Chemiczne składniki organizmów.
Pierwiastki i związki chemiczne. Organizmy żywe- ok. 60 pierw, najważniejsze są pierw. Biogenne: C, H, O, N, S, P. węgiel- buduje wszystkie związki organiczne, wodór- składnik wszystkich związków organicznych, jego jony biorą udział w oddychaniu, fotosyntezie, tlen- wchodzi w skład wody, większości związków org, bierze udział w oddychaniu tlenowym, azot- wchodzi w skład aminokwasów (i białek), siarka- wchodzi w skład 2 aminokwasów, fosfor- buduje kwasy nukleinowe (DNA, RNA) wchodzi w skład błon biologicznych, ważny składnik kości, Ca- składnik kości i zębów, Mg- udział w budowie chlorofilu biosyntezie białek, K, Na- pobudliwość włókien mięśniowych i nerwowych, Fe- bierze udział w procesie oddychania kom, składnik hemoglobiny. Makroelementy: C, H, O, N, P, S, Ca, Na, Mg, Cl. Mikroelementy: Fe, Cu, Zn, Mn, J, F.
Węglowodany, białka, lipidy- ich rola w organizmach żywych.
Białka- należą do związków organicznych, zbudowane z aminokwasów, które zawierają C, H, O, N, S. występuje tu 20 aminokwasów, np. glicyna, alanina, cysteina, fyrozyna. Aminokwasy łączą się ze sobą wiązaniami peptydowymi w łańcuchy różnej długości. Funkcje: stanowią materiał strukturalny, są podst składnikiem enzymów, biorą udział we wszystkich procesach życiowych, są materiałem zapasowym niektórych roślin. Tłuszcze (lipidy)- zbudowane z C, H, O, nie rozpuszczają się w H2O, wysokokaloryczne (są źródłem energii), subs zapasowe, warstwa termoizolacyjna, warstwa ochronna niektórych zwierząt, ochrona roślin przed nadmierną utratą wody, podst składnik błon biologicznych. Węglowodany (cukry)- zbudowane z C, H, O, dzielą się na cukry proste, dwucukry, wielocukry. Pełnią funkcje zapasowe, budują ściany komórkowe.
Komórki Prokaryota i Eukaryota.
Prokariota- organizmy, których komórki nie zawierają jądra i innych organelli otoczonych błonami; bakterie. Eukariota- org, których kom zawierają jądra i inne organelle otoczone błonami.
KOMÓRKI PROKARYOTA I EUKARYOTA - Błona kom. E. : -zbud. z białek (integralnych i powierzchniowych) i lipidów (fosfolipidy i glinolipidy), -model płynnej mozaiki (2 warstwy lipidów, w której zanurzone są białka) -przepuszczalna dla wody, selektywna, dynamiczna (pozwala na ruch), spolaryzowana . _funkcje: otacza komórkę, izoluje wnętrze komórki od środowiska, wymiana jonów i cząsteczek, transport, -izoluje, -przepuszcza wodę, ale jest selektywna, nie przepuszcza innych sub. do wnętrza, -budowa decyduje o integralności kom.
4. Budowa komórki roślinnej.
Zbudowana jest z dwóch części: jądra komórkowego- składnik komórki, w którym zawarta jest informacja genetyczna o budowie organizmów- zawiera się tu DNA- kwas dezoksyrybonukleinowy. Jądro otoczone jest otoczką jądrową (chromatyna, jąderko). Cytoplazmy składnik): mitochondrium- zbudowane z białek, lipidów, RNA, DNA, układ Golgiego- stos spłaszczonych cystern, pakowanie białek w pęcherzyki, rybosomy, siateczka wewnątrz plazmatyczna. Każda komórka otoczona jest błoną komórkową. Komórki roślinne posiadają też ścianę komórkową. Plastydy- charakterystyczny składnik komórek roślinnych otoczone błonami: zew (łatwo przepuszczalna) i wew- słabo przepuszczalna. Wnętrze stroma: chloroplasty- najważniejsze chromoplasty, leukoplasty. Ściana komórkowa nadaje kształt i pełni funkcje ochronne. Ściana pierwotna (cienka i elastyczna), celluloza- mikrofibrylle, wtórna- przesycona krzemionką lub węglanem wapnia, wakuola- otoczona jest błoną lipidowo- białkową. Wew zawiera sok komórkowy.
5.Budowa komórki zwierzęcej.
Zbudowana jest z: jądra komórkowego- składnik komórki, w której zawarta jest informacja genetyczna o budowie org- zawiera się tu DNA- kwas dezoksyrybonukleinowy. Jądro komórkowe otoczone jest otoczką jądrową (chromatyna, jąderko), cytoplazmy, mitochondrium, układ Golgiego- stos spłaszczonych cystern, pakowanie białek w pęcherzyki, rybosomy, siateczka wewnątrz plazmatyczna. Każda komórka otoczona jest błoną komórkową, lizosomy- pęcherzyki zawierające enzymy odpowiedzialne za trawienie wewnątrz komórkowe.
6. CYKL KOMÓRKOWY - Ciąg zmian w kom. od momentu powstania do podziału lub śmierci. *Interfaza (G1, S, G2)- synteza DNA, *Mitoza: Kariokineza (Podział jądra komórkowego.), Profaza: kondesują chromosomy, zanika otoczka jądrowa i wykształca się wrzeciono podziałowe, Metafaza: chromosomy ustawiają się w płaszczyźnie równikowej wrzeciona (każdy chromosom zbud. jest z 2 chromatyd), Anafaza: chromatydy oddalają się od siebie do biegunów, Telofaza: Dekondesacja chromosomów odtwarza się otoczka jądrowa i jąderko, Cytokineza (Podział cytoplazmy) -pierścień bruzdy podziałowej.
7. MITOZA - Dotyczy podziału kom. somatycznych, czyli budujących organizm. W wyniku mitozy liczba chromosomów nie ulega zmianie, mitoza u ssaków trwa ok. 40 minut. PRZEBIEG MITOZY: Profaza: -wyodrębnienie się chromosomów przez spiralizację chromatyny, -zanik błony jądrowej i jąderka, -pojawienie się wrzeciona kariokinetycznego uformowanego przez centromer. Metafaza: -chromosomy ukł. się w
8. Przebieg i rola mejozy.
Mejoza- podział komórki prowadzący do redukcji liczby chromosomów. Prowadzi do powstania haploidalnych plemników i komóre3k jajowych. Gamety zawierają 1N- chromosomów; 1n+1n= 2n- diploidalna zygota po zapłodnieniu rozwijająca się w dojrzały organizm. W czasie mejozy dochodzi do rekombinacji materiału genetycznego- prowadzi do powstania różnych osobników potomnych. Występują 2 podziały: 1. Redukcyjny- profaza, metafaza, anafaza, telofaza,- wydłużona profaza. 2. Zwykły podział mitotyczny- profaza, metafaza, anafaza, telofaza, cytokoneza.
9. Śmierć komórki. Apoptoza i nekroza.
Śmierć komórki: programowana, śmierć pod wpływem czynników fizycznych i chemicznych, leków, biologicznych (wirusy, bakterie, grzyby), niedotlenienie, genetycznych- prowadzą do martwicy czyli prowokowanej śmierci komórki. Apoptoza- śmierć własna komórki (zaprogramowana w genach), nekroza- czynnikami zewnętrznymi.
10. Tkanki roślinne.
Wyróżniamy: twórcze (stożki wzrostu, merystemy, kambium, fellogen), i tkanki stałe- (miękiszowa, wzmacniająca, przewodząca, okrywająca). Tkanki twórcze: zdolność do podziałów, cienkie ściany, duże jądra. Merystemy pierwotne- stożki wzrostu korzenia, łodygi (wzrost rośliny na długość), merystemy wtórne- odróżnicowanie się tkanek stałych (kambium, fellogen). Kambium i fellogen- przyrost rośliny na grubość. Tkanki stałe- tk. Miękiszowa- najbardziej rozpowszechniony typ tk. Stałej (wypełnia przestrzenie pomiędzy innymi tkankami, komórki żywe, ściana komórkowa cienka. Tkanki budują narządy i układy narządów.
