Klasyfikacja i podział środków odurzających
Środki odurzające podzielić można na trzy zasadnicze grupy: środki hamujące, stymulujące oraz halucynogenne. Środki hamujące obniżają aktywność nerwową i spowalniają czynności organizmu. Należą do nich alkohol, opiaty oraz barbiturany. Środki stymulujące przejściowo nasilają aktywność nerwową i pobudzają czynności organizmu. Należą do nich między innymi amfetamina oraz kokaina. Natomiast środki halucynogenne powodują zaburzenia spostrzegania i wywołują doznania zmysłowe przy braku bodźców wejściowych. Należą do nich między innymi marihuana, LSD, psylocybina, a także kleje, rozpuszczalniki i substancje lotne.
Opiaty to środki pochodne opium. Ich głównym surowcem jest biały gatunek maku. Opium to mleczny sok otrzymywany z makówek. Niekiedy używany jest wywar z całej rośliny. Opiaty używane są zazwyczaj w postaci zastrzyków, płynu, proszku lub tabletek. Ich specyficzną właściwością jest zdolność do wywoływania zmian w psychice i organizmie. W stanie odurzenia osoba odczuwa zadowolenie, odprężenie, czasem euforię, znikają przykre doznania i stany depresji. Mimo to u osób, które po raz pierwszy zażywają opium mogą występować nudności, wymioty oraz zawroty głowy. W ciągu pierwszych miesięcy zażywania opium przeważają przyjemne efekty działania, dlatego narkomani, chcąc je powtarzać, ponownie po niego sięgają. Jest to już uzależnienie psychiczne. Później, z powodu rozwiniętej tolerancji, aby uzyskać przyjemne efekty muszą przyjmować coraz większe dawki. Efekty słabną, lecz narkoman nie jest w stanie wyrzec się narkotyku, gdyż powstało już uzależnienie fizyczne. Uzależnienie od opiatów rozwinąć się może bardzo szybko. Niektórzy eksperci wymieniają zasadę pierwszej dawki jako istotną dla powstania uzależnienia. Opiaty najczęściej zażywają osoby, które usiłują pokonać lęk za pomocą narkotyku, osoby niedojrzałe emocjonalnie oraz słabo znoszące ból i cierpienie. Narkomanami stają się także osoby leczone środkami opiumowymi oraz które mają do nich łatwy dostęp, w tym pracownicy służby zdrowia. Najbardziej znanymi i powszechnymi środkami tej grupy są morfina i heroina.
Morfina jest najbardziej znanym alkaloidem opium. Była masowo stosowana podczas wojny secesyjnej w celu uśmierzania bólu u rannych żołnierzy. W okresie międzywojennym morfina zaczęła być stosowana dla przyjemności. Uzależnieni od morfiny w tym okresie to głównie chorzy, u których stosowano ten środek oraz ludzie żądni wrażeń, którzy w niezauważalny sposób związali się z narkotykiem. Byli wśród nich pracownicy służby zdrowia, których zachęciły obserwacje przyjemnych efektów działania u pacjentów. Morfina ma postać białego, krystalicznego proszku, bez zapachu, o cierpkim smaku. Przechowywana w świetle szybko żółknie. Jest słabo rozpuszczalna w wodzie i alkoholu. Tolerancja na morfinę rozwija się po około trzech tygodniach codziennego używania. Może być wprowadzana do organizmu doustnie, dożylnie lub poprzez wdychanie oparów. Morfina depresyjnie wpływa na ośrodkowy układ nerwowy, jednak pewne doświadczenia wskazują na podwójne działanie - z jednej strony przygnębiające, a z drugiej pobudzające aktywność nerwową. Polega to na tym, że morfina po wprowadzeniu do organizmu jest absorbowana przez zewnętrzne warstwy komórek nerwowych i działa pobudzająco, a następnie przenika do ich wnętrza powodując stany depresyjne. Zażywana w małych ilościach wywołuje euforię, poczucie odprężenia i senności. Osoba nie odczuwa strachu, ustępują zahamowania, co prowadzi do szybkiego podejmowania nieprzemyślanych decyzji. Koncentracja jest niemożliwa, osoba staje się apatyczna i zainteresowana jedynie sobą. Po pełnej dawce leczniczej zmniejsza się aktywność motoryczna, oddech jest zwolniony, źrenice zwężone, obniża się temperatura ciała. Dawki toksyczne powodują śpiączkę lub śmierć. Morfina jest narkotykiem bardzo szybko uzależniającym, nawet już po kilku dniach ciągłego zażywania.
