercji myślenia. Sztywność jest przeciwieństwem giętkości, plastyczności i polega na kurczowym trzymaniu się jednych i tych samych sposobów działania, mimo zmieniających się warunków. Inercja procesów myślowych to ich bezładność, schematyzm. Tendencyjność myślenia przejawia się w tym, że człowiek przecenia jedne informacje, a nie docenia innych. Z reguły przecenia informacje dobrze mu znane, a niedocenia informacji nowych; przecenia informacje napływające na początku, a niedocenia informacji późniejszych. Przykładów barier psychicznych można przytoczyć bar­dzo dużo.

Objaśnienie: w tabeli mamy dwa procesy oraz kolumny: 1 - 30.

Twoim zadaniem jest zastanowić się, do którego procesu odnosi się każde z wymienionych niżej stwierdzeń. Swoją decyzję zaznaczasz stawiając „X” w odpowiedniej kratce. Dwa pierwsze stwierdzenia zostały już zakwalifikowane.

Uwagi: jedna teza może odnosić się do więcej niż jednego wiersza; nie wszystkie kolumny muszą być wypełnione, gdyż mogą tu być stwierdzenia u innych dziedzin.

procesy	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28	29	30
wyobraźnia								x	x				x	x	x
--> myślenie							x			x	x	x				x														[Author:d]

Oto lista pojęć (twierdzeń):

Proces poznawczy; 2) fantazja 3) heurystyki 4)marzenia 5)abstrahowanie 6) algorytmy
7) polega na pośrednim i uogólnionym poznawaniu rzeczywistości; 8) mają zawsze formę obrazową 9) mogą być symboliczne 10) gdy posługujemy się tym procesem, to abstrahujemy

11) typu „S” albo „R” 12) dzielimy na odtwórcze, wytwórcze i twórcze; 13) metaforyzowanie; --> …[Author:d]

Przykładowy test:

Wybór pozytywny:

- jednostka informacji, w której przechowywane są istotne, znaczące cechy i właściwości rzeczy czy zjawiska. Inaczej esencja informacji:

Wyobrażenie ejdetyczne, pamięć ikoniczna, pojęcie, wnioskowanie dedukcyjne

- jakim myśleniem posługuje się uczeń, który pod kierunkiem nauczyciela opanował metodę rozwiązywania zadań matematycznych z zastosowaniem określonej formuły (np. twierdzenia Pitagorasa) i stosuje ten schemat do nowych sytuacji. Jest to myślenie głównie:

Sensoryczno-motoryczne, produktywne, reproduktywne, twórcze

- jakim myśleniem posługuje się uczeń, który samodzielnie, czyli bez pomocy innych osób (nauczycieli, rodziców) i podręczników odkrył twierdzenie matematyczne, które wcześniej sformułował Pitagoras. Jest to przykład myślenia:

Pojęciowego, produktywnego, reproduktywnego, konwergencyjnego

- ze względu na kryterium rozwojowe, można wyróżnić wiele rodzajów (poziomów) myślenia. Która z podanych odpowiedzi zawiera właściwą:

a) obrazowe, praktyczne, sensoryczno - motoryczne, teoretyczno - abstrakcyjne, sformalizowane, postformalne

b) sformalizowane, postformalne, intuicyjne, sensoryczno - motoryczne, teoretyczno - abstrakcyjne, sformalizowane

c) obrazowe, konwergencyjne, dywergencyjne, intuicyjne, praktyczne, sensoryczno - motoryczne, teoretyczno - abstrakcyjne, sformalizowane, postformalne

- jak nazywamy taki rodzaj myślenia?: „zachodzi w toku spostrzegania przedmiotów i manipulowania nimi bez udziału operacji myślowych opartych na mowie (występuje u zwierząt wyższych i dzieci w pierwszych 10 - 15 miesiącach życia):

a) myślenie semantyczne

b) myślenie sensoryczno - motoryczne

c) myślenie teoretyczno - abstrakcyjne

d) myślenie pojęciowe

- wskaż synonim terminu „abstrahowanie”

a) upraszczanie b)fantazjowanie c)uogólnianie d)odrywanie

- wskaż najlepszy przykład bisocjacji:

a) kojarzenie ze sobą odległych faktów historycznych;

b) kojarzenie ze sobą różnych działów matematyki

c) kojarzenie ze sobą danych przyrodniczych i technicznych

d) kojarzenie na zasadzie styczności w czasie

-wskaż najlepszy przykład myślenia typu „R”:

a) uczeń opanował metodę rozwiązywania zadań matematycznych z zastosowaniem określonej formuły (np. twierdzenie Pitagorasa) i stosuje ten schemat do nowych zadań tego typu.

b) uczeń samodzielnie dochodzi do odkrycia twierdzenia Pitagorasa;

c) gdy uczeń wcześniej rozwiązywał to zadanie i pamięta, że należy zastosować twierdzenie Pitagorasa;

d) gdy uczeń rozwiązał zadanie metodą „prób i błedów”

wybór negatywny:

1.

a) abstrahowanie b) fantazjowanie c) wnioskowanie d) uogólnianie

2.

a)jednostka informacji, w której przechowywane są istotne, znaczące cechy i właściwości; b) esencja informacji o klasie przedmiotów lub zjawisk; c) kategoria; d) intuicja

3.

a) animacja; b) hiperbolizacja; c) wnioskowanie; d) wizualizacja

4.

a) porównanie; b) uogólnianie; c) reagowanie; d) abstrahowanie

Psychologia Wyższych Procesów Poznawczych

Prof. nadzw. dr hab. Witold Dobrołowicz

Semestr 3

- 15 -

uzupełnić

j.w.

---