11. Tkanki zwierzęce.
Tkanka- zespół komórek o podobnej budowie i pochodzeniu przystosowanych do wykonywania określonych funkcji. Wyróżnia się: tk nabłonkowa- okrywa całe ciało , zwarty układ komórek: nabłonki jednowarstwowe: płaski- wyściela naczynia krwionośne, pęcherzyki płucne, sześcienny- kanaliki nerkowe, walcowaty- przewód pokarmowy od żołądka do odbytnicy, wielorzędowy- krtań, tchawica, oskrzela; nabłonki wielowarstwowe: p[łaski- pokrywa skórę, przejściowe- wyściela moczowody. Tkanka łączna- bardzo zróżnicowana, luźny układ komórek, dużą liczba subs międzykomórkowej. Dzieli się na: chrzęstną- kom. Chrzęstne i subs bezpostaciowe, chrząstka szklista- powierzchnie stawowe, chrząstka sprężysta, tk. Kostna- tworzy szkielet większości kręgowców, podtrzymywanie i ochrona narządów wew, tk. Tłuszczowa- warstwa podskórna, osłania niektóre narządy wew, jest magazynem tłuszczu, izolacja termiczna, krew- swoista tk łączna. Składa się z osocza i komórki. Transportuje subs odżywcze, tlenu, końcowych produktów przemiany materii, hormonów, enzymów, regulacja metabolizmu, temperatury, kształtuje środowisko wew org, obrona przed drobnoustrojami. Tk mięśniowa- buduje układ ruchomy zwierząt (gładka i poprzecznie prążkowana), tk nerwowa- odbieranie, przetwarzanie i przekazywanie bodźców (kom nerwowe, glejowe).
13. Budowa układów narządów u człowieka.
Układ oddechowy- wymiana gazowa między krwią i wnętrzem organizmu, a powietrzem atmosf (O2, Co2). Jama nosowa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela, płuca- miejsce bezpośredniej wymiany gazów między powietrzem a krwią. Układ rozrodczy: żeński: jajniki, jajowody, macica, pochwa; męski: jądra, najądrza, nasieniowody, cewka moczowo- płciowa. Budowa jądra- liczne kręte kanaliki nasienne w nich powst komórki płciowe- plemniki.
płaszczyźnie równi9kowej komórki będąc przyczepione do nici wrzeciona kariokinetycznego, - przy końcu metafazy dzielą się na całej długości dając dwie chromatydy. Anafaza: -chromatydy są odciągane ku biegunom komórki przez kurczenie nici wrzeciona stając się chromosomami potomnymi. Telofaza: -zanikają nici wrzeciona kariokinetycznego, -odtwarzają się jądra z błoną
jądrową i jąderkami, - kończy się kariokineza a zaczyna cytokineza (powstaje wrzeciono cytokinetyczne tzw. fragmoplast), -w wyniku mitozy i cytokinezy powstają dwie komórki potomne identyczne z komórką macierzystą.
14. WPŁYW SZKODLIWYCH CZYNIKÓW ŚRODOWISKOWYCH NA FUNKCJONOWANIE UKLADÓW U CZŁOWIEKA - Mają wpływ na ukł. oddechowy. Podział: *pyły przemysłowe -obciążają płuca, drażnią mechanicznie błonę śluzową dróg oddechowych (prowadzą do pylicy) *zanieczyszczenia gazowe, dwutlenek siarki SO2 -działa drażniąco na ukł. oddechowy (stany zapalne błony śluzowej), CO2 (toksyczny), CO- (tworzy się karboksyttemoglobina - niezdolne do transportu tlenu)-niedotlenienie mózgu i serca, -tlenki azotu (NO i NO2) -stany zapalne błony śluzowej -obrzęk płuc, tlenki azotu -Azotyny -reagują z Hemoglobiną (Methemoglobina) -niedotlenienie, metale ciężkie np. kadm (zmiany widniejące w płucach), -pylica płuc -osadzanie się pyłów zanieczyszczających powietrze w płucach. Pyły organiczne i nieorganiczne (działają na tkankę płucną pośrednio)
15. Oogeneza.
Jest to proces powstawania i dojrzewania gamet żeńskich (kom jajowych). Zachodzi w jajnikach.
16. Spermatogeneza.
Jest to proces powstawania i dojrzewania gamet męskich (plemników). Zachodzi w jądrach.
17. Rozwój zarodkowy zwierząt.
bruzdkowanie- zaplemnienie polega na wniknięciu plemnika do dróg rodnych samicy, wielokomórkowe podziały mitotyczne: z 1 komórkowej zygoty powstaje wielokomórkowy zarodek. Blastomery- kom budujące zarodek. Przebieg bruzdkowania zależy od typu komórki jajowej (ilości żółtka)
gastrulacja- powiększenie listków zarodkowych: ektoderma- zew listek, mezoderma- środkowy, endoderma- wew listek
powstanie narządów pierwotnych (fragmentacja listków zarodkowych na mniejsze grupy komórek
organogeneza- utworzenie narządów ostatecznych, poszczególne listki zarodkowe dają początek określonym narządom: ektoderma- ukł nerwowy, mezoderma- szkielet, ukł krążenia.
18. Rozwój zarodkowy człowieka.
24 godz- dwukomórkowe stadium, 2,5 tyg- formułuje się struktura grzbietowa, płytka nerwowa, powst tkanka, serce, tworzą się kom krwi, 3,5tyg- cewka nerwowa, zw gardzieli, wątroby, zaczyna się rozwój układu oddechowego, akcja serca, 2 miesiące- różnicują się mięśnie, zarodek jest zdolny do poruszania się, rozróżnione narządy płciowe, 3 miesiące- struna grzbietowa zanika, 4 miesiące- twarz przybiera ludzki wyraz. Wpływ czynników na rozwój płodu: czynniki chemiczne i fizyczne. Do 1 należą: niektóre subst chem działają teratogenne. Istotny jest okres rozwoju zarodka i każdej struktury. Do 2 promieniowanie jonizujące.
19. Budowa DNA.
Zbudowane z nukleotydów- 4 typy. Każdy z nich zbudowany jest z: cukru (dezoksyrybosom), zasady azotowej- adenina, guanina, cytozyna, tymina, reszta fosforanowa
21. Budowa kodu genetycznego.
Jest on: trójkowy- 3 leżące obok siebie nukleotydy stanowią podst jednostkę informacyjną. Kodon- liczba kodonów= 64, niezachodzący- kolejne trójki położone są obok siebie i nie zachodzą na siebie, bezprzecinkowy- nie ma elementów rozdzielających kodony, jednoznaczny- dana trójka nukleotydów koduje tylko1 rodzaj aminokwasu, uniwersalny (powszechny), zdegenerowany- 1 aminokwas może być kodowany przez 20 aminokwasów. Podst zestaw informacji genetycznej to GENOM. Genomy różnych organizmów wykazują różnice w wielkości, zasobie inf, w organizacji.
20. REPLIKACJA DNA - Dna ma możliwość samopowielania się, czyli replikacji. Ponieważ w każdym z nowo powstałych łańcuchów jedna nić jest nicią starą a druga nić jest syntetyzowana na nowo to replikację taką nazywamy replikacją semikonserwatywną, czyli w połowie zachowawczą. W jej przebiegu obserwuje się: -rozplecenie podwójnego łańcucha na dwie nici (widełki repilikacyjne), -dobudowanie dla każdego z nukleotydów komplementarnego trifosfonukleotydu, odłączenie się dwóch grup fosforanowych dostarcza energii wiązań między nukleotydami, -dwa nowe łańcuchy DNA są identyczne z łancuchem macierzystym, proces replikacji DNA katalizuje wiele enzymów, np. polimeraza DNA.
