Bibliografia - wyr. pochodzenia greckiego o dwóch rdzeniach: biblion albo biblios - książka, i graphein -pisać. Obecnie posiada trzy znaczenia:
rozumiana jako bibliologia, czyli jedna z dyscyplin humanistycznych, która w ramach nauki o książce ma wyodrębnione pole badań, własne metody badawcze i własne zadania. Bada i opisuje w sobie jedynie właściwy sposób, jednostkowe dokumenty i całe ich zespoły. W wyniku działań bibliograficznych powstają specjalne opracowania: spisy, monografie i przeglądy bibliograficzne, które informują o istnieniu dokumentów, a także ich zawartości treściowej,
metodyka sporządzania spisów bibliograficznych, która formułuje wytyczne ogólne i przypisy szczegółowe dotyczące podstawowych działań bibliograficznych,
rozumiana jako spis bibliograficzny, czyli uporządkowany spis dokumentów, dobranych wg pewnych kryteriów, mający określone zadanie informacyjne.
Pierwotne wyraz „bibliografia” oznaczał techniczną czynność pisania lub powielania powodującą pisanie książek. Nazwą „bibliograf” określano w Grecji V w. p.n.e. pisarza skarg sądowych nie przeznaczonych do rozpowszechniania, później kopistę. W XVII w. termin bibliografia zaczął być używany na oznaczenie spisu książek. W XVIII w. bibliografia zaczęła też oznaczać samo sporządzanie opisów ksiąg. Na przełomie XVIII i XIX w. zakres terminu uległ dalszemu poszerzeniu, stając się nazwą całej nauki o książce.
FUNKCJE SPISU BIBLIOGRAFICZNEGO:
dokumentacyjna,
informacyjna,
kulturalna,
naukowa.
Tytulatuta dokumentu - zespół informacji służących do identyfikacji dokumentu, czyli odróżnienia go od innych dokumentów lub innych jego wydań. Informacje te znajdują się na karcie tytułowej i przedtytułowej, na okładce, na obwolucie oraz w metryce drukarskiej, umieszczonej zwykle u dołu karty, a niekiedy na końcu druku, w tzw. kolofonie.
Kryptonim - utworzony z inicjałów albo kombinacji liter prawdziwego lub zmyślonego imienia i nazwiska.
Kryptogram - znaki nieliterowe użyte zamiast nazwiska autora.
RODZAJE OPISU BIBLIOGRAFICZNEGO:
Opis rejestracyjny (zasadniczy) - składa się z zespołu informacji niezbędnych do identyfikacji dokumentu. Posiada formę krótkiej, schematycznej notatki, zbudowanej z oznajmień, skrótów i danych cyfrowych, przy czym poszczególne elementy opisu występują zawsze w ustalonej kolejności. Opis rejestracyjny wydawnictwa zwartego we współczesnych spisach bibliograficznych składa się z następujących elementów:
danych identyfikujących dzieło piśmiennicze: nazwy autora, tytułu wraz z wszelkimi dodatkami, nazwy współpracowników, kolejnych części;
danych wydawniczych: oznaczenia wydania, adresu wydawniczego, który zawiera miejsce i rok wydania, wydawcę, oraz nazwy instytucji sprawczej i nazwy serii wydawniczej;
danych określających wygląd zewnętrzny: objętość tekstu, format wydawnictwa, rodzaj materiałów ilustracyjnych, technikę wykonania
Zależnie od charakteru i rodzaju opracowania, jak też od jego przeznaczenia czytelniczego opis rejestracyjny bywa mniej lub bardziej szczegółowy. Niekiedy ogranicza się do podstawowych elementów tytulatury: nazwy autora, tytułu, miejsca i roku wydania.
Opis adnotowany - zawiera oprócz opisu rejestracyjnego również adnotację, podającą bliższe wiadomości o dokumencie. Rodzaje adnotacji:
księgoznawcze - zawierają wiadomości o zasługujących na podkreślenie cechach wydawniczo-formalnych dokumentu, jego historii oraz przeznaczeniu czytelniczym, dane dotyczące autorstwa, tytułu itd.,
treściowe - informacje o treści dokumentu, mówiące o jego przydatności dla danego użytkownika.
wyjaśniające,
zawartościowe,
wskazujące,
omawiające (streszczenie dokumentacyjne).
Opis analityczny.
POLSKA BIBLIOGRAFIA NARODOWA:
„Przewodnik Bibliograficzny” (tygodnik),
„Bibliografia zawartości czasopism” (miesięcznik),
„Polonica zagraniczne” (ukazuje się nieregularnie).
PODZIAŁ DOKUMENTÓW W ZALEŻNOŚCI OD POCHODZENIA I SPOSOBU SPORZĄDZANIA:
pierwotne - stworzone przez autora,
wtórne - sporządzone z dokumentów pierwotnych,
pochodne (pośrednie) - tworzone na podstawie dokumentów pierwotnych i wtórnych (np. bibliografie, katalogi)
PODZIAŁ DOKUMENTÓW ZE WZGLĘDU NA SPOSÓB PRZEKAZU I ODBIORU:
piśmiennicze,
publikowane,
niepublikowane,
niepublikowane,
oglądowe,
słuchowe,
oglądowo - słuchowe.
RODZAJE ŹRÓDEŁ INFORMACJI ZE WZGLĘDU NA OBIEKT ZAWIERAJĄCY INFORMACJĘ LUB UMOŻLIWIENIE JEJ UZYSKANIE:
dokumentalne,
niedokumentalne,
instytucjonalne,
personalne.
KRYTERIA PODZIAŁU DOKUMENTÓW:
rzeczowe,
formalne.
PODZIAŁ DOKUMENTÓW ZE WZGLĘDU NA NOŚNIK FIZYCZNY:
konwencjonalne (papier),
niekonwencjonalne (np. mikroformy),
dokumenty słuchowe, oglądowo - słuchowe,
komputerowe bazy danych.
PODZIAŁ DOKUMENTÓW ZE WZGLĘDU NA FORMĘ WYDAWNICZĄ:
wydawnictwa,
utwory,
fragmenty.
PODZIAŁ DOKUMENTÓW ZE WZGLĘDU NA ZASIĘG:
terytorialne,
chronologiczne,
formalne,
językowe,
autorskie.
PODZIAŁ DOKUMENTÓW ZE WZGLĘDU NA ZAKRES:
pełne (z wszystkich dziedzin),
ograniczone.
CECHY WRODZONE DOKUMENTU:
wydawniczo - formalne,
treściowe.
PODZIAŁ DOKUMENTÓW ZE WZGLĘDU NA STOPIEŃ DOSTĘPNOŚCI:
publikacje powszechnie dostępne,
publikacje o ograniczonym udostępnieniu,
publikacje do użytku wewnętrznego,
publikacje dostępne w sieciach rozległych.
PODZIAŁ DOKUMENTÓW ZE WZGLĘDU NA FORMĘ PIŚMIENNICZĄ:
wydawnictwa informacyjne bezpośrednie (np. słowniki),
- - pośrednie(np. Bibliografie, katalogi),
- - w obszarze literatury naukowej (np. monografie),
- - - - fachowej (poradniki, vademecum),
- - - - dydaktycznej (podręczniki),
- - - - popularno-naukowej (zarysy)
Akcydens - druki praktyczne, do użytku codziennego, okazjonalne.
Załącznik (aneks) - 1) uzupełnienie dzieła ściśle związane z jego przeznaczeniem i treścią w postaci map, wykresów itp., 2) dokument dołączony do innego dokumentu.
Katalog - rejestr dokumentów bibliotecznych w sposób uporządkowany, ułatwiający ich odszukanie, podający ich cechy indywidualne i bibliograficzne oraz miejsce przechowywania.
Katalog a opis bibliograficzny - katalog oprócz opisu bibliograficznego zawiera hasło i nagłówek. Hasło pełni metodę wyszukiwawczą i jest elementem szeregowania.
Katalog a bibliografia - katalog to realny zbiór w bibliotece, polega na opisie egzemplarza zbioru istniejącego rzeczywiście. Katalog to nic innego jak system informacyjno-wyszukiwawczy. Natomiast bibliografia to spis wydań druków w oderwaniu od przynależności do danego miejsca w bibliotece.
RODZAJE KATALOGÓW:
formalny - dzieli się na alfabetyczny, tytułowy i inne.
rzeczowy - typ katalogu w którym podstawą porządkowania opisów bibliograficznych dokumentów są ich cechy treściowe,
krzyżowy - łączący układ alfabetyczny i rzeczowy,
centralny - rejestruje zbiory dwu lub więcej bibliotek,
topograficzny - katalog biblioteczny, wykaz, rejestr obiektów, uszeregowany zgodnie z magazynowym ich porządkiem, wg sygnatur. Stanowi uzupełnienie inwentarza przy systematycznym ustawieniu zbiorów,
dziesiętny - podzielony jest na dziesięć głównych działów określających wiedzę, które z kolei są podzielone na dalsze poddziały. Jest to najbardziej powszechny system katalogowania.