Heroina jest półsyntetyczną pochodną morfiny i występuje jako bezwonny, gorzki proszek rozpuszczalny w wodzie. Zwykle jest wstrzykiwana dożylnie. Można ją także palić lub wdychać. Heroina jest silniejsza od morfiny i mocniejsza w stwarzaniu nałogu. Cząsteczki heroiny docierają do mózgu i tam ulegają rozkładowi na morfinę. W ten sposób morfina szybciej i silniej działa na komórki nerwowe. Heroina jest narkotykiem prawdopodobnie najszybciej stwarzającym nałóg. Już po kilku dniach używania może wytworzyć uzależnienie fizyczne. Heroina działa depresyjnie na układ nerwowy. Osoba pod jej wpływem jest ospała, źrenice są zwężone, a puls i oddech zwolnione. Osoby od niej uzależnione są bierne i obojętne na wszelkie bodźce. Skutki nałogowego zażywania heroiny występują w sferze fizycznej, psychicznej oraz społecznej. Zatrucie heroiną zmniejsza apetyt, powoduje gwałtowny spadek wagi, zmniejszenie odporności organizmu i skłonność do infekcji. Częstą przyczyną śmierci heroinistów jest przedawkowanie narkotyku. Nawet stosunkowo małe dawki mogą być przyczyną śmierci wskutek zapaści i obrzęku płuc. Natomiast wśród następstw psychicznych najważniejsze jest powstanie silnego uzależnienia. Często występują stany depresyjne z myślami samobójczymi. Wśród heroinistów częste są problemy socjalne. Tracą zainteresowanie pracą, brak im inicjatywy i energii, nie interesują się kontaktami ludźmi i tracą rodziny.
Inną grupą środków hamujących są barbiturany. Są to popularne środki farmakologiczne stosowane w celu wywołania snu i uwolnienia od stanu napięcia. Najczęściej występują w postaci proszku, tabletek, rzadziej jako płyn lub zastrzyk. Dawki przepisywane przez lekarzy działają przejściowo, poprawiając na krótko stan psychiczny pacjenta. Ich działanie na ogół trwa od 4 do 6 godzin. U większości osób stosujących barbiturany szybko rozwija się tolerancja i dawki muszą być zwiększane w celu osiągnięcia początkowego efektu. Barbiturany zmieniają nastrój i stany psychiczne, a świadomość i funkcje psychiczne ulegają obniżeniu. Większe dawki powodują spowolnienie akcji serca i senność. U niektórych wywołują stan euforii i dobrego samopoczucia, co prowadzi do powstania uzależnienia psychicznego. Nałogowe przyjmowanie barbituranów powoduje trwałą zmienność nastroju i obniżenie aktywności życiowej, co może prowadzić do tendencji samobójczych lub nawet samobójstw. Dawki toksyczne powodują uszkodzenie naczyń krwionośnych. Ostre zatrucie może skończyć się śmiercią w wyniku paraliżu układu oddechowego, zaś przewlekłe zatrucie powoduje chwiejność emocjonalną, drażliwość, zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi. Mogą pojawiać się napady drgawkowe oraz psychozy. Uzależnienie fizyczne ujawnia się po odstawieniu środka w objawach, zwanych zespołem abstynencyjnym. Może się on przejawiać bezsennością, stanem podniecenia, lęku, delirium lub konwulsjami. Ryzykowne jest łączenie barbituranów z innymi środkami farmakologicznymi i alkoholem, gdyż może spowodować śpiączkę lub śmierć. Osoby uzależnione od barbituranów stanowią zróżnicowaną grupę. Są to ludzie starsi i chorzy, powyżej 65 roku życia, młodzież przyjmująca je jako narkotyki oraz narkomani i alkoholicy, używający barbituranów jako środki redukujące głód narkotyku lub alkoholu. Barbiturany znane są jako leki, do których należą luminal, amytal, noctal, medinal, veronal, dial, pabialgina, paxil, diazepam, oksazepam, gardenal, seconal i inne.