21. BUDOWA KODU GENETYCZNEGO - Jest to sposób zapisania w DNA informacji o białkach, a więc o cechach organizmu. Kod genetyczny jest: -trójkowy (aminokwasy są kodowane przez trójki nukleotydów, tzn. triplety lub kodony), -wieloznaczny lub zdegenerowany (każdy aminokwas kodowany jest przez kilka różnych kodonów). -nie nakładający się (kolejne kodony nie nakładają się na siebie) , -przecinkowy (DNA jest zbud. z odcinków kodujących -eksonów i niekodujących-intronów), -uniwersal;ny lub powszechny (wspólny dla całego świata organizmów żywych z nielicznymi wyjątkami , np. wśród białek, drożdży, pierwotniaków.
22. RNA - RNA jest zbud. z połączonych ze sobą nukleotydów. W skład każdego z nukleotydów wchodzą: 1. Jedna z 4 zasad azotowych: -adenina-A, -guanina-G, cytozyna-C, -uracyl-U,. 2.Pięciowęglowy cukier -ryboza. 3. Reszta kwasu fosforowego. RNA występuje pod postacią: m- Rna (informacyjny, matrycowy), t-Rna (transportujący), r-Rna (rybosomalny). mRna i tRna uczestniczą w biosyntezie białek a rRna tworzy rybosomy.
23. PRZEBIEG BIOSYNTEZY BIAŁEK - 1. Etap transkrypcji (przepisania). -zachodzi na terenie jądra komórkowego i polega na przepisaniu informacji genetycznej z DNA na RNA, -transkrypcja zachodzi zgodnie z zasadą komplementarności, -substratem do syntezy RNA są trifosfonuklotydy, odłączenie dwóch grup fosforanowych dostarcza energii potrzebnej do wytworzenia wiązań między nukleotydami, -syntezę RNA katalizyje enzym: polimeraza RNA, -powsrtały RNA nosi nazwę mRNA, mRNA wywędrowuje z jądra do cytoplazmy, gdzie weźmie udział w 2 etapie biosyntezy białek. 2. Etap translacji (odczytania, przetłumaczenia) -zachodzi w rybosomach, -biorą w nim udział cząsteczki tRNA (RNA- transportujący) zbud. z łańcuchem 74-95 nukleotydów, aminokwas łącząc się z cząsteczka tRNA ulega uaktywnieniu, _cząsteczki mRNA umiejscawiają się między dwiema podjednostkami rybosomu, -cząsteczki tRNA dostają się do rybosomu i jeżeli mają antykodon komplementarny do kodonu w mRNA to zostawiają tam transportowany aminokwas, -między aminokwasami powstają wiązania peptydowe, rybosom przesuwa się wzdłuż nici mRNA a łańcuch peptydowy wydłuża się, -translacja zaczyna się kodonem odznaczającym aminokwas siarkowy -metioninę a kończy kodonem nonsensownym
24. Mutacje: rodzaje, przebieg znaczenie.
Mutacjami nazywamy nagłe skokowe bezkierunkowe zmiany w DNA organizmu. Jeżeli mutacje nastąpiły w gametach to są dziedziczone (m. genetyczne). Jeżeli mutacje nast. W kom tworzących org to nie są dziedziczone (somatyczne). Osobnika ze zmianami w DNA nazywamy mutantem, a czynniki wywołujące mutacje mutagenami. Do czynników mutagennych należą m. in. wysoka temp, promieniowanie, subs chemiczne. Rodzaje: mutacje genowe- zmiany w obrębie genów np. anemia sierpowata u ludzi, chromosomowe- zmiany w strukturze li liczbie chromosomów, genomowe- zmiana liczby chromosomów.
Mutacje spontaniczne- wyst b. Rzadko wpływ środowiska, czynniki mutagenne. Promieniowanie kosmiczne, gamma (jonizujące)- przy dużych dawkach komórka ginie, przy niskich mutacje genowe. Cząsteczki DNA ulegają uszkodzeniu promieniowanie UV , związki produkowane w przemyśle farmaceutycznym.
Choroba popromienna- zahamowanie podziału kom np. kom szpiku kości płaskich (powst z nich erytrocyty). Po drugiej dawce napromieniowania anemia (niedobór erytrocytów), wypadanie włosów (zahamowanie podziałów kom u podst włosa), zahamowanie podziałów kom wyścielających od wew jelita (prowadzi do wymiotów i biegunki). Mutacje GENOWE- zmianie ulega mały fragment DNA (najczęściej zmiana pojedynczej liczby nukleotydów), podstawienie właściwej zasady inne (substytucja), utrata nukleotydu (delecja), wstawienie pary lub więcej nukleotydów (insercja).. M. CHROSOMOWE - najczęściej są skutkiem nieprawidłowego CROSSIG OVER; utrata fragmentu chromosomu, podwojenie fragmentu, obrócenie odcinka chromosomu o 180st., przeniesienie 1 odcina na inny. ANOMALIE chromosomowe u człowieka: zmiana liczby chromosomów, większość jest letalna. TRISOMIA chromosomu 21: zespół Downa- upośledzenie umysłowe, wrodzone wady serca. Trisomia chromosomu 22: objawy podobne do zespołu downa, większe deformacje szkieletu, XO- zespół Turnera- niedorozwój płciowy, niski wzrost kobiety, XXY- zespół KLINEFELTERA- mężczyzna z degenerującymi jądrami, bezpłodność, XXX- normalne płodne kobiety. Trisomia 13 lub 18 pary chromosomów jest letalna.
cech.
25. Choroby genetyczne u człowieka.
Mutacja 1 genu: FENYLOKETONURIA- uszkodzenie układu nerwowego- brak odpowiedniego enzymu, MUSKOWISCYDOZA, POLIPLOIDALNOŚĆ- zwielokrotnienie podst zestawu chromosomów, często wyst u roślin u zwierząt rzadko- jest to skutek zaburzenia rozchodzenia się chromosomów w mejozie lub zapłodnienia komórki jajowej przez 2 plemniki. U zwierząt i człowieka poliploidalność jest letalna.
26. Inżynieria genetyczna.
Rozwój: budowa DNA i zasady kodowania informacji genetycznej- w całym ożywionym świecie identyczne. Poznanie i wyizolowanie genu, który ma być przeniesiony do komórki biorcy: wycięcie z DNA dawcy i wprowadzenie do odpowiedniego miejsca w DNA wektora, wprowadzenie do komórki, w których będzie podlegał ekspresji np. wykorzystuje się bakterie (E. Coli) do produkcji insuliny (wiele leków metodami biotechnologii).
Geny obcego pochodzenia otrzymywane metodami inżynierii genetycznej: wprowadza się do całych roślin i zwierząt- w celu otrzymania odmian i ras posiadających nowe cechy. Inżynieria genetyczna budzi pewne obawy. Efekty mogą być niebezpieczne dlatego: dokładnie bada się efekty inżynierii genetycznej, pewne badania są zakazane, ścisłe przepisy. Niebezpieczeństwo wyprodukowania org szkodliwego dla środowiska.
27. Teoria na temat powstania życia na Ziemi (biogeneza).
Biogeneza- narodziny życia na Ziemi. Teoria Oparina i Haldanea: silnie zredukowana beztlenowa atmosfera, dopływ energii. Proste związki organiczne mogły powstawać spontanicznie: pierwsze powstały białka, tworzyły skupienia z kwasami nukleinowymi i lipidami, tworząc KOACERWATY. Podst rolę w powst tworów żywych odegrał RNA, - 3,5 mld lat temu 1 komórki prokariota, -3,4 mld stromatolity (sinice).
28. Lamarck i Darwin.
Ewolucjonizm- zajmuje się badaniem ewolucji biologicznej. Ewolucja- proces rozwoju organizmów od form najprostszych do coraz bardziej złożonych.
