Joanna Oleniak SR I

Marksizm

Karol Marks

Karol Marks, urodzony 5 maja 1818 r. w Trewirze, na obszarze ówczesnych Prus. Pochodził z zeświecczonej rodziny żydowskiej o bogatych tradycjach talmudycznych i rabinistycznych. Jego ojciec, by uniknąć ograniczeń ustawy uniemożliwiającej Żydom dostęp do wyższych stanowisk prawniczych i lekarskich, przeszedł z całą rodziną na luteranizm. Po ukończeniu gimnazjum Marks podjął studia prawnicze na uniwersytecie w Bonn, a po roku przeniósł się na Uniwersytet Berliński, w tym czasie jeden z najlepszych na świecie. Jednocześnie pracował jako dziennikarz. Zainteresował się filozofią - doktoryzował się na uniwersytecie w Jenie w 1840 r., na podstawie rozprawy o teoriach atomistycznych Demokryta i Epikura. W 1843 r. opuścił Niemcy i osiadł w Paryżu, gdzie poznał Engelsa. W 1845 r., po powrocie do kraju, próbował razem z Engelsem stworzyć partię komunistyczną. W 1864 Marks współtworzył Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, tzw. Pierwszą Międzynarodówkę Socjalistyczną, którego został przewodniczącym. W 1867 r. wydany został pierwszy tom Kapitału, jeden z sześciu zamierzonych przez Marksa. Dwa kolejne wydane zostały już po jego śmierci przez Engelsa, na podstawie zgromadzonych zapisków. Brał udział w wydarzeniach Wiosny Ludów (1848 r., wówczas też ukazał się Manifest komunistyczny) i po ich zakończeniu musiał ponownie emigrować, tym razem do Anglii. Osiadł wówczas w Londynie i pozostał tam do śmierci. Zmarł 14 marca 1883 r.

- Filozofowie dotąd tylko objaśniali świat, chodzi jednak o to, by go zmieniać.

Marksizm

Marksizm to całokształt prądów filozoficznych, ekonomicznych i polityczno-społecznych, a także światopoglądowego myślenia i działania, które odwołują się do filozofii Karola Marksa i Fryderyka Engelsa w połowie XIX w. oraz kontynuatorów ich dorobku intelektualnego. Jednak termin „marksizm” nie może być jednoznacznie interpretowany, ponieważ dorobek obu myślicieli był przez nich korygowany i uzupełniany do ich śmierci, a poszerzany jest jeszcze do dziś. W państwach komunistycznych marksizm został rozbudowany jako system „naukowy”, który funkcjonuje podobnie jak religia („substrat” religii) i którego „dogmaty” podobne są do prawd wiary. W świecie zachodnim podejmowano próby rozwoju i kontynuacji tego systemu: od radykalnych grup lewicowych (nowa lewica) poprzez krytycznych marksistów (neomarksiści) aż do prób powiązania chrześcijańskiego modelu świata z metodami marksistowskimi (teologia wyzwolenia). Marksizm stał się ideologiczną i polityczną podstawą ruchów robotniczych końca XIX i początku XX w. w Europie, w tym także rewolucji socjalistycznej w Rosji (1917), w byłym Związku Radzieckim, a także w innych państwach socjalistycznych powstałych po II wojnie światowej, był jedyną obowiązującą doktryną ekonomiczną i polityczno-społeczną.

Klasycy marksizmu przyjęli założenie, że na świecie istnieje tylko materia i rządzi się prawami dialektyki. Teoria Marksa, nazwana przezeń "materializmem historycznym", a przez Engelsa "socjalizmem naukowym" lub "materializmem dialektycznym", opiera się na heglowskiej tezie, że historia przejawia się w dialektyce (ścieraniu się) przeciwstawnych sił. Punktem wyjścia była dla nich idealistyczna filozofia Hegla, który upatrywał w niej podstawową zasadę stawania się świata. Hegel był filozofem idealistycznym i uważał, że żyjemy w świecie pozorów, natomiast rzeczywistość jest idealna. Marks zaadoptował na potrzeby swojego systemu pojęcie dialektyki, odrzucił jednak idealizm Hegla. Kontynuował tu myśl Ludwiga Feuerbacha, który w swej książce O istocie chrześcijaństwa stwierdził, że Bóg jest jedynie wytworem człowieka, a jego atrybuty są projekcjami ludzkich marzeń i pragnień. Marks uważał, że to świat materialny jest rzeczywisty, a nasze idee i wyobrażenia są jego konsekwencjami, a nie, że idee materii są naszymi koncepcjami. Podobnie jak Hegel i inni filozofowie, Marks odróżniał pozory od rzeczywistości, jednak jego zdaniem to uwarunkowane historycznie i społecznie ideologie uniemożliwiają ludziom jasny ogląd warunków materialnych, w jakich żyją. Każda rzecz i każde zjawisko noszą w sobie zalążek sprzeczności (teza - antyteza - synteza), która prowadzi do jedności. Klasycy marksizmu przyjmują, że tylko takie ujęcie historii jest uzasadnione, które zakłada, że człowiek musi najpierw produkować materialne środki do życia, a dopiero później może się zajmować sztuką, religią czy nauką. Stan gospodarczo-technicznego rozwoju jest zatem bazą do dalszego rozwoju społeczeństwa. Celem marksizmu jest zbudowanie „społeczeństwa bezklasowego”, w którym panuje „dyktatura proletariatu” - polityczna władza kapitalistów została obalona przez proletariat. Drogą do osiągnięcia takiego stanu rzeczy jest rewolucja, która powinna objąć cały świat. Powinien ja poprowadzić proletariat, jako jedyna uświadomiona klasa, jednak musi wykorzystać inne, żyjące w nędzy klasy społeczne, jak drobnomieszczaństwo i chłopstwo.