Najpopularniejsze narkotyki z grupy środków stymulujących to amfetamina i kokaina.
Amfetamina używana była podczas II wojny światowej jako środek redukujący zmęczenie i wyczerpanie żołnierzy. Szybko odkryto, że amfetaminy likwidują senność, powodują poprawę nastroju i dają poczucie siły. Dzięki temu stały się popularne wśród studentów przygotowujących się do egzaminów i kierowców podróżujących na długich trasach. Do najczęściej używanych amfetamin należą benzedryna, deksedryna oraz metedryna. Ich zażywanie prowadzi do powstania uzależnienia psychicznego. Amfetaminy zażywane doustnie w średnich dawkach zwiększają aktywność i wytrzymałość, stwarzają uczucie podniecenia i euforii. Osoba będąca pod ich działaniem sprawia wrażenie przedsiębiorczej i radosnej, działa bezkrytycznie. Zażywanie amfetamin dożylnie potęguje te doznania. W wyniku rozwijającej się tolerancji dawki muszą być ciągle zwiększane, nawet o kilkaset razy. Takie ogromne dawki powodują w zachowaniu zmiany o charakterze psychotycznym - halucynacje, urojenia prześladowcze. Amfetaminy stosowane dożylnie mogą powodować zamieranie naczynia krwionośnego, do którego były wstrzykiwane, uszkodzenie nerek, zapalenie trzustki i obrzęk płuc. U osoby nałogowo zażywającej amfetaminy może wykształcić się podejrzliwa i nadwrażliwa, często agresywna struktura osobowości. Chociaż nie stwierdzono, że amfetaminy stwarzają uzależnienie fizyczne, to jednak ich nagłe odstawienie może powodować silną depresję fizyczną i psychiczną, która skłania do ponownego sięgania po środek. Po gwałtownym odstawieniu środka mogą pojawić się myśli samobójcze.
Kokaina jest bardzo silnym psychostymulatorem działającym na organizm i psychikę człowieka. Otrzymuje się ją z liści krzewu kokainowego. Występuje w postaci białego, bezwonnego proszku rozpuszczalnego w wodzie. Najczęściej jest wdychana przez nos lub wstrzykiwana dożylnie. Można ją także palić i łykać. Kokaina wprowadzona do organizmu daje silny efekt euforii i pobudzenia trwający od 15 do 30 minut, obniża potrzebę snu, rozszerza źrenice oka. Pierwszy efekt kokainy jest przyjemny. Ustępuje zmęczenie, pojawia się poczucie siły i wyższości. Trwa to jednak krótko i zastępowane jest przez depresję, lęk, zaniepokojenie. Aby poprawić samopoczucie kokaina jest ponownie wprowadzana do organizmu. Ponieważ kokaina nie stwarza tolerancji lub stwarza ją powoli, osoba ją zażywająca może długi czas pozostawać przy jednakowej dawce. Nie staje się uzależniona fizycznie, ale ma bardzo silnie rozwinięte uzależnienie psychiczne. Częste zażywanie kokainy wywołuje reakcje psychotyczne, urojenia, halucynacje, agresywne zachowania i zniekształcenia słuchu. Mogą także wystąpić zaburzenia w trawieniu, brak apetytu, konwulsje i bezsenność. Oznakami używania kokainy są nieustający katar, chroniczny ból gardła, krwotoki z nosa, stan zapalny zatok, zapalenie wątroby, problemy z płucami oraz perforacja przegrody nosowej.
Trzecią zasadniczą grupą środków odurzających są środki halucynogenne. Do najbardziej rozpowszechnionych substancji z tej grupy należą marihuana, LSD, psylocybina oraz substancje lotne, takie jak kleje i rozpuszczalniki. Narkotyki te powodują poważne zaburzenia w sferze psychicznej, połączone z zaburzeniami percepcji czasu i przestrzeni oraz zmianę obrazu samego siebie.