Idea ewolucji: do końca VIII w. Pogląd, że tyle jest gatunków ile zostało stworzonych przez Boga. XIX wiek Teoria ewolucji: Lamarck: jedne gatunki mogą przekształcać się w inne, bardziej złożone powstają z prostszych.
Darwin: właściwy twórca idei ewolucji w biologii. Wprowadził zasadę doboru naturalnego jako gł. mechanizmu zmian ewolucyjnych. Dobór naturalny- preferowanie osobników lepiej przystosowanych co prowadzi do powst nowych gat. o zmienionych cechach dziedzicznych.
29. Dowody ewolucji
bezpośrednie- skamieniałości (odciski, odlewy, skamieniałe szczątki org), skamieniałości przewodnie (org kopalne, które wyst w krótkim czasie, żywe skamieniałości (org, które zachowały się do dzisiaj w niezmienionej formie),
zmineralizowane części organizmów.
pośrednie- biochemia i fizjologia- wszystkie organizmy żywe budują te same pierw biogenne, podobny skład chemiczny płynów ustrojowych (krwi, limfy) i wody oceanicznej, podobieństwo budowy chlorofilu u roślin i hemoglobiny u zwierząt, uniwersalny kod genetyczny, podobna budowa aminokwasów. Anatomia porównawcza- u różnych przedstawicieli danego typu wybrany układ wykazuje podobną budowę do innych np. skrzydło ptaka: przednia płetwa delfina, skrzydło nietoperza, górna kończyna człowieka (b. Podobne kości, mięśnie i nerwy). Embriologia- rozwój zarodkowy dostarcza wielu dowodów pokrewieństwa i podobieństwa organizmów. W rozwoju embrionalnym kręgowców zostają powtórzone cechy ich dorosłych przodków. W rozwoju osobniczym każdy organizm przechodzi przez gł. etapy rozwoju rodowego. Np. u zarodka ssaka: serce dwudziałowe (ryby), serce trójdziałowe (płazy), serce trójdziałowe z nierówną przegrodą (gady), serce czterodziałowe (człowiek).
30. Główne etapy ewolucji organizmów żywych na Ziemi.
Archaiczna: pierwsze komórki prokariotyczne. PREKAMBRYJSKA: (lodowce, oziębienie): bakterie, prymitywne glony, morskie bezkręgowce. PALEOZOICZNA: kambr- glony, bakterie, grzyby morskie bezkręgowce, ordowik- morskie glony, dominują bezkręgowce, pierwsze ryby, sylur- lądowe rośliny naczyniowe, rozwijają się ryby, lądowe stawonogi, dewon- pierwsze lasy, pojawiają się nagonasienne, mszaki, ryby, pojawiają się płazy, owady, karbon- lasy: drzewiaste, widłaki, skrzypy, paprocie, mchy, pierwsze gady, wiele gat owadów, perm- rozwój roślin ilastych, gady ssakokształtne. MEZOZOICZNA: Trias: dominują nagonasienne, pierwsz4e dinozaury, ssaki jajorodne, jura- powszechnie nagonasienne, duże dinozaury, pierwsze ptaki, kreda- rośliny okrytonasienne, dinozaury u szczytu rozwoju, prymitywne ssaki, wymieranie dinozaurów. KENOZOICZNA: trzeciorzęd- panowanie ssaków, rozprzestrzenienie się okrytonasiennych, 1 małpy człekokształtne, czwartorzęd- wyginięcie olbrzymich ssaków, rozwój roślin zielnych, panowanie homo sapiens.
31. Prawidłowości ewolucji.
Podstawą ewolucji jest proces powstawania nowych gatunków (mikroewolucja). Powstawanie wyższych jednostek systematycznych (np. rodzina) to makroewolucja. Nieodłączną częścią procesu ewolucyjnego jest wymieranie gatunków i większych grup systematycznych. Proces ewolucji jest nieodwracalny. Ewolucja jest procesem różnokierunkowym.
32. Miejsce człowieka w systemie istot żywych.
TYP: Strunowce
PODTYP: Kręgowce
GROMADA: Ssaki
PODGROMADA: Ssaki łożyskowe
RZĄD: Naczelne
Małpy właściwe- małpy wąskonose- człekopodobne- człekowate- człowiek- człowiek rozumny
34. WIRUSY - Nie są organizmami żywymi, nie maja budowy kom. Nie odżywiają si enie oddychają. 4 Formy wirusów: bryłowe, spitalne, o złożonej budowie, bakterioflagi(skł.się z nici DNA,główki, nóżki włókienka) Znaczenie ma negatywny charakter:wywołują choroby, W. z pogranicza Materii niożywionej, świata żywego. Brak przemiany baterii, zdolne do powielania się (rozmnażania)Mniejsze od bakterii(od kilku do 300mm) Budowa: *nić kwasunukleinowego(DNA,RNA) *otoczka białkowa(kapsyo)F.ochronna,*pasożyty (nie żyją w stanie wolnym) *bakterioflagi (to w. będące pazożytami bakterii).
35. BAKTERIE- Należą do prokariota (nie posiadają jądra,Mitochondriów, Aparatu coliego, lizosomów) Mat. genwtyczny pojedyncza, kolista cząsteczka DNA ,posiadają ścianę kom.. Jednokom. chociaż niektóre tworzą kolonie (paciorkowce, gronkowce, dzwonki,czworaczki sześcianki) Niektóre posiadają otoczkę. Wielkość: od 1 cm-kilkunastu m. Kształt: ziarniaki, pałeczki, laseczki, przecinkowce, krętki. Metabolizm bakterii: niektóre są Atotrofami (same wytwarzają cząsteczki organiczne) , W większości są heterotrofami (uzyskują związki organ9iczne z innych organizmów). Rola bakterii: -biorą udział w rozkładzie materii organicznej,-biorą udział w krążeniu pierw. (C,S,N,A), -oczyszczają wode i ścieki,-są wykorzystywane do produkcji szczepionek, antybiotyków, -wiążą azot atmosferyczny (bakterie brodawkowe). Choroby bakteryjne u człowieka: gruźlica, iła, B.wskaźnikowe, E. Scherichia Coli, Miano Coli.Bytują w globie, wodzie, powietrzu, we wnętrzu organizmów żywych jako pasożyty albo symbioty.
36. GRZYBY- Organizmy cudzożywne odżywiają się martwą materią organiczną lub są pasożytami . Mogą żyć w symbiozie z innymi organizmami. Nie zawieraja plastydów, chlorofilu. Ciało grzybów- grzybina zbud. jest z nitkowatych strzępek. Rozmnażanie się: * wegetatywne przez podział kom. , pączkowanie, fragmentację grzybni. *bezpłciowe przez zarodniki. *płciowo. Znaczenie grzybów: rozkładają martwą materię organiczną, przyczyniając się do krążęnia materii,wywołują cgoroby roślin, zwierząt, ludzi (grzybice), powodują niszczenie produktów spożywczych (pleśnienie), mogą niszczyć surowce (papier, drewno, skórę), służą do produkowania antybiotyków i wit. z gr. B, do produkcji kefirów, serów, wypieków.
37. POROSTY grzyb, glon (lub sinice). Skł. się z 2 współżyjących ze sobą organizmów: z grzyba i glonu. Glony należą do sinic lub zielenic (dzielą się z grzybem produktami fotosyntezy). Grzyby należą do workowców lub rzadziej do podstawczaków (dostarczają wody i soli mineralnych). Grzyb zawiera w swym ciele kom. glonu i on formuje postać porostu. Plecha porostu mo że mieć postać: skorupiastą, listkowatą, krzaczkowatą. Porost rozmnażają się wegetatywnie przez tzw. urwistki lub wyrostki, a także przez fragmentację plechy. Grzyb może rozmnażać się płciowo. Znaczenie: *powodują wietrzenie skał przez tzw. kwasy porostowe. *stanowią pożu\ywienie człowieka (np. krusznica jadalna) *wykorzystywane w przemyśle perfumeryjnym.