Jednym z fundamentalnych pojęć koncepcji Marksa jest praca. Marks twierdził, że w naturze ludzkiej leży przekształcanie przyrody i nazwał ów proces transformacji pracą, a samą zdolność do przekształcania przyrody określił mianem siły roboczej. Siła robocza jest nierozerwalnie związana z ludzką wyobraźnią i inteligencją i jest to jedyne założenie, jakie Marks czyni o naturze ludzkiej. Choć dla Marksa siła robocza jest ludzką naturą, uważał, że jest ona czynnikiem indywidualnym - praca jest aktywnością społeczną i jest zdeterminowana przez zmieniające się w czasie warunki społeczne. Zdefiniował także pojęcia takie, jak: środki produkcji, czyli przedmioty, których używamy w procesie produkcji, jak ziemia, zasoby naturalne i technologia, czy społeczne stosunki produkcji, czyli relacje społeczne, które określają wykorzystywanie środków produkcji. Termin "społeczne stosunki produkcji" obejmuje nie tylko relacje między jednostkami, ale również między grupami społecznymi czy klasami.

Pojęcie wolności

Wolność była dla Marksa nie tyle przeciwieństwem zewnętrznego przymusu, co zdolnością do życia zgodnego z istotą społeczeństwa, czyli opozycją wobec dehumanizacji. Nie mówił o wolności jednostki, ale o kolektywnej wolności gatunkowej, wyzwoleniu wspólnotowej natury ludzkiej. Wolność indywidualna interesowała go tylko jako indywidualna partycypacja jednostki w komunizmie. Krytykował on liberalną koncepcję wolności, odrzucając pojęcie wolnego kontraktu między kapitalistą a robotnikiem oraz formalny i negatywny charakter burżuazyjnej wolności. Wolność burżuazyjna sprowadza się do wolności sprzedawania i kupowania. Liberalna koncepcja praw człowieka jest tylko maską dla eskalacji ucisku robotnika.

Jednocześnie Marks uważał, że systemy społeczno-ekonomiczne nie są swobodnie wybieralne, ale zdeterminowane czasowo i synchronicznie (poprzez wewnętrzną logikę). Wolny jest więc ten, kto świadomie dąży do celu, ale cel ten jest z góry określony. Dotychczasowe formy wolności postrzegał jako iluzję świadomości. Uważał, że celem komunizmu powinno być pojednanie egzystencji z esencją. Marks używał pojęcia wolności w kontekstach pozytywnym i negatywnym. Wolność ma centralne znaczenie w jego koncepcji filozoficznej, a marginalne w koncepcji politycznej. Realizacja wolności jest dla niego, podobnie jak dla Hegla, sensem realizacji

historii, celem ostatecznym procesu dziejowego.

Ekonomia marksistowska - krytyka kapitalizmu

Przed pojawieniem się kapitalizmu w Europie istniały rynki, na których producenci i handlowcy kupowali i sprzedawali dobra. Według Marksa kapitalistyczne stosunki produkcji rozwinęły się w Europie, gdy praca sama stała się dobrem - gdy chłopi uzyskali możliwość sprzedaży swojej siły roboczej i zostali zmuszeni do jej sprzedaży, bo nie posiadali już własnej ziemi ani narzędzi produkcji. Ludzie sprzedają swoją siłę roboczą, gdy akceptują wynagrodzenie za to, co produkują w danym okresie(czyli nie sprzedaje się wytworów pracy, ale samą pracę). W zamian za siłę roboczą otrzymują pieniądze, by przeżyć. Ci, którzy muszą sprzedawać własną siłę roboczą, by przeżyć, nazywają się "proletariuszami", ci zaś, którzy kupują siłę roboczą, w ogólności zaś ci, którzy posiadają ziemię lub technologię produkcji, są "kapitalistami" lub "burżuazją".