Marihuana i haszysz to dwie wersje tego samego narkotyku, wytwarzane z tej samej rośliny. Dzisiejsza marihuana jest silniejsza od używanej w latach sześćdziesiątych, gdyż ma znacznie wyższy procent aktywnego komponentu THC, czyli czterohydrokannabinolu. W haszyszu występuje on w jeszcze większym stężeniu. Symptomy codziennego używania marihuany są bardziej zbliżone do obserwowanych po alkoholu niż po halucynogenach. Marihuana jest suszem z liści konopi indyjskich, najczęściej z dodatkiem nasion i łodyg. Z marihuany robi się skręty, natomiast haszysz ma postać brązowych lub czarnych kulek lub kostek. Olej haszyszowy to płyn, często używany do nasączania papierosów lub skrętów z marihuany. Marihuana ma wiele nazw slangowych takich jak trawka, maryśka czy ganja. O tym, że osoba używa marihuany świadczyć może słodkawa woń oddechu, włosów i ubrania, euforia, przekrwione oczy, kaszel, zwiększony apetyt. Krótkotrwałe używanie marihuany w małych dawkach powoduje osłabienie hamulców wewnętrznych, gadatliwość, a czasem zamknięcie się w sobie, uczucie odprężenia, senność, dobre samopoczucie, przyspieszone bicie serca oraz suchość w ustach i gardle. Stosowanie większych dawek przez krótki okres czasu może powodować halucynacje, zaburzoną ocenę sytuacji i poczucia czasu, opóźniony czas reakcji, urojenia, pobudzenie i uczucie paniki. Długotrwałe stosowanie marihuany prowadzi do utraty energii, apatii, trudności w skupieniu uwagi, upośledzenia zdolności do kontaktów z ludźmi czy też nieadekwatnej oceny sytuacji. Inne konsekwencje to przewlekłe zapalenie oskrzeli i krtani, astma i zapalenia gardła. Objawy abstynencyjne są stosunkowo łagodne. Mogą zdarzać się zaburzenia snu, utrata łaknienia, drażliwość, pocenie się, lęk i niestrawność.
LSD, czyli dwuetyloamid kwasu lizergowego, produkuje się półsyntetycznie z buławinki czerwonej rosnącej na kłosach zbóż. Pod względem działania jest najsilniejszą znaną substancją chemiczną. Narkotyk najczęściej jest sprzedawany jako puder, roztwór przeznaczony do zastrzyków lub tabletki. LSD jest bezbarwny, bezzapachowy i bezsmakowy. Szybkość działania LSD zależy od sposobu zażywania i indywidualnej wrażliwości jednostki. Zażywany doustnie pierwsze efekty daje po 45 minutach, a u osób wrażliwych już po 15. Wstrzykiwany dożylnie pierwsze oznaki działania daje po już po kilku minutach. Pierwsze odczucia po zażyciu są przyjemne. Przeważają symptomy podniecenia i podekscytowania, lecz może także wystąpić uczucie nieuzasadnionego strachu, drżenie i nudności, a także zawroty głowy. Po dojściu narkotyku do mózgu rozpoczyna się kilkugodzinny stan zmienionej świadomości i bogatych przeżyć halucynacyjnych. Efekty LSD można podzielić na krótkotrwałe i długotrwałe. Krótkotrwały stan psychiczny trwa od 8 do 12 godzin i podzielić go można na cztery fazy. Faza pierwsza trwa około godziny od momentu wprowadzenia narkotyku do organizmu. Faza druga trwa od 4 do 5 godzin. Cechują ją bogate doznania, z czego na pierwszym planie znajdują się zmiany postrzeżeniowe i zaburzenia poczucia czasu. Zanika świadomość własnego istnienia. W trzeciej fazie następuje stopniowa rekonwalescencja, a efekty narkotyku słabną. Stany psychodeliczne i stany normalnej świadomości występują na przemian. Ostatnia faza odznacza się uczuciem zmęczenia i napięcia. U niektórych osób faza ta może być wydłużona i trwać nawet do następnego dnia. Mogą w niej wystąpić halucynacje lub typowe reakcje psychotyczne. Powikłania, jakie powoduje LSD są zróżnicowane. LSD powoduje między innymi ostre stany psychotyczne i paniczne, które mogą występować wspólnie z reakcjami samobójczymi i antysocjalnymi. Inne powikłania to zjawisko echa lub „flash - back” oraz syndrom „drop - out”. Zjawisko echa umożliwia powtórzenie się stanu zmienionej świadomości kilka tygodni lub miesięcy po zaprzestaniu używania narkotyku. W tym stanie osoba może popełnić samobójstwo lub użyć przemocy. Natomiast syndrom „drop - out” charakteryzują słaba koncentracja, apatia, utrata celów życiowych i zainteresowań, izolacja społeczna. LSD może powodować także zaburzenia chromosomalne.