ELEMENTY BUDOWY KSIĄŻKI:
Obwoluta - (od łac. obvolvere, okrywać) - papierowa okładka zakładana na właściwą okładkę książki, posiadająca zagięte brzegi (skrzydełka) zachodzące na wewnętrzne strony okładzin okładki, stosowana w oprawie twardej, czyli posiadającej grzbiet i sztywne okładziny. Chroni oprawę książki lub jej okładkę. Reklamuje książkę, przyciąga wzrok,
Okładka - zewnętrzne karty książki, między którymi mieszczą się stronice, czyli karty połączone grzbietem,
Grzbiet książki - łączy zewnętrzne karty okładki, między którymi znajdują się stronice książki,
Kapitałka - występuję w postaci tasiemki z wyraźnie pogrubionym jednym z brzegów. Jest naklejana na oba końce grzbietu. Służy do wzmocnienia oprawy stanowiąc jednocześnie element ozdobny. Kapitałka jest wyrabiana z najczęściej z jedwabiu. Niegdyś kapitałka była również pleciona lub szyta bezpośrednio na wkładzie,
Blok książki - część główna zawierająca karty z tekstem ciągłym lub podzielonym na rozdziały oraz części,
Wyklejka - to podwójny arkusz papieru łączący w książkach z twardą oprawą wkład z okładką. Książka ma zawsze dwie wyklejki - przednią i tylną (w książkach z oprawą miękką bloki kart wklejane są bezpośrednio do okładki, bez wykorzystania wyklejek). Stanowi ozdobę, gdy jest kolorowa,
Karta przedtytułowa - karta tuż za wklejką (szmuc tytuł) - może zawierać tytuł książki oraz imię i nazwisko autora,
Karta tytułowa - zawiera podstawowe informacje o książce: imię i nazwisko autora, tytuł, imiona i nazwiska współautorów (tłumacza, ilustratora itp.), adres wydawniczy (nazwę wydawnictwa, miejsce i rok wydania),
Spis treści - to zestawienie tytułów różnego szczebla, ujęte w postaci oddzielnego wykazu. Najczęściej na osobnej stronie na końcu książki, pełniące rolę podstawowego przewodnika po zawartości dokumentu - podaje numerację stron.
ISBN - Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki; niepowtarzalny 13-cyfrowy identyfikator książki; do 31 grudnia 2006 r. zawierał 10 cyfr. Według zaleceń standardu numer ten powinien identyfikować wydawcę jak również specyficzny tytuł oraz edycję (wydanie).
ISSN - Międzynarodowy Znormalizowany Numer Wydawnictwa Ciągłego; ośmiocyfrowy niepowtarzalny identyfikator wydawnictw ciągłych tradycyjnych oraz elektronicznych. Jest on oparty na podobnej koncepcji jak identyfikator ISBN dla książek.
KSIĄŻKA W POLSCE
Nie wiele wiadomo o wytwarzaniu książki rękopiśmiennej w Polsce średniowiecznej. Niektórzy badacze nawet wątpią, czy w tym okresie w ogóle istniały na jej terenie jakiekolwiek skryptoria. Decydującym w tym względzie momentem było przyjęcie przez Mieszka I jego dwór w 966 r. religii chrześcijańskiej według obrządku łacińskiego przez co Polska dostała się w orbitę wpływów kultury zachodniej. Pierwsze księgi zostały do Polski przywiezione przez duchownych przybyłych z Czech w orszaku Dąbrówki. W tym czasie znajomość pisania i czytania na terenie Polski była zjawiskiem zupełnie wyjątkowym. Posiadali tę umiejętność właściwie tylko obcokrajowcy, przebywający tutaj np. w celach misyjnych oraz ich uczniowie należący również do stanu duchownego. Dlatego też jeśli istniały wówczas warsztaty pisarskie, to podobnie jak w całej Europie, należy się ich doszukiwać w klasztorach mi.in. benedyktyńskich, które znajdowały się w Tyńcu, Łysej Górze, Lublinie, na Św. Krzyżu i Trzemesznie.
Oprócz działalności, jaką w zakresie książki rozwijały klasztory i biskupstwa, takie jak: Gniezno, Poznań, Płock, Kraków, Kołobrzeg i Wrocław, wybitną rolę odegrał również dwór książęcy. Rozległe stosunki dyplomatyczne i personalne rodziny piastowskiej z Zachodem, liczne poselstwa do Czech, Węgier, Rzymu i na dwór cesarzy niemieckich ułatwiały import książki. Cenne księgi sprowadzane były do Polski za pośrednictwem księżniczek zachodnich, które tu przybywały jako żony Piastów. Nie zachowały się jednak do naszych czasów najwcześniejsze rękopisy, które zgromadzili pierwsi Piastowie, ponieważ zginęły w zamieszkach, jakie rozpętały się po śmierci Mieszka II (1034 r.) i w czasie najazdu Brzetysława czeskiego w 1038 r.
Materiał Pisarski
Do pisania wykorzystywano wyłącznie lub prawie wyłącznie pergamin. Pierwsza znana dziś wiadomość o papierze w Polsce pochodzi z r, 1325, chodzi w niej o rachunki ze świętopietrza i dziesięcin, zbieranych przez wysłanników papieskich -obcokrajowców. Sami, natomiast Polacy zaczęli pisać na papierze dopiero ok. roku 1360. Na rządy więc Kazimierza Wielkiego przypadł początek coraz częstszego wypierania pergaminu przez tańszy od niego papier, choć ten prawie do końca XV w. pochodził wyłącznie z importu. Mimo to już o sto lat wcześniej zdobył on wyraźną przewagę nad pergaminem i w praktyce ograniczył jego stosowanie dla szczupłej grupy rękopisów. Były to przede wszystkim księgi liturgiczne oraz inne, którym z jakiś powodów zamierzano nadać piękną szatę graficzną. (np. przeznaczone na dary). Ich produkcją od końca XIV w. aż do początku XVI stulecia zajmowali się nie tylko duchowni, lecz również ludzie świeccy, tzw. katedraliści. Mianem tym określano pisarza artystę, czyli kaligrafa, zawodowo uprawiającego tę sztukę w celach zarobkowych.
Język pisarski
Ponieważ wspólnym językiem duchowieństwa i szkół była wówczas łacina, dlatego też wszystkie książki pisane były w tym właśnie języku. Polszczyzna pojawia się w nich co najwyżej w postaci oddzielnych słów czy też krótkich zdań, jak to ma miejsce w "Księdze henrykowskiej".
Iluminatorstwo
Do naszych czasów dochowało się ok. 20 iluminowanych rękopisów z XI i XII w. związanych z Polską. Pochodzą one z bibliotek kapitulnych i klasztornych Gniezna, Poznania, Krakowa, Tyńca, Kruszwicy, Lubina, Płocka. Przywożone z Włoch, z terenu dzisiejszej Belgii, z Niemiec i Czech, bywały w Polsce uzupełniane, kontynuowane i naśladowane w skryptoriach polskich klasztorów (np. tzw. "Pontifikale" biskupów krakowskich). Także liczne inicjały paru kodeksów liturgicznych z XII w. w Bibliotece Kapitulnej w Płocku powstały prawdopodobnie w Polsce. Pewne jest, że malarze działali wówczas w Polsce, możemy choćby wymienić Guntera zatrudnionego w Płocku przez biskupa Aleksandra z Malonne.
HISTORIA PERGAMINU
Już Egipcjanie utrwalali swe myśli na skórze, najstarsze zabytki pochodzą z 2000 r. p. Chr., także Żydzi, Persowie i Grecy znali i używali oczyszczonej z włosia skóry zwierzęcej jako materiału pisarskiego. Dopiero w okresie hellenistycznym, ok. III/II w. p.Chr. udoskonalono proces tworzenia skórzanego materiału do pisania, początkowo na wybrzeżu Azji Mniejszej, a zdaniem rzymskiego uczonego z I w. p.Chr. - Warrona, w Pergamonie. Dzięki Herodotowi wiemy, że Grecy jońscy nazywali "książki" pisane na skórze diphterai (grec. "skóra"), nazwa "pergamin" przyjęła się dopiero ok. IV w. n.e. Rzymianie "skórzane" strony nazywali membrana. Popularność skóry jako podkładu piśmienniczego wiąże się prawdopodobnie ze współzawodnictwem, jakie istniało między królami Egiptu i Pergamonu, dotyczące rozwoju dwu "konkurencyjnych" bibliotek starożytności. Ptolemeusz wstrzymał eksport papirusu dla biblioteki Attalidów (Pergameńskiej), co miało zahamować jej rozwój. To jednak nie przyniosło mu oczekiwanych rezultatów, gdyż pergameńczycy importowany papirus zastąpili materiałem własnej produkcji - skórą, specjalnie przygotowaną i poddaną obróbce technicznej.