Kapitalistyczne sposoby produkcji umożliwiają duże tempo rozwoju, ponieważ kapitalista ma motywację i może inwestować zyski w nowe technologie. Marks uważał klasę kapitalistów za najbardziej rewolucyjną w historii, ponieważ stale rewolucjonizuje środki produkcji. Konkurencja między przedsiębiorcami powoduje, że muszą oni płacić robotnikom coraz więcej lub zastępować ich pracę coraz nowocześniejszymi maszynami. Jednak Marks był przekonany o podatności kapitalizmu na cykliczne kryzysy. Wykazywał, że kapitaliści inwestują coraz więcej w nowe technologie, a coraz mniej w pracę. Ponieważ to wartość dodana jest źródłem zysku, doszedł do wniosku, że stopa zysku maleje wraz ze wzrostem ekonomii. Gdy stopa zysku spadnie poniżej pewnego poziomu, nastąpi recesja, co doprowadzi do zapaści niektórych gałęzi ekonomii, a także do upadku tego systemu gospodarczego - ogólnego kryzysu kapitalizmu. Marks wnioskował dalej, że wartość siły roboczej również spadnie, co umożliwi inwestycje w nowe technologie i rozwój nowych sektorów ekonomii. Wierzył, że cykl rozwój-zapaść-rozwój będzie przerywany coraz poważniejszymi kryzysami. Co więcej, wierzył, że długofalowym następstwem opisanego procesu będzie dalszy wzrost bogactwa klas posiadających i postępująca nędza proletariatu. Gdyby proletariat doprowadził do walki klas, zniesienia prywatnej własności i przejął środki produkcji, dokonałby zasadniczych zmian stosunków społecznych i korzyści z tego objęłyby wszystkich, a system produkcji byłby mniej narażony na cykliczne kryzysy.

Historiozofia

Marksowska filozofia historii została określona jako materializm historyczny, powstała ona bowiem jako rozszerzenie koncepcji materializmu dialektycznego na zjawiska społeczne. Według Marksa, świat jest materialny i rozwija się zgodnie z obiektywnymi prawami materii, stąd jest poznawalny. Podstawą naszej wiedzy jest praktyka. Marks głosił, że każde zjawisko ma w przyrodzie materialne powiązania z innymi (zasada jedności świata), składa się to na jedną całość pozostającą w nieustannym ruchu. Oznacza to, że świat nie tylko stale się zmienia, ale także przechodzi od form niższych do coraz bardziej doskonałych. Wszystko to odbywa się w bezustannej walce, która jest siłą napędową każdego rozwoju.

Marks sformułował koncepcję bazy i nadbudowy:

• baza (podstawa) - to całokształt stosunków produkcji, tworzący ekonomiczną strukturę społeczeństwa,

• nadbudowa - to procesy prawne, polityczne i duchowe, którym odpowiadają pewne formy świadomości społecznej.

Zgodnie z tą koncepcją, to nie świadomość stanowi o bycie, ale przeciwnie -byt kształtuje świadomość człowieka. Wynika z tego, że pierwsze miejsce wśród czynników życia ludzkiego zajmują czynniki społeczne, wśród nich materialne, a węziej - gospodarcze. To właśnie one decydują o świadomości i życiu duchowym. Marks twierdził, że historia poznała dotychczas pięć typów stosunków produkcji: gminy pierwotne, niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne. Stosunki te określają nadbudowę ideologiczną, czyli pełnię relacji społecznych we wszelkich pozostałych dziedzinach. Uważał, że tak jak kapitalizm zastąpił feudalizm, a feudalizm niewolnictwo, tak wkrótce socjalizm wyprze kapitalizm, gdyż ustrój ten stracił rację bytu (wraz z socjalizacją produkcji powinno następować uspołecznienie jej środków).

Koncepcje alienacji

Alienacja (wyobcowanie) to zjawisko polegające na tym, że niektóre twory

człowieka, tak materialne, jak duchowe (np. produkty pracy, wynalazki, idee, instytucje, prawa) uniezależniają się od niego i zaczynają funkcjonować wbrew intencjom, które towarzyszyły ich powstaniu, by w końcu podporządkować sobie swego twórcę. Pojęcie to zostało sformułowane po raz pierwszy przez Hegla. Marks pisał: „robotnik staje się towarem tym tańszym, im więcej towarów wytwarza”. W miarę jak rośnie wartość świata rzeczy, zwiększa się proporcjonalnie deprecjacja świata ludzi. Praca wytwarza nie tylko towary, wytwarza samą siebie i robotnika jako towar i to w takim stosunku, w jakim w ogóle wytwarza towary.