Psylocybina, czyli grzyby halucynogenne są znane już od wieków. Psylocybina została wyodrębniona z meksykańskiego grzyba psylocibe w 1958 roku przez Alberta Hoffmana, który odkrył również LSD. W medycynie stosowana jest jako środek pomocniczy w leczeniu nerwic, gdyż pobudza pamięć afektywną. Lekarze dzielą efekty psylocybiny na trzy fazy. Pierwsza faza zaczyna się około 10 - 25 minut po wprowadzeniu substancji do organizmu i nazywana jest fazą zwracania się do wewnątrz. Najpierw występują nieprzyjemne symptomy - oszołomienie, zawroty głowy, mdłości i strach. Potem dołączają do tego pocenie się, utrudniona koordynacja ruchów oraz zakłócenia toku myślenia, zwiększona wrażliwość wzrokowa i słuchowa, a kontakt z otoczeniem słabnie. W fazie drugiej, nazywanej fazą fascynacji, osoba podróżuje w świat wizji i halucynacji, od przyjemnych do przerażających. W fazie tej zachowywany jest dystans do otoczenia, a cała uwaga skoncentrowana jest na przeżyciach wewnętrznych. Faza trzecia nazywana jest fazą odrętwienia. Osoba jest bierna, nie wykazuje żadnej inicjatywy i jest emocjonalnie obojętna. Dominują zjawiska nierealne. Chociaż narkotyk nie stwarza uzależnienia fizycznego, to silne właściwości halucynogenne mogą być bazą do rozwoju uzależnienia psychicznego.
Kleje i rozpuszczalniki lotne to środki syntetyczne, silnie działające na organizm i psychikę. Odurzanie się polega na wdychaniu ich oparów. Do najczęściej używanych środków należą toluen, nafta, benzen, lakiery, benzyna, aceton, butapren, rozpuszczalniki do farb i inne. Używanie i nadużywanie substancji lotnych może prowadzić do uzależnienia, jeśli nie fizycznego, to bardzo silnego psychicznego. Może powodować ostre zatrucia, mogące skończyć się śmiercią w wyniku porażenia ośrodków korowych w centralnym układzie nerwowym i systemu oddechowego. Wdychany środek chemiczny dostaje się do krwioobiegu, dalej do mózgu i wątroby. Zawarty w nim węglowodór jest absorbowany przez centralny układ nerwowy i powoduje zmiany w funkcjach psychicznych i fizycznych organizmu, między innymi obniżenie wydolności układu oddechowego, spowolnienie akcji serca, kaszel, nudności, zawroty głowy czy impulsywne zachowania. Wdychanie środków chemicznych może prowadzić do apatii, bezsenności, agresji, zaburzeń pamięci i myślenia, stępienia uczuć, stanów lękowych i depresyjnych. Większość substancji lotnych szkodliwie działa na śluzówki i drogi oddechowe. Początkowe objawy wdychania przejawiają się w stanach euforii, podniecenia, gonitwie myśli. U osób regularnie wdychających substancje lotne powstaje tolerancja, a u niektórych stwierdzono uzależnienie fizyczne. Substancji lotnych najczęściej używa młodzież w wieku od 8 do 18 lat, a najczęstszym motywem sięgania po nie jest chęć przeżycia euforii oraz uwolnienie się od poczucia nudy.
Obecnie, oprócz wymienionych wyżej narkotyków, wytwarza się substancje syntetyczne, bardzo popularne wśród młodzieży. Często są to środki wiele razy silniejsze od heroiny czy kokainy. Otrzymywane są w nielegalnych laboratoriach z łatwo dostępnych składników chemicznych, a koszt ich produkcji jest stosunkowo niewielki. Najpopularniejszym z takich środków jest ecstasy, które podobnie jak kokaina powoduje nagły przypływ euforii oraz, podobnie jak LSD, daje poczucie rozszerzenia umysłu. Badania wskazują, że ecstasy nawet w małych ilościach powoduje uszkodzenia komórek nerwowych.