Pergamon powstał w 283 r. p.Chr. i już za czasów Attalosa I (241-197 r. p.Chr.) istniała tam biblioteka, ale dopiero syn wspomnianego już Eumenesa II zbudował mury biblioteki, którą stanowiła czytelnia, sala kolumnowa z posągiem bogini oraz przyległe trzy sale magazynowe z regałami zapełnionymi zwojami. Według Atenajosa i Dionizego z Halikarnasu zbiory były skatalogowane w tzw. Pinakes (prawdopodobnie wzorowanych na aleksandryjskich). Pergamon był prężnie rozwijającym się ośrodkiem naukowym, uczeni pergameńscy nawiązywali do filozofii stoickiej. Dzięki wytrwałej akcji biblioteka zgromadziła do czasów Cezara około 200 tysięcy ksiąg.
Pergamin wyrabiano ze wszystkich rodzajów skór, ale najczęściej używano skór cielęcych, owczych i kozich.
Skórę moczono przez kilka dni w wodzie wapiennej i usuwano sierść przez zeskrobywanie ostrym narzędziem , następnie znowu moczono, garbowano substancją roślinną i suszono na drewnianych ramach. Po tych zabiegach, na koniec, żeby skóra była gładka, skrobało się ją ciężkim nożem, a następnie pocierano pumeksem (Rys. 1), zaś w okresie późniejszym wybielano, posypując warstwą sproszkowanej kredy (blichowanie). I tym sposobem skóra stawała się miękka, elastyczna i biała. Tak przygotowaną skórę zaczęto nazywać pergaminem, był to materiał najtrwalszy ze wszystkich dotychczas wynalezionych. Miał on dużo większe zalety od papirusu, przede wszystkim był trwalszy, gładszy i jaśniejszy, a co najważniejsze do pisania i iluminowania nadawały się obie karty. Początkowo używano go w formie zwoju, to właśnie stało się przyczyną jego początkowo małej popularności, zwój papirusowy mógł być o wiele dłuższy od pergaminowego, gdyż ten drugi był ograniczony wielkością skóry. Pergamin zyskał popularność dopiero gdy przyjął postać kodeksu. Można go było łatwiej składać i nie łamał się przy zszywaniu. Do małych modlitewników, podróżnych Biblii używano cienkiego jak bibułka welinu, który był wyrabiany ze skórek embrionów lub świeżo urodzonych jagniąt (charta non nata, virginea).
Początkowo wyrobem pergaminu zajmowały się głównie klasztory. Natomiast od XII wieku, w miarę powstawania miast - zawodowi pergaminiści (pergaminarii, pergamentarii, membranarii), którzy byli związani z malarskim bractwem cechowym Św. Łukasza (w Krakowie istnieli już w 1396 r.).
Rozróżniano dwa gatunki:
p o ł u d n i o w y (włoski, charta italica)
p ó ł n o c n y (niemiecki, charta theutonika)
Południowy wyrabiany był we Włoszech, Hiszpanii i płd. Francji z delikatnej skóry, cieńszej, dokładnie wyprawionej i wygładzonej tylko z jednej strony, druga strona pozostawała chropowata i żółta.
Pergamin północny pochodził z płn. Francji, Niemiec, Polski i Węgier, był o wiele grubszy od poprzedniego i wyprawiano go z obu stron jednakowo. We wczesnym średniowieczu używano do wyjątkowo cennych ksiąg pergaminu barwionego zwykle purpurą, na którym pisano złotą lub srebrną farbą. Na pergaminie pisano początkowo trzciną, a około V w. n.e. piórami ptaków, najczęściej gęsimi były one specjalnie przygotowane, czyli ścięte i rozszczepione na końcu. Ważną zaletą pergaminu była możliwość usuwania z niego pisma i ponownego wpisania nowego tekstu - takie rękopisy nazywa się palimpsestami (na nowo wygładzony). Z racji wysokiej ceny, w średniowieczu często stosowano taki proceder. Inną zaletą pergaminu była ogólna dostępność materiału potrzebnego do jego wykonania.
Na początku używano go do pisania listów, dokumentów i notatek, z czasem doceniono wartość pergaminu i użyto go do ksiąg, upłynęły jednak trzy wieki zanim w pełni wyparł on "egipskiego konkurenta".
Najstarsze zachowane kodeksy pochodzą z IV w. n.e. i są to Codex Vaticanus, Sinaitius, Alexandrinus. Dopiero w VII w. zaczęły używać pergaminu kancelarie, w X w. - kuria papieska.
HISTORIA PAPIERU
Jak wiele rzeczy używanych w życiu codziennym, także papier wynaleziono przypadkiem. Po raz pierwszy otrzymano go w Chinach, jako pozostałość po myciu jedwabnej waty, czynność tę wykonywano na matach. Polegała ona na zwilżaniu i ubijaniu jej kijami. Po zdjęciu waty na tychże matach osadzał się cienki nalot, który po wyschnięciu nadawał się do pisania. Ponieważ jadwab był bardzo drogi Chińczycy zastąpili go włóknami roślinnymi (np. łykiem morwy) i szmatami lnianymi.
Wynalezienie tych składników do produkcji materiału pisarskiego przypisuje się Tsai Lunowi około roku 107 n.e. Masa papierowa składała się z włókien tkanin miażdżonych i tłoczonych w cienkie arkusze. Była to produkcja polegająca na powtórnym zużyciu tkanin, później dodano do składników włókna roślinne, oraz inne surowce (np. stare sieci rybackie). Nowy materiał rozpowszechnił się bardzo szybko dzięki zapoznaniu z nim cesarza. Tajemnica produkcji papieru była zazdrośnie strzeżona prez prawie 700 lat .
Mimo to ok. 750 r. Arabowie nauczyli się jego wytwarzania od jeńców chińskich, ujawniając tajemnicę produkcji innym krajom ze świata arabskiego. Prawdopodobnie już w III wieku składniki do wytwarzania papieru znali Koreańczycy. W VI wieku umiejętność tę posiedli Japończycy, którym tajemnicę wytwarzania papieru zdradził koreański mnich Doncho. Japoński papier, niedługo po tym, stał się lepszy jakościowo od koreańskiego. W IX w. istniało w Japonii ponad 40 warsztatów produkujących papier wysokiej jakości m.in. z kory drzew kozo, mitsumata i krzewu gampi.
W wiekach od VII do IX materiał ten wyrabiano także w Iranie, Indiach i Arabii. Poprzez migrację ludów droga papieru obiegła cały świat. Do Europy dotarł jedwabnym szlakiem, który biegł przez Azję Środkową, Persję, Egipt, Afrykę i Hiszpanię. Tu w 1154 r. zbudowano pierwszą papiernię.
Niezależnie od Chin w Ameryce Środkowej w plemieniach Majów wyrabiano materiał papierniczy z kory i łyka dzikiego figowca. Do Polski papier dotarł ok. XV wieku.
HISTORIA KODEKSU
Pierwowzorem kodeksu były wiązki tabliczek drewnianych zwanych przez Rzymian caudex (kloc drzewny). Zamiast zwijać kartkę wystarczało ją przełamać i złożyć. Kilka lub kilkanaście takich przełamanych kart poskładanych jedna w drugą tworzyło pierwsze kodeksy. Zszywano je jeszcze aby się nie rozsypały. Jednak im więcej arkuszy wchodziło w skład kodeksu tym trudniej było go zamknąć. Początkowo do takich kodeksów stosowano papirus, okazało się jednak, że karta papirusowa była zbyt cienka i giętka, a przez to narażona na zniszczenie. Zaczęto więc stosować pergamin, który jak się okazało był odpowiedniejszym materiałem dla takiej formy książki.
W drugiej połowie I w. n.e. kodeks stał się ważnym elementem rozpowszechniania literatury wśród biedniejszej warstwy społeczeństwa, podczas gdy zwój papirusowy był nadal faworyzowany przez zamożnych kolekcjonerów. W V w. p.n.e. kodeks zyskał przewagę nad zwojem. Zdecydowały o tym: niska cena i poręczność kodeksu. Najpierw wykorzystywali go prawnicy w codziennej pracy, potem stał się głównym nośnikiem literatury chrześcijańskiej. Zwój stosowano jeszcze w IV w. n.e. utrwalając na nim głównie literaturę świecką.