Karol Marks zdefiniował je w kategoriach ekonomicznych jako:

• dominację tego, co wytworzone, zazwyczaj towaru lub kapitału, nad wytwórcą (alienacja produktu pracy),

• traktowanie pracy jako towaru, przy równoczesnym odczuwaniu jej jako formy zniewolenia (alienacja procesu pracy),

• rozbieżność sytuacji człowieka rzeczywistego i tzw. istoty człowieka jako określonego tworu kulturowego (alienacja człowieka).

Z powyższej klasyfikacji Marks wywodził, że skoro działalność robotnika jest dla niego męką, to dla kogoś innego musi być źródłem używania i radości życia.. Uważał on, że następstwem alienacji jest kształtowanie się własności prywatnej.

Wpływ filozofii marksistowskiej na kształt systemów polityczno-gospodarczych

Główne dzieło Marksa i Engelsa obejmuje szeroki zakres problemów i przedstawia całościową analizę historii i społeczeństwa w terminach klasowych. Ich następcy, odwołując się do tych analiz, rozwinęli filozofię ekonomiczną i polityczną nazywaną maksizmem. W obrębie marksizmu szybko doszło jednak do sporów o interpretacje terminów marksowskich i sposób ich odniesienia do aktualnej sytuacji ekonomiczno-politycznej. Dopóki żył Marks, sprawa była jasna - jedynie on miał monopol na poprawne interpretacje wydarzeń i uznawanie, kto rozumie, a kto nie, jego filozofię. Dziś za marksistę uważamy właściwie każdego, kto odwołuje się bezpośrednio do jego filozofii, używa charakterystycznego języka stworzonego przez Marksa, jego kluczowych pojęć (klasy społeczne, fetyszyzm towarowy, alienacja pracy) lub wyznawcę wiary, że rewolucja jest jedyną drogą do społeczeństwa komunistycznego.

Zasady nowego ustroju gospodarczego, powstałego po upadku kapitalizmu, określili już kontynuatorzy Marksa (on sam na ten temat nie zabierał głosu): miał to być komunizm - ustrój oparty na społecznej własności środków produkcji (państwowej lub społecznej), z centralnym planowaniem i zarządzaniem, zastępującymi mechanizm rynkowy w regulacji procesów gospodarczych, dążący do pełnego zaspokojenia potrzeb społecznych na drodze rozdawnictwa dóbr i usług, przy zastosowaniu zasady „każdemu według potrzeb”. Etapem przejściowym do komunizmu miała być gospodarka socjalistyczna - socjalizm.

Filozofia marksistowska odegrała bardzo dużą rolę w kształtowaniu się systemów polityczno-gospodarczych w wielu państwach Europy. W 1917 r., podczas pierwszej wojny światowej, w Rosji carskiej doszło do rewolucji. W jej wyniku przywódca rosyjskiego ruchu komunistycznego, Włodzimierz Lenin, wraz z grupą współtowarzyszy przejął władzę, ustanawiając tam pierwsze w historii państwo socjalistyczne. Rozwinąwszy twórczo myśl Marksa do postaci leninizmu (bolszewizmu), komuniści rosyjscy postanowili zlikwidować burżuazję jako klasę społeczną, likwidując fizycznie wszystkich jej przedstawicieli. Na arenie międzynarodowej interesów ojczyzny światowego proletariatu broniła powołana przez Lenina Trzecia Międzynarodówka. Twórczej reinterpretacji teorii Marksa dokonano również w Chinach. Tutaj Mao Tse Tung doszedł do wniosku, że w braku odpowiednio rozwiniętej klasy robotniczej rolę proletariatu odgrywać może chłopstwo.

W marksistowskim kierunku poglądów ekonomicznych już w XIX w. wyodrębniły się dwa nurty: rewolucyjny - reprezentowany przez R.Luksemburg, W.I. Lenina i innych ekonomistów radzieckich, który później przekształcił się w ekonomię polityczną socjalizmu, oraz reformatorski - poddający rewizji, w ostrzejszej (E. Bernstein) lub słabszej (K. Kautsky, R. Hilferding) formie, poglądy Marksa, w tym zwłaszcza teorię wartości i tezę o nieuchronności upadku kapitalizmu.

---