38. GLONY - Rozmnażanie przez podział kom. zastos. gł. w gospodarce. Stanowią zbiorczą, ekologiczną gr. życiową. Zaliczamy je do plechowców (w bud. zewn. nie wykazują zróżnicowania na organy takie jak korzeń, łodyga i liście, a w ich bud. wewn. brakuje tkanek) Wyróżniamy: 1. G.jednokom. 2. G. kolonijne 3.G. wielokom. :plecha o kształcie kulistym, nitkowatym, płatkowym, plecha zróżnicowana na części: liściokształtną, łodygokształtną, chwytniki. Sposoby rozmnażania się G.: *wegetatywne : podział kom. , pragmentacjaplechy, kule potomne. *bezpłciowo przez zarodniki : ruchliwe , nieruchliwe. *płciowo przez łączenie się gamet. Znaczenie *w przyrodzie: w procesie fotosyntezy produkują substancje organiczne będące bazą pokarmową dla roślinożerców wodnyvh. *martwe G. tworzą „muł organiczny”,* w gosp. stanowią pokarm człowieka, jako pasza dla zwierząt, oczyszczają wody , są źródłe wit. (jodu,boru,miedzi, soli potasowych i jodowych).
39. MSZAKI - Niezwykle niewielkie zielone rośliny lądowe. Niektóre z nich wtórnie przystosowały się do środowiska wodnego. Należą do organowców co oznacza że w bud. morfologicznej są zróżnicowane na organy (korzeń liść łodyga), a w bud. anatomicznej sa zróżnicowane na tkanki. Dominuje pololenie płciowe czyli gametofit. Zapłodnienie następuje wyłącznie w obecności wody. Plemniki są przyciągane przez różne sub. wydzielone przez rodnie. Po zapłodnieniu powstaje diploidalna zygota. Sporofit rozwija się początkowo wewnątrz rodni w wrasta swą dolną częścią (stopą) w gametofit. Sporofit jest cudzożywny, odżywia się kosztem gametofitu. W miarę rozwoju górna część sporofitu wynosi zarodnię. Zarodnia często jest osaczona na długim tronku tzw. secie. W zarodni w wyniku mejozy powst. haploidalne zarodniki. Znaczenie Mszaków:*regulacje bilansu wodnego wielu zbiorowisk wodnych,*zasiedlają nieużytki, biorą udział w procesach glebotwórczych, przeciwdziałają erozji gleby, *są iżytkowane na ściółkę dla zwierząt, posściółkę w uprawie truskawek, poziomek, mat. izolacyjny w budownictwie.
40. PAPROTNIKI - Rośliny lądowe, nieliczne z nich wtórnie przystosowały się do życia w wodzie. Dominuje samożywny, zwykle okazały sporofit. Sporofit jest rośliną silnie zróżnicowaną morfologicznie na korzeń ,łodygę, liście. P. są bylinami-trwałymi- roślinami wieloletni mi . Wytwarzają organy przetrwalne -kłącza. Ważniejsze gr. systematyczne: skrzypy,widłaki, paprocie, w karbonie paprotniki były zasadniczym elementem roślinności ze szczątków tych roślin powas. złoża węgla kamiennego. Znaczenie: *skrzypy ze względu na zawartość krzemionki były używane do oczyszczenia i polerowania metali, *niektóre paprotniki są surowcem w zielarstwie (zarodniki widłaka, ziele skrzypu polnego), *niektóre gatunki paproci są uprawiane jako rośliny ozdobne.
41. ROŚLINY NAGONASIENNE - To grupa roślin obejmująca prawie włącznie różnorodne gatunki drzew i krzewów iglastych reprezentowanych przez gatunki sosnowate, cyprysowate i cisowate. Cechy charakt. bud. roślin tej grupy to pęd w postaci zdrewniałej łodygi, liście w kształcie igieł lub łusek (zwykle długotrwałych) i prosta bud. kwiatów zapylanych wyłącznie przez wiatr. Charakt. się gołymi tj. niczym nie osłoniętymi zalążkami rozwijającymi się na powierzchni owocolistków. Gametofit zredukowany do kilkunastu (żeński) lub kilku (męski) komórek i rozwija się w obrębie sporofitu. Najbardziej reprezentowanym gatunkiem N. jest sosna zwyczajna, która charakteryzuje: system korzeniowy typu palowego, łodyga w postaci masywnego pnia okrytego korowiną, kanały żywiczne przebiegają w drewnie, liście-igły (pokryte kutykulą), osadzone po 2 w krótkopędzie, żyjące ok. 3 lat, jednopienność i rozdzielnopłciowość, kwiatostany męskie mające postać żółtych kłosów zawierających pojedyncze kwiaty-pręciki z pyłkiem, kwiatostany żeńskie mające postać czerwonych szyszek utworzonych z owocolistków, na których są po 2 nagie gałązki, wiatropylność i wiatrosiewność. N. odgrywają dużą rolę w bud. zbiorowisk leśnych. Rośliny iglaste stanowią podstawowy składnik lasów iglastych, zwanych borami. N. dostarczają masę drzewną-surowiec w przemyśle stolarskim, papierniczym, chemicznym, oraz mat. budulcowy. Niektóre mają zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym do produkcji mieszanek ziołowych. Wiele N. to rośliny ozdobne w domach parkach i ogrodach np. jałowiec chiński, świerk, srebrzysty, żywotnik.
42. ROŚLINY OKRYTONASIENNE - To najbardziej zorganizowana i najli czniejsza grupa roślin na Ziemi. Należą do nich zarówno rośliny drzewiaste (drzewa, krzewy i pnącza), jak i zielne (o łodygach niezdrewniałych), dominujące ilościowo. Większość z nich żyje na lądzie, a tylko nieliczne w wodzie. Bud. zewn. i wewn. okryt. wykazuje większe zróżnicowanie niż u nago. Charakterystyczną cechą ich bud. jest kwiat, którego owocolistki zrastają i otaczają znajdujące się na nich zalążki.O. dzielą się na rośliny dwuliścienne i rośliny jednoliścienne. Podstawowym kryterium różniącym rośliny jest bud. zarodków. Zarodki roślin dwuliściennych zaopatrzone są w 2 liście zarodkowe, tzw. liścienie. Ich system korzeniowy skł. się z korzenia palowego i korzeni bocznych. Wiązki przewodzące są otwarte i ułożone w łodydze w postaci pierścienia; mają zdolność przyrostu na grubość. Rośliny tej grupy mają liście o różnym kształcie, zwykle z ogonkiem o nerwacji pierzastej lub dłoniastej .Kwiaty dzielą się na kielich i koronę. Zarodki jednoliściennych mają 1 liścień. Do 1 liściennych należą wszystkie trawy (w tym zboża) oraz rośliny cebulowe. Do 2 liściennych- wszystkie rośliny drzewiaste i pozostałe rośliny zielne. 1 liścienne, mają system korzeniowy wiązkowy. Wiązki przewodzące są zamknięte i rozproszone w łodydze w całym przkroju poprzecznym; nie przerastają na grubość. Liście tych roślin zazwyczaj są pojedyncze, równowąskie, bez ogonka i z równoległą neracją. Kwiaty występują często z okwiatem pojedynczym- nie dzielącym się na kielich i koronę. O. rozmnażają się generatywnie (za pomocą nasion) i wegetatywnie (za pomocą części roślin). W wyniku zapylenia i zapłodnienia z zalążka powstaje nasienie, zaś z zalążni słupka powstaje owocnia. Nasienie i owocnia tworzą owoc. Do roślin O. należą: -rośliny zielne: jednoroczne (zboża, mak), dwuletnie (marchew kalafior), byliny (konwalie poziomka), -krzewinki: borówki wrzos, -krzewy: kalia, malina, -drzewa: jabłoń, grusza. Występuje sporofit-cała roślina. Gametofit jest zredukowany i występuje w narządach służących do rozmnażania. Podstawowe organy O.: korzeń, łodyga (wyprostowane, wijące, pnące , czepne, podziemne, źdźbła), liście (pojedyncze :równowąskie, lancetowate, sercowate, jajowate, strzałkowate, nerkowate, złożone: pierzasto, dłoniasto), kwiaty. Korzeń pobiera wodę i sole mineralne, umacnia całą roślinę w glebie. Liście służą do wymiany gazowej, fotosyntezy, transpiracji .Rośliny O. są gł. producentami materii organicznej, dostarczają pożywienia dla czł. i z.w., są płucami ziemi, dostarczają tlenu do atmosfery, dostarczają ogromnej masy różnych surowców dla gosp. ludzkiej.