Najstarsze kodeksy pergaminowe jakie przetrwały do naszych czasów pochodzą z IV w. n.e. Kodeksy dzieliły się na jednoskładkowe i wieloskładkowe. Jednoskładkowe, gdy jedną kartę wkładano w drugą, wieloskładkowe, tzn. całość kodeksu dzielono na szereg składek złożonych z dwóch lub więcej kart. Kodeksy jednoskładkowe były mniej poręczne od wieloskładkowych, przy większej liczbie kart nie zamykały się, a karty zewnętrzne musiały być szersze niż wewnętrzne aby zachować równy brzeg. Taką budowę posiada większość koptyjskich i greckich kodeksów papirusowych.
W pierwszych kodeksach stosunek szerokości karty do jej wysokości wynosił 1:1 (czyli strona była kwadratowa), od V w. przeważa stosunek 2:3 (np. kodeks Menandra).
HIATORIA PISMA
Mitologia grecka głosi, że twórcami pisma były córki boga Apollina, inna wersja mówi o Hermesie, a jeszcze inna - być może częściowo prawdziwie - głosi iż pismo wynalazł Kadmos - mityczny założyciel Teb, który miał być synem króla Fenicjan. W X w. p.n.e. Grecy przejęli pismo od Fenicjan ale uzupełnili je znakami, które odpowiadały dźwiękom wymawianym przez Greków. Były to samogłoski: A alpha, E epsilon, O omikron, Y ypsilon, a także I iota.
Około V w. p.n.e. wyodrębniło się pismo w trzech odmianach: wschodniej (używane w koloniach jońskich w Azji Mniejszej i Attyce), południowej (używane na Krecie i wyspie Thera) i zachodniej (używane w Peloponezie, Tessali, koloniach greckich w południowej Italii i na Sycylii).
Dały one początek większości pism na świecie: z odmiany zachodniej powstało pismo łacińskie, ze wschodniej zaś wywodzi się cyrylica. W ciągu lat wykształciła się jedna forma pisma (ok. 403 p.n.e.) zw. greckim alfabetem klasycznym, w której ogłoszony został zbiór praw po zakończeniu wojny peloponeskiej. Język ten obowiązuje, w prawie nie zmienionej formie, do dziś.
Początkowo sposób zapisywania był nieco odmienny od współczesnego, mianowicie od prawej do lewej strony (tak pisali Fenicjanie), następnie zmodyfikowano ten sposób pisząc raz od prawej, raz od lewej tzw. bustrofedon (zgodnie z ruchem wołów przy orce), aż w końcu pisano już w sposób przyjęty aż do dziś - od lewej do prawej
Do najstarszych zabytków alfabetycznego pisma greckiego należy waza dipylońska. W V w. p.n.e. Grecy posiadali już alfabet składający się z dwudziestu czterech liter (17 spółgłosek i 7 samogłosek). Dalsza ewolucja pisma rozwinęła się w kierunku stylów, powstało pismo "większe" - majuskuła oraz pismo "małe" - minuskuła.
Pismo greckie cechowała prostota, przewaga kreski pionowej i jednakowa wysokość liter oraz stosowanie form trójkątnych i okrągłych.
Pismo alfabetyczne zostało przejęte przez wiele kultur europejskich. Wśród nich szczególną rolę odegrali Etruskowie. Pismo etruskie stało się podstawą wszystkich alfabetów italskich, do których należą: umbryjski, oskijski, falijski. Mimo, że Etruskowie pozostawili po sobie malowidła na ścianach grobowców, rzeźby oraz inskrypcje napisane znakami podobnymi do liter greckich ich kultura oraz język pozostał nadal nie zbadany.
Etruskowie panowali w Rzymie od VIII do końca IV w. p.Chr., wtedy to pobili ich Latynowie - władcy środkowej i północnej części półwyspu Apenińskiego. Późniejsi Rzymianie przystosowali niektóre litery alfabetu greckiego (w zachodniej odmianie) do dźwięków swojej mowy i tak powstało pismo łacińskie. Łacina była przez całe średniowiecze jedynym językiem w Europie Zachodniej posiadającym pismo, dlatego pisma narodowe powstawały poprzez przystosowywanie tego zapisu do dźwięków konkretnej mowy.
Pismo łacińskie
Alfabet łaciński rozprzestrzenił się razem z armią rzymską w niemal całej Europie. Dziś używany jest na ogromnych obszarach kuli ziemskiej.
Do najstarszych zabytków tego pisma należą inskrypcje, najsłynniejszą jest tzw. Stela Romulusa (łac. lapis Niger), oprócz tego waza Duenosa, złota szpilka z Praeneste (łac. fibula Praenestina).
Wczesny alfabet składał się z 21 liter, w I w. dodano Z i Y
Najstarszym i najwytworniejszym pismem była kapitała (pismo majuskulne). Rozróżniono dwie odmiany tego pisma:
kapitała elegancka lub kwadratowa (łac. capitalis quadrata)- była to odmiana o szlachetnym kształcie liter, służącym do dziś za wzór do wersalików w piśmie drukarskim, litery pisane (ryte) były na planie kwadratu, miały tę samą wysokość i mieściły się w schemacie dwóch linii, wysokością wyróżniały się litery: B, F, L natomiast fragmenty G, N, Q, i V wystawały poza dolną linię, walor estetyczny tego rodzaju pisma jest niezaprzeczalny, ten rodzaj stosowano do pisania na kamieniu.
kapitała chłopska (łac. capitalis rustica) - pismo skromniejsze i mniej staranne, wykonywane za pomocą linii lekko wygiętych, rzadziej występują elementy poziome (zanikła belka pozioma w literze A, zaś w literach: B, L, F, E, zachowały się w szczątkowej formie), w obu odmianach kapitały niestosowanoodstępówmiędzywyrazami, rzadko używano skrótów, używano jej do pisania na papirusie, pergaminie i tabliczkach woskowych.
W dalszym rozwoju pisma łacińskiego doszło do powstania uncjały - a więc pisma z zaokrąglonymi kształtami i niektórymi literami minuskulnymi. Stopniowo wprowadzano pismo o wyraźnym charakterze minuskulnym - półuncjałę.
Do pisania pospiesznego, stosowanego w życiu codziennym (notatkach, rachunkach), najlepiej jednak nadawała się kursywa - pismo pochyłe i niekiedy trudno czytelne. Początkowo stosowano kursywę majuskulną (tzw. starszą kursywę), od IV w. kursywę minuskulną (młodsza kursywa).
KSIĄŹKA DRUKOWANA RĘKODZIELNICZO
Ręczne przepisywanie ksiąg nie sprzyjało szybkiemu rozwijaniu się piśmiennictwa. Dlatego też zaczęto poszukiwać nowych rozwiązań. Pierwszych prób dokonywano niezależnie od siebie w dwóch ośrodkach: na Dalekim Wschodzie, Chinach, Korei oraz różnych krajach Europy. Po okresie odbijania tekstów z płyt kamiennych i drzeworytowych pojawiły się w Chinach ruchome czcionki z wypalanej gliny, które wynalazł kowal Pi Sheng. Później sporządzano czcionki z cyny i brązu. w Korei zaczęto drukować miedzianymi czcionkami ruchomymi w 1403 roku. Wynalazek europejski nie wywodzi się z blokowych czcionek drzeworytowych mimo że ich produkcja była chronologicznie wcześniejsza. Pomysł polegał na rozwinięciu techniki tłoczenia napisów na wyrobach płatnerskich czy złotniczych, na pieczęciach i oprawach rękopisów przy pomocy patrycy i literowych tłoków. Dopiero jednak wynalazek Jana Gutenberga, złotnika z Moguncji zrewolucjonizował proces rozwoju książki. Gutenberg wynalazł ruchome czcionki, sposób ich odlewania z metalu oraz prasę drukarską.
Uznawany jest za pierwszego drukarza w dziejach drukarstwa. w Moguncji około roku 1445 powstał pierwszy znany druk Gutenberga tzw. "Księga Sybilli", z której do dzisiaj zachowała się tylko jedna kartka. w następnych latach powstało wiele krótkich gramatyk łacińskich.
Największym dziełem Gutenberga było wytłoczenie w latach 1454 - 1455 Biblii zwanej dzisiaj Biblią 42 - wierszową, od ilości wierszy na każdej stronie. Wydał ją Gutenberg w 200 -u egzemplarzach, z czego około 30 na pergaminie, resztę na papierze. Biblia składała się z dwóch woluminów łącznej objętości 1286 stronic, jej czcionka była wzorowana na piśmie ręcznym. Do naszych czasów zachowało się 46 egzemplarzy tej biblii. Jeden z nich znajduje się w Polsce w Bibliotece Seminarium Duchownego w Pelplinie. Biblia Gutenberga jest dzisiaj najdroższą książką świata. Dzieła wydane w początkowym okresie drukarstwa (tzn. do roku 1500) nazywa się inkunabułami od słowa incunabula co oznacza kolebkę.