Choć narkotyki są znane i używane od najdawniejszych czasów, to jednak narkomania musi być uznana za zjawisko nowe, objaw zmian społecznych, jakie pociąga za sobą transformacja systemowa oraz przemiany ogólnoświatowe. Ze zjawiskiem tym konieczna jest bezwzględna walka. Powinna się ona zaczynać w uświadomieniu młodzieży, że nie istnieje podział na narkotyki twarde i miękkie. Narkotyk nie jest pojęciem wieloznacznym. Jest to termin ściśle określony, a eksperymentowanie z nim prowadzi do tragicznych skutków. H. Machel wyróżnił następujące formy neutralizujące skutki uzależnień:
- wczesne wykrywanie i bardzo dobra profilaktyka przeciwnarkotyczna w ramach edukacji szkolnej i przy pomocy różnych publikacji. Jest to działanie preferowane przez WHO i stosunkowo tanie;
- zwalczanie przestępczości narkotycznej, czyli nielegalnej produkcji narkotyków, ich eksportu oraz tranzytu. Działania te należą głównie do zadań policji;
- rozwijanie sieci poradni i przychodni dla młodych narkomanów. Praca takich poradni w wielu przypadkach opiera się na profesjonalistach - wolontariuszach;
- rozbudowa i doskonalenie stacjonarnych ośrodków resocjalizacji narkomanów, sponsorowanych przez państwo oraz inne instytucje.
Znaczenie działalności profilaktycznej podkreśla także Cz. Cekiera, zwracając szczególną uwagę na rodzinę i środowisko szkolne. Rodzice od wczesnego dzieciństwa powinni budzić u dziecka zainteresowania, rozwijać zdolność do wysiłku i pokonywania trudności w dążeniu do celów życiowych. Należy pomóc dziecku rozwijać pozytywne emocje, uczucia i kontakty interpersonalne. Musi ono czuć, że jest chciane, kochane, darzone życzliwością. Niedorozwój pozytywnych uczuć oraz rozprzestrzenianie się negatywnych stanowi największe zagrożenie dla współczesnej młodzieży. Skutecznym antidotum na takie postawy jest stymulacja w kierunku rozwoju życzliwości, współodczuwania, sympatii, altruizmu, a także poczucia odpowiedzialności za własne postępowanie i zachowanie drugiego człowieka.
Natomiast profilaktyka w szkole powinna polegać na podniesieniu poziomu wiedzy psychologicznej i pedagogicznej wśród nauczycieli i wychowawców. Szkoła powinna budzić zainteresowania uczniów nauką i pracą, rozwijać ich zdolności, kształtować postawy prospołeczne, uczyć odpowiedzialności za postępowanie swoje i innych. Bardzo ważna jest również pomoc w rozwiązywaniu trudnych problemów trapiących młodzież oraz przekazywanie rzetelnej wiedzy na temat środków odurzających, ich rodzajów, skutków działania oraz mechanizmach uzależnienia. Działania te mogą pomóc zapobiegać tak częstemu dzisiaj eksperymentowaniu młodzieży z narkotykami.
D. Myers, op. cit., s. 288-291.
C. Cekiera, Ryzyko uzależnień, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2001, s. 19-21.
S. Petrovic, op. cit., s. 86-89.
R. Maxwell, op. cit., s. 70.
C. Cekiera, Ryzyko uzależnień, op. cit., s. 60-67.
S. Petrovic, op. cit., s. 96-97.
D. Myers, op. cit., s. 290-291.
S. Petrovic, op. cit., s. 99-101.
T. Dimoff, S. Carper, op. cit., 52-54.
S. Petrovic, op. cit., s. 107-112.
Ibid., s. 119-120.
C. Cekiera, Ryzyko uzależnień, op. cit., s. 51-54.
R. Maxwell, op. cit., s. 71.
H. Machel, Niektóre aspekty społeczne narkomanii i jej skutków [w:] E. Bielicki, T. Sołtysiak (red.), Patologia społeczna w strukturze przeobrażeń ustrojowych Polski, Wydawnictwo WSP, Bydgoszcz 1994, s. 112-113.
Cz. Cekiera, Ryzyko uzależnień, op. cit., s. 18.
Cz. Cekiera, Psychoprofilaktyka narkomanii…,op. cit., s. 448-489.