43. ROŚLINY OBJĘTE OCHRONĄ PRAWNĄ - Salwinia pływająca, Storczyk obuwnik, Sasanka, Szarlotka, Widłak, Arnika górska, Krokus, Przyleszczka, Kosaciec. 71. 56.ZWIERZĘTA CHRONIONE - Paź żeglarz, Zaskroniec, Biegacz, Traszka, Salamandra, Ropucha zielona, Jeż, Rzekotka, Jaszczurka zwinka, Sowa puchacz, Bielik, Perkoz, Beriz.
44. PIERWOTNIAKI - Ciało zbud. z jednej kom. spełniającej wszelkie czynności życiowe. Wśród P. dominują formy wolno żyjące w wodzie lub glebie, ale także formy pasożytnicze i symbiotyczne. Ciało P. pokrywa błona cytoplazmatyczna prosta lub złożona. U otwornic występują wapienne skorupki, a u radiodarii krzemionkowe szkieleciki zewnętrzne . Odżywiają się dzięki enzymom zawartym w wodniczkach pokarmowych, a pobieranie pokarmu może nastąpować przez wchłanianie. Oddychanie gatunków wolno żyjących ma charakter tlenowy i zachodzi przez powierzchnię ciała. Pasożyty czerpią energie z procesów beztlenowych. Rozmnażanie następuje często przez podział kom. U pantofelków i innych orzęsków występuje też proces płciowy-koniugacja.
45. JAMOCHŁONY - Zwierzęta tkankowe, dwuwarstwowe, promieniście symetryczne. Występ. w postaci osiadłego polipa i planktonicznej meduzy. Dwie tworzące ciało jamochłonów warstwy to zewnętrzna ektoderma i wewn. entoderma. Między ekto -i entodermą znajduje się bezbarwna, galaretowata sub. zwana mezogleą. W ciele J. występują różne rodzaje komórek: *nabłonkowo-mięśniowe,* parzydełkowe,* czuciowe ,*nerwowe (tworzą siateczkowaty ukł. nerwowy), *interstycjalne (mogą przekształcić się w inny rodzaj komórki), *gruczołowe (znajdują się w entodermie), *rozrodcze (czyli gamety). J. dokonują wymiany gazowej poprzez powierzchnię ciała, podobnie pozbywają się ubocznych produktów przemiany materii. Ukł. pokarmowe funkcjonuje pod postacią jamy gastralnej, Często silnie rozgałęzionej. J. są rozdzielnopłciowe lub obojniakami. W rozwoju niektórych występuje przemiana pokoleń. Polip rozmnaża się bezpłciowo tworząc młode meduzy. Meduzy rozmnażają się płciowo.
46. PŁAŹNICE - Są endopasożytami (tasiemiec, przywty) lub zwierzętami wolno żyjącymi (wirki). Spłaszczenie grzbietobrzuszne, symetria dwuboczna, ciało okrywa wór skórno- mięśniowy utworzony przez nabłonek, mięśnie okrężne i wzdłużne. Narządy wewnętrzne tkwią w parenchymie. Oddychanie beztlenowe (pasożyty) lub tlenowe całą powierzchnią ciała. (gatunki wolnożyjące). Ukł. wydalniczy zbud. z kom. płomykowych i kanalików zbiorczych. Ukł. nerwowy zbud. z 2 zwojów głowowych i 2 pni nerwowych. Ukł. pokarmowy u tasiemców brak. U wirków ukł. ten skł. si ę z gardzieli i rozgałęzionego jelita, brak otworu odbytowego.Ukł. rozrodczy ma budowę niezwykle skomplikowaną, płaźnice z reguły są obojniakami.
47. OBLEŃCE - Są endopasożytami lub zwierzętami wolno żyjącymi . Mają obły kształt ciała, pierwotną jamę ciała wypełnia płyn pełniący rolę szkieletu hydraulicznego. Ukł. pokarmowy jest zakończony otworem odbytowym. Trawienie zachodzi w jelicie, zróżnicowany na odcinek przedni, środkowy i tylny. Ukł. nerwowy pasmowy, zbud. z 2 otworów głowowych i 2 pni nerwowych, często występują dodatkowe pnie i zwoje. Oddychanie beztlenowe lub tlenowe całą powierzchnią ciała. Ukł. wydalniczy tworzą jednokomórkowe gruczoły w postaci dwóch podłużnych kanałów. Obleńce są rozdzielnopłciowe.
48. PIERŚCIENICE - Są zwierzętami o ciele wydłużonym, podzielonym na segmenty (pierścienie). Żywią się gł. szczątkami roślin . Ukł. wydalniczy metanefrydialny. Zamknięty ukł. krwionośny, obecna hemoglobina i naczynia tętniące pełniące rolę serca. Śilne zróżnicowanie przewodu pokarmowego. Narządy ruchu: wyodrębnienie się części głowowej, część ta jest wyposażona w liczne narządy zmysłów. Ukł. nerwowy typu drabinkowego, w ukł. nerwowym widoczna centralizacja.
49. STAWONOGI - To najliczniejsza gr. zwierząt, która opanowała wszystkie środowiska zarówno lądowe jak i wodne. Ciało stawonogów jest dwubocznie symetryczne. Wierzchnia jego warstwę tworzy oskórek chitynowy (kutykula), który chroni je i pełni f. szkieletu zewn. Części ciała są zróżnicowane, można wyraźnie wskazać głowę, tułów i odwłok. Odnóża tych zwierząt pełnią odrębne f., poza tym posiadają stawy (czyli są połączone ruchomo) i od tej cechy bierze się nazwa stawonogi. Należą do nich: skorupiaki, owady i pajęczaki.
50. MIĘCZAKI - Żyją w morzach, wodach słodkich i na lądzie. Należą do nich zwierzęta o ciele miękkim, nie podzielonym na wyraźne odcinki. Ciało mięczaka przykrywa od strony grzbietowej fałd skórny zwany płaszczem. Mięczaki dzielą się na ślimaki, małże i głowonogi. Z wyjątkiem ślimaków są dwubocznie symetryczne. Ciało nie jest segmentowane, wyróżniamy w nim głowę (wyjątek to małże) , nogę i worek trzewiowy. U głowonogów noga przekształca się ramiona i lejek umożliwiający przemieszczenie się na zasadzie odrzutu. Narządy wewn. M. mieszczą się w worku tzrewiowym, okrywa fałd skórny zwany płaszczem. Wydzieliny gruczołów płaszcza wytwarzają wapienną muszlę, która u ślimaków jest spiralnie skręcona, u Małży dwuczęściowa, a u głowonogów zredukowana do podskórnej płytki. Ukł. k rwionośny jest otwarty i zbud. z serca, naczyń i zatok. Ukł. oddechowy tworzą płuca (mięczaki lądowe) lub skrzela (mięczaki wodne). Ukł. nerwowy zbud. jest z 3 par zwojów: głowowego, nożnego i trzewiowego. U głowonogów w części głowowej występuje silna koncentracja tkanki nerwowej, co wyznacza niezwykłą jak na bezkręgowce inteligencję tych zwierząt. Ukł. wydalniczy tworzą „nerki” (ślimaki) lub narządy Bojanusa (małże). Ukł. pokarmowy najczęściej skł. się z otworu gębowego, jamy gębowej i gardzieli, w której mieszczą się rogowa-szczęka i torka (wyjątek to małże) M. mogą być obojniakami lub zwierzętami rozdzielnopłciowymi. Rozwój może być prosty lub złożony.