Pierwsi drukarze, od Gutenberga poczynając, starali się jak najbardziej upodobnić swoje wytwory do rękopisu, tj. tej postaci książki, do której byli przyzwyczajeni ówcześni czytelnicy. Krój czcionek wzorowali więc na piśmie ręcznym, zwykle nie podawali miejsca i roku wydania ani nazwisk wydawcy czy drukarza. Czasami umieszczali te dane na końcu książki tam gdzie był jej tytuł. Pierwsze litery rozdziałów tzw. inicjały jak również ilustracje, ornamenty na marginesach tekstów wykonywano w inkunabułach ręcznie. Stopniowo drukarze wyzwalali się z pod wpływu rękopisów, nadając książkom wygląd zbliżony do dzisiejszego. Pojawiły się ilustracje i inicjały odbijane z formy drukarskiej, tytuł dzieła wraz ze znakiem drukarza i wydawcy znalazły się na początku druku tworząc kartę tytułową. Wiele pokoleń drukarzy i artystów starało się nadać poszczególnym elementom książki formę coraz doskonalszą. Projektowano estetyczne i urozmaicone kroje czcionek, dbano o idealną kompozycję strony i tekstu. Książkę ozdabiano pięknymi ilustracjami i oprawiano ją w trwałą i bardzo wytworną okładkę. w częstym użyciu była oprawa tzw. sakwowa, z przedłużonym płatem materiału użytego do oprawy zwisającego luźno z dolnych brzegów książki ten zwisający materiał można było sfałdować, związać w supeł i przytroczyć do pasa. Bardzo popularne były księgi łańcuchowe których tylna okładzina zaopatrzona była u góry lub dołu w żelazna kółko z łańcuchem. Drugi koniec łańcucha przymocowany był do metalowego pręta przy szafie lub pulpicie w bibliotece średniowiecznej. Niektóre z tych opraw miały metalowe okucia montowane i zdobione razem z łańcuchami. Zabezpieczano w ten sposób księgi nie tylko przed zniszczeniem i kradzieżą ale także przed przestawieniem ich w inne miejsce.
Do oprawy książek wykorzystywano aksamit , jedwab i skórę która była zawsze najbardziej cenionym materiałem na oprawy i utrzymała te pozycję do połowy XX wieku. Pojawiały się również oprawy misternie wysadzane klejnotami, nabijane okuciami, guzami, płytkami z kości słoniowej. Wiele książek posiadało ozdobne metalowe lub złote klamry którymi zapinano księgi łącząc tylną i przednią okładkę. Podstawowym materiałem piśmienniczym w epoce druku jest papier. Używany był również pergamin ale jego stosowanie ograniczało się tylko do druków luksusowych lub mających specjalne znaczenie. Piętnastowieczny papier odznaczał się wysoką jakością był masywny zwarty, trwały, szarożółty. Wymiar arkusza zależał od wielkości sita czerpalnego. Używano dwóch podstawowych formatów arkusza: wielkiego o wymiarach 70 X 50 cm i mniejszego 50 X 30 cm. Inkunabuły i stare druki do końca XVIII wieku są oznaczane tzw. formatem bibliograficznym. Nie zależy on od wymiarów książki lecz od tego ile razy arkusz papieru został złamany. Na przełomie XV i XVI wieku wprowadzono stałe oznaczenie numeracji stronic czyli paginację. Wprowadzono także rzeczowy wykaz treści. Karta tytułowa pojawiła się dopiero pod koniec XV wieku najpierw w Niemczech i Holandii. w XVI wieku zanikają wszelkie dodatki rękopiśmienne które występowały w inkunabułach. Praktyka drukarska kształtuje teraz wszystkie elementy książki: nagłówki, kartę tytułową, paginację, wszelkie ozdobniki wyłącznie za pomocą techniki właściwej sztuce typograficznej. Duże zmiany zachodzą też w kształtach czcionek. Ujawniła się tendencja do unormowania pisma drukarskiego. w XVI wieku proces ten doprowadził do ustalenia kilku podstawowych typów czcionki takich jak: antykwa, kursywa, szwabacha, fraktura. w XVI wieku mamy już całkowicie wykształconą kartę tytułową jako cechę książki nowożytnej i wyraz przezwyciężenia wielu związanych z tym trudności technicznych. Układ karty zawierającej tytuł w otoczeniu ozdobnej ramy spełniał rolę podwójną: nie tylko dekoracji lecz także pewnej reklamy. to nowe rozwiązanie karty tytułowej było początkowo głównym, a nieraz jedynym elementem zdobniczym książki. Ważnym akcentem wydawniczym i artystycznym wykończenia książki był sygnet drukarski, symboliczne godło - udokumentowanie znaczenia ciągłości firm wydawniczych i oficyn drukarskich. Sygnety umieszczano na karcie tytułowej lub na końcu druku.
Książka, jej rozwój były nierozerwalnie związane z sytuacją społeczną i polityczną kraju w którym powstawała. Poszczególne epoki, style i prądy umysłowe wywierały na niej swoje piętno. Wyrazem tych przemian były ilustracje, kompozycja strony, oprawa i czcionka. Mimo ogromnych przemian i postępu jaki nastąpił od XV do XVIII wieku prace drukarskie takie jak: skład czcionki, wierszy a następnie strony w dalszym ciągu odbywał się ręcznie. Dopiero w końcu XIX wieku wprowadzone zostały maszyny do składu i drukowania co pozwoliło znacznie zwiększyć i przyspieszyć produkcję książek.
KSIĄŻKA W DOBIE REWOLUCJI PRZEMYSŁOWO-TECHNICZNEJ
Ogólnoświatowa rewolucja naukowo - techniczna odcisnęła również swe piętno na książce. Wysoka fala piśmiennictwa u progu XIX wieku oraz coraz szerszy zakres i rosnące tempo prac badawczych w różnych dyscyplinach nauk zmusiła wydawców i drukarzy do wprowadzenia różnych usprawnień i stosowania nowych środków technicznych. Miały one przyspieszyć i umasowić wytwórczość książki. Na przełomie XVIII i XIX wieku produkcja książek musiała przestawić się ze sztuki rękodzielniczej na mechanizację i uprzemysłowienie. Wkraczająca w XIX wieku do tradycyjnych oficyn drukarskich rewolucja mechaniczna objęła wszystkie działy warsztatu: sporządzanie materiału typograficznego, odlewanie czcionek, pracę składaczy, techniki reprodukcyjne oraz sam proces tłoczenia. Przewrót w technice druku zapoczątkował Fryderyk Koenig w 1811 roku dzięki wynalazkowi prasy pośpiesznej (400 arkuszy drukarskich na godzinę) napędzanej naciskanym nogą pedałem.
Następnym jego wynalazkiem była prasa cylindryczna drukująca dwa razy szybciej. Przewrotem w technice składania tekstów było wynalezienie w roku 1886 linotypu - maszyny składającej i odlewającej całe wiersze tekstu. w 1887 roku skonstruowano maszynę do składania i odlewania pojedynczych liter tzw. monotyp. w 1903 roku zbudowano w Stanach Zjednoczonych pierwszą maszynę do druku offsetowego czyli techniki drukowania płaskiego. Offset znalazł zastosowanie szczególnie w drukach wielobarwnych (reprodukcje obrazów, plakatów, map, nut, okładek książek). Uprzemysłowienie i umasowienie produkcji książki obniżyło jej estetyczne walory. Stała się ona towarem, produktem podlegającym wyłącznie handlowym kalkulacjom. w wieku XIX druk traktowano wyłącznie jako środek szybkiego powielania tekstu. Dbano tylko o dużą ilość tanio wyprodukowanych druków. Nie zwracano uwagi na estetyczne i funkcjonalne walory książek. Pracowano więc na złych materiałach i nie dbano o jakość pisma. Walkę o przywrócenie estetycznej książki zapoczątkowano w II połowie XIX wieku w Anglii. Ruch ten objął wkrótce Francję, Niemcy oraz inne kraje europejskie. Ostatnie zdobycze dowiodły, że nawet przy zmechanizowaniu produkcji książek i jej umasowieniu, można jednocześnie uzyskać jej piękną szatę zewnętrzną. Wraz z rozwijającym się prądem Oświecenia ogromnie wzrosło znaczenie książki w kulturze Europejskiej.
Książka stała się zjawiskiem masowym i odpowiadała na masowe zapotrzebowanie odbiorców. w związku z tym musiała przybrać pewne specyficzne cechy formalne i wydawnicze. Wysokość jej nakładów jak również niska cena musiały gwarantować powszechną jej dostępność. Musiała też posiadać funkcjonalny i wygodny w użyciu kształt, a więc niezbyt dużą objętość i nieduży format. w XIX wieku zaczyna się upowszechniać i kształtować w produkcji książki system serii wydawniczych. w większości serii wydawniczych wydawane pozycje miały niemal wszystkie właściwości książki kieszonkowej. Typowa współczesna książka kieszonkowa powstała w Anglii. Umownie przyjmuje się za datę jej powstania rok 1935. Najnowsza książka kieszonkowa to przede wszystkim:
książka masowa o wygodnym w użyciu małym formacie (najodpowiedniejszy wymiar to 18 X 12 cm, a objętość nie przekraczająca 180 do 200 stron),
wydawana w wielkich nakładach i rozprowadzana w bardzo licznych punktach sprzedaży (kioski, sklepy, poczekalnie itd.),
książka tania, której nabycie nie obciąża budżetu czytelnika,
ukazująca się w seriach które nadają jej jednolitość szaty zewnętrznej i ułatwiają jej proces produkcji,
Wszystkie wymienione właściwości muszą występować łącznie. Żeby osiągnąć wysoki nakład i niską cenę zaczęto szukać metod które ułatwiają technikę wykonania i obniżają koszty produkcji książek. Stosowano gorszy papier, drobny zwarty druk bez interlinii, wąskie marginesy, grzbiet książki nie był zszywany lecz obcięty i sklejony mocnym klejem, okładka zaś była miękka i wykonana z cienkiego kartonu. Ważne było również maksymalne skrócenie czasu niezbędnego do wytworzenia książki. Wysokie tempo pracy umożliwił przemysł poligraficzny z nowoczesną technologią precyzyjnym automatycznym urządzeniem służącym do sporządzania składu druku oraz bardzo wydajnymi i szybkimi maszynami do odbijania druku.
WAŻNE TERMINY I POJĘCIA Z NAUK POMOCNICZYCH
AKAPIT (inaczej a linea) - wcięcie, odstęp pierwszego wiersza tekstu od lewego marginesu, a także samodzielny fragment tekstu ujęty między dwoma wcięciami.
ANTYKWA - w znaczeniu potocznym każde pismo proste, w odróżnieniu od pochyłego, czyli kursywy. Przede wszystkim jednak jest to pismo powstałe w 2 połowie XV wieku i będące odzwierciedleniem renesansowej fascynacji klasycznym pięknem antycznych inskrypcji.
APARAT KRYTYCZNY - szczegółowa dokumentacja uzasadniająca brzmienie tekstu, który przyjęty został za postawę edycji naukowej. Umieszczony zazwyczaj pod tekstem i połączony z nim szeregiem odsyłaczy.
APARAT NAUKOWY - dołączona do tekstu głównego dokumentacja źródłowa obejmująca przypisy, bibliografię, a w niektórych przypadkach również indeksy i wstęp.
BIBLOGRAFIA - 1 uporządkowany według określonych zasad (zob. układ bibliografii) spis dokumentów, dobranych według pewnych kryteriów i spełniający określone zadania informacyjne i dokumentacyjne (rodzaje bibliografii); na spis bibliograficzny składają się opisy bibliograficzne poszczególnych dokumentów zarejestrowanych w tym spisie; 2 metodyka bibliograficzna (metody opisu bibliograficznego i sporządzania spisów bibliograficznych), czyli przepisy ogólne, normy i zalecenia szczegółowe, którymi należy się kierować przy opisywaniu dokumentów, porządkowaniu i opracowywaniu spisu bibliograficznego; 3 dyscyplina naukowa, stanowi jeden z działów nauki o książce (księgoznawstwa) i zajmuje się gromadzeniem, opisywaniem, klasyfikowaniem i porządkowaniem wszelkiego typu dokumentów; stanowi podstawową dyscyplinę pomocniczą wiedzy o literaturze, a w jej obszarze historii literatury.
BIBLIOGRAFIA LITERACKA - należy ze względu na zakres do b. dziedzin i zagadnień, czyli do b. specjalnych; może być retrospektywna (ukazuje się wówczas jako wydawnictwo zwarte jedno- lub wielotomowe) lub bieżąca (w formie czasopisma bibliograficznego). Nauka o literaturze, a zwłaszcza historia literatury, tworzy i wykorzystuje - obok typowych spisów bibliograficznych - właściwe dla swojej dyscypliny typy i rodzaje prac bibliograficzno-dokumentacyjnych, do których należą: bibliografie osobowe (podmiotowe - zestawiające w porządku chronologicznym twórczość poszczególnych pisarzy, także twórczość rękopiśmienną w postaci autografów prac publikowanych i niepublikowanych, pamiętników, wspomnień i korespondencji, przedmiotowe - spisujące w porządku chronologicznym opracowania o życiu i twórczości pisarzy oraz - najczęściej - podmiotowo-przedmiotowe); monografie biobibliograficzne informujące wszechstronnie o życiu i twórczości oraz jej recepcji; kroniki życia i twórczości; słowniki biobibliograficzne, w których bibliografia podmiotowo-przedmiotowa dominuje nad biografią w hasłach poszczególnych pisarzy; słowniki problemowe.
BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA - nazywana też kryptobibliografią (czyli bibliografią ukrytą), literaturą przedmiotu, wykazem publikacji itp., umieszczana jest zazwyczaj na końcu publikacji książkowej, a także na końcu rozdziału lub artykułu w pracach zbiorowych oraz czasopismach naukowych. B. załącznikowa jest niesamoistna wydawniczo, treściowo musi łączyć się z tekstem rozprawy, której towarzyszy; w uporządkowanym spisie podaje opisy bibliograficzne materiałów źródłowych wykorzystanych w rozprawie, a także cytowanych w przypisach oraz materiałów uzupełniających i poszerzających omawianą w rozprawie problematykę.
BORDIURA (inaczej winieta ramkowa) - ozdobne obramowanie kolumny tekstu zajmujące wszystkie marginesy stronicy. Występuje zarówno w książce rękopiśmiennej, jak i drukowanej.
BROSZURA - książka o objętości do 48 stron.
CIMELIA (gr. keimelion - klejnot) - obiekty lub zbiory o wyjątkowej wartości, z powodu której są chronione przed powszechnym dostępem i eksponowane na szczególnych zasadach.
CZASOPISMO - wydawnictwo periodyczne lub nieregularne ukazujące się nie częściej niż 2 razy w tygodniu, które charakteryzuje różnorodność tekstów i autorów w obrębie zeszytu, jak i z zeszytu na zeszyt.
DODRUK - potoczne określenie na zwiększenie nakładu przez dodatkowy druk (z tych samych matryc i w ramach tego samego wydania).
DOKUMENT - utrwalony na nośniku materialnym zapis myśli ludzkiej, przeznaczony do rozpowszechniania.
DOKUMENT DŹWIĘKOWY (AUDIALNY) - dokument zawierający nagranie lub dyspozycję programową dźwięku, odtwarzany za pomocą urządzeń właściwych dla danej postaci dokumentu.
DOKUMENT GRAFICZNY - dokument, którego treść jest wyrażona za pomocą znaków graficznych:
dokument ikonograficzny - dokument graficzny, którego treść jest przedstawiona za pomocą obrazu
dokument kartograficzny - dokument graficzny, którego treść stanowi obraz Ziemi lub innych ciał niebieskich przedstawiony w skali na płaszczyźnie lub kuli
dokument piśmienniczy - dokument graficzny, którego treść została wyrażona za pomocą pisma.
DOKUMENT NIESAMOISTNY WYDAWNICZO - dokument stanowiący część wydawnictwa, np. artykuł w czasopiśmie, jeden z utworów na płycie gramofonowej.
DOKUMENT OGLĄDOWY (WIZUALNY) - dokument zawierający utrwalony zapis obrazu odtwarzanego za pomocą urządzeń właściwych dla danej postaci dokumentu, np.: film niemy, przezrocze, mikrofilm.
DOKUMENT PIERWOTNY - dokument w postaci nadanej przez autora i/lub wydawcę.
DOKUMENT POCHODNY - dokument opracowany na podstawie dokumentu pierwotnego, zawierający informację bibliograficzną o tym dokumencie i/lub jego charakterystykę treściową.
DOKUMENT SŁUCHOWO-OGLĄDOWY (AUDIOWIZUALNY) - dokument zawierający utrwalony zapis obrazów i dźwięków odtwarzanych za pomocą urządzeń właściwych dla danej postaci dokument, np.: film dźwiękowy, kasety video.
DOKUMENT WTÓRNY - dokument będący reprodukcją dokument pierwotnego lub pochodnego, także utrwaloną na innym nośniku materialnym.
DRUK ULOTNY - dokument piśmienniczy o doraźnym i krótkotrwałym przeznaczeniu, o objętości do 4 stron.
EDITIO DEFINITIVA - wydanie ostateczne, najlepsze i najkompletniejsze, dokonane jeszcze za życia autora.
EDITIO POSTHUMA - wydanie pośmiertne, niekiedy na podstawie spuścizny rękopiśmiennej.
EDITIO PRINCEPS - wydanie pierwsze, pierwodruk.