51. RYBY - Są liczną gr. kręgowców wodnych. Obejmują ok. 21000 gatunków. Organizm ryb jest doskonale przystosowany do życia w środowisku wodnym, czego wyrazem jest kształt ciała.- u większości wrzecionowaty. Są zmiennocieplne. Mają opływowy kształt ciała. Wytworami skóry właściwej są łuski, pełniące f. ochronne. Ryby pływają dzięki płetwom oraz wielu innym cechom organizmu. Skórę R powleka także warstwa śluzu, szkielet R jest chrzęstny lub kostny. Mózgoczaszka skł. się z dużej ilości kości, szczęki mogą być uzbrojone w zęby tnące, chwytne lub miażdżące. Narządem oddechowym są łukowate skrzela. Pełnią f. wydalnicze i uczestniczą w regulacji ciśnienia osmotycznego organizmu. R. mają pęcherz pławy wypełniony 02 , CO2 i N2 . Jest to narząd hydrostatyczny, który zmniejsza ciężar właściwy ryby zapobiegając tonięciu. Ukł. nerwowy ośrodkowy skł. się mózgowia i rdzenia kręgowego. Oczy nie są osłonięte powiekami. Ukł. krwionośny jest zamknięty Serce typu żylnego skł. się zatoki żylnej, przedsionka, komory i stożka tętniczego. Zapłodnienie najczęściej zewn. Gł. narządem wydalniczym są pranercza. Produktami przemiany materii są przed wszystkim amoniak lub ocznik. (ryby chrzęstnoszkieletowe).
52. PŁAZY - Są zmiennocieplnymi zwierzętami ziemnowodnymi. Rozwój płazów zachodzi w wodzie, tam ma miejsce kopulacja, zapłodnienie zewn. skł. jaj (skrzeku) i ich rozwój. Formy dorosłe żyją na lądzie. Ciało spłaszczone grzbieto-brzuszne i zaopatrzone zwykle w kończyny umożliwiające przemieszczanie się, w których szczególną rolę odgrywają dłuższe kończyny tylne (skoki). Stopy są zakończone palcami, które spina błona pławna. Skóra płazów jest stale wilgotna, u niektórych gatunków jest gł. narządem wymiany gazowej. Płuca mają stosunkowo prostą, workowatą budowę. Brak mięśni oddechowych i klatki piersiowej rekompensuje rytmiczne opuszczanie i podnoszenie dna jamy gębowej przy zamkniętej paszczy, co wtłacza powietrze do płuc. Szkielet płazów jest silnie skostniały. U płazów występują 2 obiegi krwionośne. Serce jest trójdziałowe (2 przedsionka i komora). Ukł. nerwowy charakteryzuje się rozwojem kresomózgowia i redukcją móżdżku. Oczy są osłonięte powiekami, występuje ucho środkowe z pojedynczą kostką słuchową-strzemiączkiem.
53. GADY - To zwierzęta lądowe. Skóra gadów jest sucha, silnie zrogowaciały naskórek, tworzy łuski lub tarcze. Skóra taka uniemożliwia wymianę gazową, ale zapobiega utracie wody. Szkielet jest silnie skostniały, wysklepiona czaszka łączy się kręgosłupem za pomocą jednego kłykcia patylicznego, co zwiększa ruchliwość całej głowy. Zęby tkwiące w szczękach nie są zróżnicowane. Szczęki żółwi są bezzębne i okute listwami rogowymi. W kręgosłupie wyróżniamy odcinek szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżawy i ogonowy. Płuca mają bud. gąbczastą i stosunkowo dużą powierzchnię oddechową. Wentylację płuc umożliwia praca mięśni oddechowych. serce gadów jest trójpodziałowe (2 przedsionka i komora), a u krokodyli czterodziałowe (2 przedsionka i 2 komory). Ukł. wydalniczy tworzy para nerek osttecznych. W ukł. nerwowym widać silniejszy niż u płazów rozwój mózgu, dobrze rozwinięte są receptory węchu. Gady są zwierzętami zmiennocieplnymi, ale niektóre nabyły umiejętności regulacji temp. własnego ciała za pomocą modyfikacji własnego zachowania.
54. PTAKI - To zwierzęt5a stałocieplne z nielicznymi wyjątkami (struś, pingwin) zdolne do aktywnego lotu dzięki szeregowi przystosowań. Kończyny przednie przekształcone w skrzydła. Ciało pokryte piórami powstałymi z naskórka, homologicznymi do łusek gadów. Budowa Ptaka: -głowa: oczy, otwory słuchowe, dziób i otwory nosowe. -szyja, -tułów, -ogon, -kończyny przednie (skrzydła), -kończyny tylne (nogi). Cech w budowie ptaka umożliwiający lot: -opływowy kształt ciała, -ułożenie głowy i kończyn tylnych w czasie lotu w kształcie strzały, -duża powierzchnia skrzydeł, -pokrycie ciała piórami. Rodzaje piór: lotki, sterówki, pokrywowe, puch. Sprawny lot P. umożliwiają cechy bud. wewn.:-lekka i mocna bud. szkieletu niektóre kości pnęgatyczne, -duży grzebień na mostku, stanowi powierzchnię przyczepu mięśni piersiowych, -usztywniona klatka piersiowa, -występowanie worków powietrznych umożliwia ciągłe pobieranie tlenu z powietrza i zmniejsza opór ciała w czasie lotu. Ukł. pokarmowy: -dziób, to rogowy twór bez zębów do chwytania pokarmu, -gardziel, -przełyk, -wole, -żołądek: część rozdrabniająca i trawiąca, -dwunastnica :wątroba, czustka, -jelito cienkie wchłania strawiony pokarm, -jelito grube, odsącza wodę, -kloaka. Ukł. krwionośny- serce 4częściowe dwa obiegi. Płuca doskonale rozwinięte. Brak pęcherzyka moczowego. Silny rozwój ukł. mięśniowego, silny rozwój mózgu, a szczególnie kresomózgowia i móżdżku. Narządy zmysłów: wzrok, równowaga, słuch. Wszystkie P. są jajorodne. Zapłodnione ptasie jaja skł. się najczęściej w gniazdach.
55. Ssaki.
Zwierzęta stałocieplne o wysokim tempie metabolizmu. Ciało pokryte włosami, do innych rogowych wytworów naskórka należą pazury, paznokcie, kopyta, rogi i łuski. Kończyny podpierają ciało, co jest jednym z elementów decydujących o wyjątkowo sprawnym układzie ruchu. W skórze występują liczne gruczoły (potowe, łojowe, zapachowe). Dobrze rozwinięte gruczoły ślinowe. U samic wyst gruczoły mleczne. Ruchome połączenie kości z kręgosłupem (2 łykcie potyliczne i 2 kręgi, tzn. dźwigacz i obrotnik). Wszystkie ssaki mają 7 kręgów szyjnych. Zęby najczęściej zróżnicowane na siekacze, kły przedtrzonowce i trzonowce. Niższe ssaki mają uzębienie niezróżnicowane. Szczęki stekowców są bezzębne i połączone miękkim dziobem. Brak kości kruczej (wyjątek stekowce). Płuca pęcherzykowate, o dużej powierzchni i pojemności wyst przepona. Czterodziałowe serce zbudowane z dwóch przedsionków i 2 komór. Silny rozwój mózgu, a zwłaszcza kory mózgowej (wysoki poziom inteligencji). Sprawne receptory węchu, słuchu, równowagi, dotyku i wzroku. Obecne ucho zew (małżowina uszna), w uchu środkowym 3 kostki słuchowe (młoteczek, kowadełko, strzemiączko). Obecność błon płodowych i łożyska, żyworodność (wyjątkiem są jajorodne stekowce). Często wyst długotrwała opieka nad potomstwem. Przedstawiciele: z rzędu owadożernych (kret, jeż, ryjówka), płetwonogie (mors, foka), walenie (delfin), zającokształtne (zając bielak), gryzonie (suseł, mysz, szczur), drapieżne (łasice, hiena, kot, szop, pies), parzystokopytne (świnia, wielbłąd, jeleń, łoś), nieparzystokopytne (koń, nosorożec), naczelne (kapucynka, szympans, goryl).