EKSLIBRIS (łac. ex libris - z książek) - znak własnościowy. Najczęściej ma postać kartki z napisem obejmującym imię i nazwisko lub nazwę instytucji oraz z symbolem powiązanym z osobą właściciela, która wklejana jest na odwrocie przedniej okładki.
EXPLICIT (z łac. explicare - rozwijać) - formuła umieszczona na końcu książki początkowo mającej postać zwoju (stąd widoczna po rozwinięciu), a później stosowana również w kodeksach rękopiśmiennych i drukowanych. Zaczynała się od słowa explicit i oznajmiała o ukończeniu dzieła (lub jego fragmentu) i często zawierała jego tytuł. W szczególnych przypadkach explicit mógł być elementem identyfikującym dokument i służyć pomocą w konstruowaniu jego opisu bibliograficznego.
EXTERIORICUM - dokument opublikowany za granicą, odnoszący się do danego kraju, napisany przez autorów z danego kraju, bądź wykorzystujący piśmiennictwo danego kraju.
FILIGRAN - znak wodny, odciskany podczas produkcji papieru czerpanego na sicie. Pełnił rolę znaku własnościowego, godła papierni. Filigran to również technika służąca zdobieniu opraw dawnych ksiąg (np. srebrny, złoty ornament gięty z delikatnego drutu).
FLORATURA (z łac. flos - kwiat) - dekoracja o motywach floralnych (kwiatowych) umieszczana na jednym, lub kilka marginesach stronicy.
FOLIACJA - numerowanie poszczególnych kart dokumentu.
GAZETA - wydawnictwo periodyczne ukazujące się codziennie lub co najmniej 2 razy w tygodniu, przynoszące informacje o bieżących wydarzeniach oraz o sprawach będących przedmiotem ogólnego zainteresowania.
ILUMINACJA (z łac. illuminare - rozświetlać, ozdabiać) - malarska dekoracja książkowa, określana tym mianem z uwagi na bogate stosowanie złota wprowadzającego efekt rozświetlenia kompozycji. Termin używany pierwotnie tylko na określenie dekoracji inicjałowych i marginalnych, a nie figuralnych (miniatura).
INCIPIT - początkowe wyrazy lub pierwsze zdanie tekstu (głównie ksiąg rękopiśmiennych), które niejednokrotnie stanowiły podstawę do opisu bibliograficznego, ponieważ zawierały informację o tytule i autorze dzieła. Często wyróżniony był graficznie lub kolorystycznie. Współcześnie incipit używany jest w funkcji tytułu utworu, któremu autor go nie nadał.
INDEKS (zw. skorowidzem) - spis pomocniczy umieszczony na końcu dokumentu. Zestawia w sposób skrócony zawarte w dokumencie informacje i kieruje do nich za pomocą odsyłaczy wskazujących właściwe stronice. Do najczęściej stosowanych należą indeksy nazw osobowych, tytułowy, nazw geograficznych, rzeczowy.
INICJAŁ - pierwsza litera tekstu, szczególnie w czasach dawnych przybierająca ozdobną formę: wyróżniona kolorem, ornamentyką, a nieraz nawet zawierająca w sobie miniaturę.
INKUNABUŁ - stary druk wydany do 1500 r. włącznie.
JEDNODNIÓWKA - wydawnictwo zwarte wydane okolicznościowo o postaci zbliżonej do czasopisma.
KAPITALIKI - czcionki liter o wyglądzie wersalików, czyli dużych liter, ale mające szerokość i grubość małych liter tekstowych. Stosuje je się zwykle dla wyróżnienia np. nazwisk, terminów.
KARTA RECTO - w otwartej książce karta znajdująca się po prawej stronie; w przypadku ksiąg o numerowanych stronicach karta o nieparzystej paginacji.
KARTA TYTUŁOWA - karta umieszczona na początku książki i zawierająca informacje o jej autorze, tytule, miejscu i dacie wydania. Stosowana w tej postaci w książkach dopiero od około 1500 r., choć pierwsze jej zwiastuny pojawiły się już w 1464 r. Wcześniej, gdy kart tytułowych nie było, dane o autorze i tytule umieszczane były w incipicie lub kolofonie.
KARTA VERSO - w otwartej księdze karta znajdująca się po lewej stronie; w przypadku ksiąg o numerowanych stronicach karta o parzystej paginacji.
KOLOFON (z gr. kolophόn - wierzchołek) - formuła umieszczona na końcu dzieła (zarówno księgi rękopiśmiennej, jak i drukowanej) zawierająca informację o autorze dzieła i jego tytule. W drukach zawierała również dane o czasie i miejscu wydania, nazwisko drukarza, oraz nakładcy. Często wyróżniany był innym kolorem, większą czcionką lub przybierał kształt odwróconego stożka. Kolofon rozwinął się z explicitu, a współcześnie jego odmianą jest metryczka drukarska.
KSIĄŻKA - dokument piśmienniczy opublikowany jako wydawnictwo zwarte; może mieć formę kodeksu, skoroszytu, teki z luźnymi kartami, zwoju lub harmonijki.
KURSYWA (zw. italiką) - pismo pochyłe w prawą stronę, naśladujące odręczne pismo. Po raz pierwszy zastosowane w Italii, pod koniec XV w. Kursywa używana jest w tekście dla wyróżnienia pewnych jego fragmentów, a w opisie bibliograficznym dla wyróżnienia tytułów opisywanych dokumentów.
KUSTOSZ (z łac. custos, czyli strażnik) - oznaczenie kolejności następstwa składek. W kodeksie rękopiśmiennym przyjmował postać liczb umieszczonych na dolnym marginesie ostatniej strony składki (ten sam element w książce drukowanej określa się mianem sygnatury). Początkowo używano do tego celu cyfr rzymskich, później arabskich, a także liter. W książkach drukowanych jest to wyraz lub jego początek umieszczony pod kolumną tekstu (bliżej prawego marginesu), od którego zaczynał się tekst następnej składki, karty lub stronicy (w rękopisach ten sam element nazywano reklamantem).
METRYCZKA DRUKARKA (zw. stopką drukarską) - szczegółowe dane umieszczone na odwrocie karty tytułowej lub na końcu druku informujące o kolejności wydania, adresie wydawnictwa, wysokości nakładu, klasie i gramaturze papieru, liczbie arkuszy, datach oddania i podpisania maszynopisu do druku, cenie książki.
MINIATURA - malarska dekoracja książkowa; w średniowieczu określano tym mianem figuralne kompozycje malarskie odróżniając je w ten sposób od iluminacji, które nie zawierały elementów figuralnych. Obecnie terminów tych używa się wymiennie.
NADBITKA - wydawnictwo zwarte powstałe przez wydrukowanie dokumentu niesamoistnego wydawniczo ze składu wydawnictwa, którego ten dokument jest częścią.
NOTKA BIBLIOGRAFICZNA - opis skrócony.
ODBITKA - nadbitka uzupełniona odrębną paginacją i kartą tytułową.
OPIS ADNOTOWANY - uzupełnienie opisu rejestracyjnego (zasadniczego) o adnotację, która dotyczyć może cech formalnych i wydawniczych dokumentu albo jego treści; adnotacja sporządzana jest na podstawie analizy dokumentu, czasem także w oparciu o inne źródła; adnotacja księgoznawcza charakteryzuje dokument od strony materialnej (papier, druk, ilustracje, oprawa itp.), zaś adnotacja treściowa opisuje cechy treściowe dokumentu i może być: zawartościowa, wyjaśniająca, wskazująca, omawiająca (zwana też analizą omawiającą lub streszczeniem dokumentacyjnym).
OPIS BIBLIOGRAFICZNY - podane w ustalonej kolejności cechy dokumentu wyraźnie go charakteryzujące i odróżniające od innych dokumentów. Stopień szczegółowości opisu zależy od typu opisywanego dokumentu oraz od rodzaju i przeznaczenia bibliografii, w której zostaje umieszczony. Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje opisu: rejestracyjny (zwany też zasadniczym) oraz skrócony (zwany notką bibliograficzną). Główne zasady i szczegółowe zalecenia sporządzania opisu bibliograficznego ustalają polskie normy bibliograficzne.
OPIS REJESTRACYJNY - inaczej: zasadniczy; opis o wysokim stopniu szczegółowości, podaje elementy niezbędne do identyfikacji dokumentu zawarte w jego tytulaturze oraz informacje o postaci fizycznej (cechach formalnych) nadanej mu przez autora lub wydawcę; opis rejestracyjny stosuje się w bibliografiach prymarnych (w bibliografii narodowej), katalogach elektronicznych i kartkowych oraz w niektórych bibliografiach specjalnych.
OPIS SKRÓCONY - zwany też notką bibliograficzną, podaje w określonej kolejności cechy dokumentu niezbędne do jego identyfikacji (jak autorstwo, tytuł, podtytuł, kolejne wydanie, adres wydawniczy); stosuje się go w bibliografiach załącznikowych, niektórych bibliografiach specjalnych oraz w przypisach bibliograficznych.
PAGINACJA - numerowanie poszczególnych stronic dokumentu.
PALIMPSEST - rękopis sporządzony na pergaminie uprzednio już zapisanym, z którego wcześniejszy tekst usunięty został ze względów oszczędnościowych. Niekiedy pergamin zapisywany był nawet trzykrotnie.
PETIT - czcionka o wielkości 8 punktów typograficznych, czyli ok. 3,01 mm.
PIERWODRUK - dokument uzyskany poprzez pierwsze opublikowanie dzieła.
PREPRINT - dokument wydany wstępnie przed właściwym opublikowaniem, najczęściej referat przygotowany na konferencję, sympozjum.
PRZEDRUK - dokument powstały w wyniku nie zawierającego zmian wznowienia dzieła.
REKLAMANT (z łac. reclamare - ponownie przywoływać) - wyraz (lub jego część) umieszczony w kodeksie rękopiśmiennym pod kolumną tekstu zamykającego jedną składkę i powtórzony na początku kolejnej. Służył zabezpieczeniu właściwej kolejności składek przy oprawianiu kodeksu i stosowany był od IX w.
REPRINT - dokument powstały w wyniku wiernej fotoreprodukcji innego wydania dzieła z reguły dodatkowo zaopatrzony w nowe dane wydawnicze.
RĘKOPIS (BIBLIOTECZNY) - dokument graficzny (z wyjątkiem ikonograficznego) wykonany ręcznie niezależnie od nośnika i techniki, w tym także maszynopis niepowielany.
RODZAJE BIBLIOGRAFII - powstają ze względu na jednoczesne zastosowanie różnych kryteriów doboru i metod opracowania dokumentów przeznaczonych do zarejestrowania w danej bibliografii. 1. Ze względu na zakres (wyznaczany przez cechy treściowe dokumentów odnotowanych w spisie) bibliografie dzielą się na b. ogólne (tu m.in.: b. narodowa, b. regionalne i lokalne podmiotowe) i b. specjalne (tu m.in.: b. dziedzin i zagadnień np. b. literackie, b. osobowe, b. dokumentów poszczególnych typów; bibliografie bibliografii, bibliografie załącznikowe). 2. Ze względu na zasięg (wyznaczany przez cechy piśmiennicze i cechy wydawniczo-formalne dokumentów zarejestrowanych w danym spisie) wyróżnia się: b. retrospektywne, bieżące i prospektywne (zasięg chronologiczny); b. międzynarodowe, narodowe, regionalne i lokalne (zasięg terytorialny); b. narodowe, osobowe, zespołu osób (zasięg autorski); b. form piśmienniczych np. bibliografia dramatu i b. form wydawniczych np. bibliografia zawartości czasopism (zasięg formalny); b. rejestrujące publikacje na określony temat tylko w języku danego narodu lub także publikacje w językach obcych (zasięg językowy); 3. Ze względu na podstawę opisu bibliograficznego dokumentów zarejestrowanych w spisie tworzy się b. prymarne (opis dokumentów jest wykonany z autopsji; tak jest np. w b. narodowej zarówno publikowanej w formie papierowej, jak i w postaci elektronicznych baz danych dostępnych w sieci Internet) i b. pochodne (opisy bibliograficzne są przejmowane z b. prymarnej) 4. Ze względu na rodzaj opisu bibliograficznego zastosowanego w spisie się wyróżnia się b. rejestracyjne (opis bibliograficzny zasadniczy, pełny) i b. adnotowane (opis dokumentów uzupełniony adnotacjami); 5. Ze względu na metodę doboru materiału spisy dzieli się na b. kompletne (w znaczeniu: dążące do kompletności) i b. selekcyjne (z założenia dokonuje się selekcji dokumentów dobranych wg wcześniej przyjętych innych kryteriów).
SERIA - wydawnictwo ciągłe składające się z wydawnictw zwartych o indywidualnych tytułach, połączone wspólną nazwą serii, numerowane lub nienumerowane w jej obrębie.
SKŁADKA (zw. legą) - wydrukowany, złożony i gotowy do zszycia arkusz książki.
SPACJA - odstęp między znakami, o stopniu równym stopniowi czcionek i szerokości mniejszej niż połowa stopnia tych czcionek. Przez wstawienie spacji między poszczególne litery uzyskuje się tzw. druk rozspacjowany (rozstrzelony), który służy wyróżnieniu danego fragmentu tekstu.
STARY DRUK - dokument piśmienniczy opublikowany do 1800 r. włącznie.
SYGNATURA - oznaczenie numeryczne lub literowe umieszczane w książkach drukowanych na dolnym marginesie karty i służące celom porządkowym.
SYGNET DRUKARSKI - znak firmowy oficyny drukarskiej stosowany w celu odróżniania tłoczonych przez nią wydawnictw od produkcji konkurencji. Po raz pierwszy użyty w 1457 roku (wg niektórych badaczy w 1462 r.) przez mogunckich typografów: Johanna Fusta i Petera Schöffera. Początkowo prosty w formie umieszczany był w kolofonie, z czasem przybierać zaczął coraz bardziej ozdobną postać i przeniósł się na kartę tytułową. Od XVII w. wypierany stopniowo przez sygnet nakładcy.
TRANSKRYPCJA (z łac. transscriptio - przepisywanie) - system zapisywania za pomocą odpowiednich liter alfabetu oraz znaków specjalnych przybliżonego brzmienia głosek, utrwalonego systemem znaków literowych należących do innej pisowni tego samego języka lub do alfabetu innego języka.
TRANSLITERACJA - system zapisu polegający na zastąpieniu liter jednego alfabetu literami innego alfabetu (języka), przy czym każdej literze wzoru odpowiada jeden znak literowy alfabetu drugiego.
UKŁAD BIBLIOGRAFII - podział i sposób uporządkowania opisów bibliograficznych w zrębie głównym spisu bibliograficznego; w zależności od obfitości zgromadzonego materiału, przeznaczenia i rodzaju bibliografii stosuje się dwa podstawowe typy układów: układy formalne lub układy rzeczowe. Do układów formalnych należą m.in. u. alfabetyczny (wg nazw autorów oraz tytułów prac anonimowych i zbiorowych, stosowany najczęściej w bibliografiach załącznikowych), u. chronologiczny (wg dat powstania/wydania dokumentów, stosowany najczęściej w podmiotowych bibliografiach osobowych). Porządkowanie rzeczowe wymaga znajomości treści dokumentów rejestrowanych w bibliografii i znajduje zastosowanie w obszernych spisach wymagających wielostopniowego szeregowania; najczęściej stosowane to: u. działowy, u. przedmiotowy, u. systematyczny, którego najbardziej rozbudowaną odmianą jest UKD - uniwersalna klasyfikacja dziesiętna, stosowana np. w „Przewodniku Bibliograficznym”, czyli polskiej narodowej bibliografii wydawnictw zwartych.
WERSALIKI (zw. majuskułą) - duże litery alfabetu.
WYDANIE - opublikowanie zespołu egzemplarzy dokumentu wyprodukowanych z tego samego wzorca, np. składu drukarskiego lub matrycy płyty gramofonowej, w ramach jednej inicjatywy wydawniczej.
WYDANIE KRYTYCZNE - edycja tekstu ustalonego dzieła z bogatym aparatem krytyczno-naukowym wraz z ukazaniem odmian (np. występujących w poprzednich wydaniach) tekstu.
WYDAWNICTWO - dokument samoistny wydawniczo; dokument opublikowany, wydany jako jednostka fizyczna lub zespół jednostek fizycznych.
WYDAWNICTWO CIĄGŁE - wydawnictwo o nieprzewidzianym z góry zakończeniu, ukazujące się w określonych lub nieokreślonych odstępach czasu, częściami opatrzonymi wspólnym tytułem i zwykle oznaczonymi numerycznie (zeszyty, tomy, roczniki).
WYDAWNICTWO PERIODYCZNE - wydawnictwo ciągłe ukazujące się w określonych odstępach czasu.
WYDAWNICTWO ZWARTE - wydawnictwo ukazujące się od razu jako całość lub którego zakończenie zostało z góry przewidziane.
WZNOWIENIE (REEDYCJA) - każde następne, po pierwszym opublikowanie danego dzieła (może zawierać zmiany w stosunku do poprzedniego wydania).
ŻYWA PAGINA - powtarzający się zazwyczaj na każdej stronicy, umieszczony w jej górnej części (nad pierwszym wierszem kolumny tekstu) skrócony tytuł dzieła, jego części, rozdziału lub zarys treści stronicy. W encyklopediach, słownikach i leksykonach pierwsze lub pierwsze i ostatnie hasło umieszczone na danej stronie.