57. POPULACJA - biol. grupa osobników roślinnych lub zwierzęcych jednego gatunku krzyżująca się między sobą, występująca na tym samym terenie. P. tworzą gatunki. Sposób zajmowania przestrzeni przez osobniki jednej P. nazywamy rozmieszczeniem lub strukturą przestrzenną. Struktura Przestrzenna uwarunkowana jest wieloma czynnikami, min. wielkością lub liczebnością osobników oraz zasobami pokarmowymi. Są 3 rodzaje rozmieszczenia: skupiskowe, losowe i równomierne. Każda P. cechuje się określoną: liczebnością, rozrodczością strukturą wiekową i płciową. O liczebności P. decydują różne mechanizmy. Do najważniejszych zaliczamy: rozrodczość, śmiertelność oraz migracje. Dynamika P. uwarunkowana jest min. jej strukturą wiekowa. W P rozwijającej się przeważają liczebnie osobniki młode, a w P. wymierającej -stare. P. różnych gatunków oddziałowują na siebie w sposób korzystny lun niekorzystny.
58. BIOCENOZA - zespół populacji wzajemnie od siebie uzależnionych, żyjących w określonej przestrzeni i czasie, w stanie równowagi dynamicznej. W B. każda P. odgrywa istotną rolę w łańcuchach i sieciach zależności pokarmowych. Liczebność każdej P. utrzymywana jest na odpowiednim poziomie. Stan taki nazywamy równowagą biocenotyczną. Utrzymywanie równowagi związane jest z ukł. wzajemnych zależności zapobiegających wysokiej rozrodczości lub nadmiernej śmiertelności P. W biocenozach naturalnych, zwłaszcza tych, które są tworzone przez dużą liczbę różnych gatunków, zachwiania równowagi biocenotycznej zdarzają się rzadko. Podstawowe zależności w B. to zależności pokarmowe. Najbardziej charakt. cecha to łańcuch pokarmowy. Może być spasania (pierwsze ogniwo to roślina), lub detrytosowym (pierw. ogniwo to martwa materia).
59. EKOSYSTEM - Podstawowa jedn. funkcjonalna przyrody. Skł. się z żywej biocenozy oraz nieożywionego biotopu. W E. krąży materia i przepływa energia . Dzięki tym procesom trwa nieustanna wymiana materii w obrębie E. i całej biosfery. Podstawę funkcjonowania E. stanowi energia światła słonecznego (promieniowanie słoneczne). Energia ta „magazynowana” jest w wiązaniach chem. zw. organicznych producentów. Następnie przekazywana jest do kolejnych poziomów troficznych (konsumentów oraz destruentów). E. ulegają powolnym przekształceniom- sukcesji ekologicznej.
60. OBIEG ENERGII I MATERII W EKOSYSTEMACH - W ekosystemach materia nieustannie krąży i jest dostępna dla żyjących tam organizmów. W e. materia „przemieszcza się” z biotopu do producentów, z nich do kolejnych konsumentów o poprzez destruentów ponownie wraca do biotopu. Pod względem energetycznym E. są podobne do wszystkich innych układów biologicznych- muszą utrzymywać energię z zewnątrz, ponieważ nieustannie ją tracą (gł. w postaci ciepła ). Dlatego mówimy, że energia jedynie przepływa przez ekosystem.
62. Obieg pierwiastków w przyrodzie.
Obieg węgla- podstawową rolę odgrywa Co2, nie ma życia bez węgla (podst. materiał budulcowy białek, kw. nukleinowych, tłuszczów, cukrów). Występowanie: w atmosferze - dwutlenek węgla, w hydrosferze- jony Co3 (2-), Hco3 (-), w litosferze- w wapieniach. Węgiel krąży pomiędzy organizmami, a atmosferą i hydrosferą. Co2 jest pobierany przez rośliny i zwierzęta.
Obieg azotu- wchodzi w skład białek i kwasów nukleinowych, w atmosferze- N2- niedostępny organizmom żywym. Może być wiązane przez bakterie azotowe i sinice- redukują azot do jonów anionowych.
No3(-), NH4(+) są pobierane przez rośliny, wbudowane w białka i kwasy nukleinowe. Rośliny są zjadane przez roślinożerców.
63. SUKCESJA EKOLOGICZNA - Struktura każdego ekosystemu może się zmieniać. Zmiana dotyczy roślin i zwierząt (biocenoza) oraz środowiska niożywionego (biotop). Wyróżnia się sukcesje: pierwotną, wtórną. Pierwotna - zachodzi na terenie dziewiczym np. na nagiej skale: -powstaje zespół pionierski (porosty, trawy, turzyce) -zwierzęta roślinożerne, potem mięsożerne. Wtórna - zachodzi tam, gdzie poprzednia biocenoza została zniszczona (zaorane pole, osuszony staw).
64. KRAJOBRAZ - zespół różnych ekosystemów (leśnych, łąkowych, jeziornych), tworzących pewną całość, która zajmuje stosunkowo dużą przestrzeń. Jest to otwarty ukł. ekologiczny. K. to np. las, przyległe do niego ekosystemy (łąki, stawy, pola). Oddziaływują na siebie, do elementów łączących należy np. woda. Czynniki łączące elementy K. w jedną całość to ukł. tlenu i historia powstania i rozwoju. K. może być: pierwotny (nietknięty dział. ludzką), naturalny (częściowo zagospodarowany przez człowieka), antioogeniczny (całkowicie objęty dział. gosp. człowieka), zdewastowany (o zniszczonej równowadze biologicznej).
65. BIOSFERA - Środowisko życia planety Ziemia w obrębie litosfery, atmosfery i hydrosfery. Atm. to powłoka gazowa skł. się z kilku warstw: a) troposfery- zawiera ok. 75% powietrza atmosferycznego nad trop. znajduje się: b)stratosfera- cecha charakt. jest obecność azotu ta warstwa zwana jest ozonosfera Ozon pochłania szkodliwe promienie kosmiczne i promieniowanie ultrafioletowe c)mezosfera, d)jonosfera, e) egzosfera. Zanieczyszczenia gromadzą się gł. w troposferze i stratosferze. Hydrosfera- to wodna powłoka ziemska jest prawie najważniejszą częścią biosfery, zajmuje 361 mln km2. Obj. wody w atomach wynosi 1335 mln km3. Litosfera- skł. się ze skorupy ziemskiej i górnej części płaszcza ziemi, poniżej powierzchni jest jądro. Powierzchniowa warstwa, czyli gleba stanowi środowisko życia roślin i zwierząt, ta sfera zaspakaja potrzeby życiowe człowieka.
66. Różnorodność biologiczna.
HOMEOSTAZA BIOCENOZY- taki stan, w którym nie zachodzą żadne szybkie zmiany ilościowe i jakościowe w jej składzie gatunkowym.
RÓŻNORODNOŚĆ GATUNKOWA- mierzona jest liczbą gatunków oraz procentowym udziałem każdego z nich na danym obszarze. Z różnorodnością gat. związana jest różnorodność genetyczna.
RÓŻNORODNOŚĆ BIOCENOTYCZNA- opiera się na strukturze troficznej
Nawet najuboższa biocenoza składa się z ogromnej liczby gatunków. Zmniejszenia liczby gatunków w biocenozie powoduje zachwianie równowagi biocenotycznej, naruszenie relacji międzygatunkowych i stopniowo do degradacji ekosystemu.
Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl