Podział nauk epidemiologicznych
według gromadzonej wiedzy
epidemiologia ogólna
epidemiologia szczegółowa
epidemiologia chorób zakaźnych i inwazyjnych
epidemiologia zakażeń szpitalnych
epidemiologia chorób cywilizacyjnych
epidemiologia chorób środowiskowych
epidemiologia chorób zawodowych
epidemiologia wypadków związanych z pracą
epidemiologia wojenna
geografia epidemiologiczna
epidemiologia historyczna
ze względu na działalność praktyczną
epidemiometria (metodologia epidemiologiczna)
profilaktyka (epidemiotechnika)
promocja zdrowia - działania informacyjne prowadzone przez pracowników służby zdrowia i wybranych ogniw administracyjno-medycznych, umożliwiające ogółowi ludności zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem oraz stwarzające możliwość poprawy stanu zdrowia
organizacja służb sanitarnych i przeciwepidemicznych
polityka zdrowotna - wytyczanie strategicznych kierunków ochrony zdrowia społeczeństwa oraz potrzeb diagnostycznych i leczniczych, opracowanie strategii działań profilaktycznych, legislacja prozdrowotnych aktów prawnych, ustalenie nakładów finansowych na służbę zdrowia.
Epidemiologia - nauka o rozpowszechnieniu i o czynnikach warunkujących występowanie związanych ze zdrowiem stanów lub zdarzeń w określonych populacjach oraz jako dyscyplina służąca kontroli problemów zdrowotnych (Last, 1995).
Zdrowie - pełen dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak choroby bądź niedomagania (WHO, 1948).
Choroba - każde zaburzenie homeostazy organizmu, niezależnie od jego przyczyny.
Zgony z powodu cholery na obszarach Londynu zaopatrywanych w wodę przez różne przedsiębiorstwa, 8.07.-26.09.1854 (wg Snow, 1855, cyt. za Beaglehole i wsp., 2002)
Przedsiębiorstwo |
Ludność zaopatrywana w wodę w 1851 r. |
Zgony z powodu cholery |
Współczynnik zgonów na 1000 mieszkańców |
A |
167 654 |
844 |
5,0 |
B |
19 133 |
18 |
0,9 |
Podział badań epidemiologicznych
Badania obserwacyjne
Badania opisowe
Badania analityczne
ekologiczne
przekrojowe
kliniczno-kontrolne
kohortowe
Badania eksperymentalne
POSTĘPOWANIE W BADANIU Kliniczno-kontrolnym
PLAN BADANIA:
1. Wybór |
Przypadki |
Kontrola |
|
2. Pomiar ekspozycji w przeszłości |
ekspozycja (+) |
a |
b |
|
ekspozycja (-) |
c |
d |
|
ogółem |
a + c |
b + d |
3. Porównanie proporcji eksponowanych w grupach |
a/a + c |
b/b + d |
|
POSTĘPOWANIE W BADANIU KOHORTOWYM
PLAN BADANIA:
1. Wybór |
Narażeni |
Nie narażeni |
|
2. Obserwacja stanu zdrowia obu grup |
nowe zachorowania |
a |
b |
|
zdrowi |
c |
d |
|
ogółem |
a + c |
b + d |
3. Porównanie proporcji chorych w grupach (zapadalności) |
a/a + c |
b/b + d |
|
Badania kohortowe
Zalety:
dokładne określenie mierników bezpośredniego ryzyka rozwoju choroby w populacji (współczynnik zapadalności, remisji, umieralności) w powiązaniu z zagrożeniami środowiskowymi
ograniczenie błędów w pozyskiwaniu informacji o badanych czynnikach - kryteria i procedury diagnostyczne można ściśle ustalić i wystandaryzować
możliwość ustalenia relacji badanych czynników, także w stosunku do innych chorób (w badaniach retrospektywnych możliwość analizowania tylko jednej choroby)
Wady:
wysokie koszty i trudności organizacyjne - duży rozmiar badanych populacji i długi czas obserwacji
konieczność zapewnienia tego samego standardu diagnostycznego w toku długoletnich obserwacji prospektywnych
nieprzydatność do badania chorób o niskich współczynnikach zapadalności
udział badanych maleje wraz z upływem czasu - kohorta jest coraz silniej wyselekcjonowana
Mierniki zdrowia
Pozytywne
Określają sprawność i prawidłowość funkcji poszczególnych narządów oraz sprawność całego ustroju
Negatywne - pomiar natężenia chorób w populacji:
Chorobowość
Zapadalność
Inwalidztwo
Upośledzenie (impairment) - jakakolwiek ułomność psychiczna, fizyczna lub anatomiczna dotycząca budowy lub funkcjonowania ustroju
Niepełnosprawność (disability) - jakiekolwiek ograniczenie lub brak (w wyniku upośledzenia) zdolności do wykonywania zgodnie z przyjętą normą działalności życiowej
Inwalidztwo (handicap) - niedogodność występująca u danej osoby w wyniku upośledzenia lub niepełnosprawności, która ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie przez nią w normalny sposób jej roli życiowej
Umieralność
Śmiertelność
Absencja chorobowa
Częstotliwość hospitalizacji
Chorobowość (PREVALENCE) - frakcja (odsetek) populacji badanej, u którego w danym punkcie czasowym występuje określone zjawisko zdrowotne
Współczynnik chorobowości
Czynniki wpływające na poziom chorobowości
Podwyższające |
Obniżające |
|
|
Zapadalność - nowe przypadki danej choroby, które pojawiły się w określonym przedziale czasowym
Współczynnik zapadalności
|
Zapadalność |
Chorobowość |
Licznik |
Ilość nowych przypadków (choroby), które pojawiły się w określonym przedziale czasu w badanej grupie, początkowo wolnej od objawów choroby |
Wszystkie przypadki (choroby) odnotowane w badanej populacji w określonym punkcie czasowym |
Mianownik |
Wszystkie osoby wrażliwe na zachorowanie (zdrowe) wchodzące w skład badanej populacji w momencie rozpoczęcia badania |
Wszystkie osoby badane w danym punkcie czasowym (zdrowe + chore) |
Czas badania |
Przedział czasu |
Punkt czasowy |
Metoda pomiaru |
Badanie kohortowe |
Badanie przekrojowe |
Trendy sekularne współczynników zapadalności (linia przerywana) i chorobowości (linia ciągła)
Skrócenie średniego czasu trwania choroby Skuteczna terapia Wysoka śmiertelność choroby Nieskuteczna profilaktyka |
Bez zmian |
Choroba przewlekła Wydłużenie przeżyć Skuteczna profilaktyka |
Skuteczna profilaktyka Skuteczna terapia |
Umieralność - liczba zgonów występująca określonym czasie w danej populacji
Współczynnik umieralności ogólnej
Cząstkowe współczynniki umieralności:
- dla określonej grupy wiekowej
- dla mężczyzn lub kobiet
- z powodu określonej choroby:
Wskaźnik umieralności proporcjonalnej - proporcja zgonów z powodu określonej przyczyny w stosunku do ogółu zgonów:
Wskaźnik śmiertelności - odsetek zgonów spowodowanych przez daną chorobę w populacji chorych na tę chorobę
Umieralność niemowląt
Zgon płodu - zgon następujący przed całkowitym wydaleniem płodu lub wydobyciem z ustroju matki
Noworodek martwo urodzony - noworodek, którego zgon nastąpił przed całkowitym wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki i którego ciężar wynosił przynajmniej 1001 g
Noworodek niezdolny do życia z oznakami życia - noworodek o ciężarze co najmniej 601 g, a poniżej 1001 g, który po wydaleniu lub wydobyciu z ustroju matki żył krócej niż 24 godziny
Noworodek niezdolny do życia bez oznak życia - - noworodek o ciężarze co najmniej 601 g, a poniżej 1001 g, który po wydaleniu lub wydobyciu z ustroju matki nie wykazuje oznak życia
Ogólny współczynnik umieralności niemowląt
Współczynnik wczesnej umieralności niemowląt
Współczynnik późnej umieralności niemowląt
Współczynnik umieralności okołoporodowej
Współczynnik martwo urodzonych
PLAN BADANIA EPIDEMIOLOGICZNEGO
Wstępne założenie
Wysoka zapadalność na chorobę X jest skutkiem zwiększonego narażenia na czynnik Y…
Zwiększona ekspozycja na czynnik X zaowocuje wzrostem zapadalności na chorobę Y…
Wybór typu badania epidemiologicznego
|
PRZYDATNE |
NIEPRZYDATNE |
Rzadko występująca choroba |
Kliniczno-kontrolne (5) Ekologiczne (4) |
Przekrojowe Kohortowe |
Rzadka przyczyna (czynnik ryzyka) |
Kohortowe (5) Ekologiczne (2) |
Przekrojowe Kliniczno-kontrolne |
Jedna przyczyna - wiele efektów |
Kohortowe (5) Przekrojowe (2) Ekologiczne (1) |
Kliniczno kontrolne |
Badanie zależności czasowych |
Kohortowe (5) Ekologiczne (2) |
Kliniczno-kontrolne Przekrojowe |
Bezpośredni pomiar zapadalności |
Kohortowe (5) Kliniczno-kontrolne (1)* |
Ekologiczne Przekrojowe |
Długi okres utajenia |
Kliniczno-kontrolne (3) |
Kohortowe Przekrojowe Ekologiczne |
Populacja badana
Charakterystyka
reprezentatywna dla populacji, do której będą odnosiły się wyniki badania
Liczebność
istotność statystyczna wyników (rozkład normalny)
bez zbędnych kosztów
Metody doboru populacji do badań
DOBÓR PRZYPADKOWY |
DOBÓR CELOWY |
Losowanie Metoda reprezentatywna Dobór przypadkowy |
Badania przesiewowe Wybór celowy do grupy badanej Matching do grupy kontrolnej |
Wybór analizowanych parametrów
narażenie
występowanie choroby lub jej skutków
Pomiar narażenia
ankieta/wywiad
pomiar bezpośredni
Rodzaje pytań stosowanych w wywiadzie/ankiecie
pytania otwarte
Ile papierosów dziennie palisz?
pytania zamknięte
Ile papierosów dziennie palisz?
a) <10 szt.
b) 10-20 szt.
c) >20 szt.
pytania dychotomiczne
Czy palisz papierosy?
a) tak
b) nie
Każde pytanie powinno być jasno sformułowane
i nie może sugerować odpowiedzi!!!
Czy kiedykolwiek byłeś hospitalizowany?
???
Czy kiedykolwiek byłeś w szpitalu?
Tak, w odwiedziny u chorej cioci.
Czy kiedykolwiek leżałeś w szpitalu?
Tak, kiedy się urodziłem.
Czy kiedykolwiek leżałeś w szpitalu z powodu choroby?
Bezpośredni pomiar narażenia na czynniki środowiskowe
ekspozycja zewnętrzna
ekspozycja wewnętrzna - biomarkery
Biomarkery narażenia
Obecne w wewnętrznych przedziałach organizmu mierzalne ilości czynnika szkodliwego i/lub jego metabolitów i/lub produktów jego interakcji z innymi czynnikami lub tkankami
Biomarkery wrażliwości
Określają wpływ czynników genetycznych lub nabytych na wystąpienie/wielkość skutków zdrowotnych wywołanych narażeniem
Biomarkery skutku biologicznego (choroby)
Mierzalne zmiany w organizmie (biochemiczne, strukturalne, czynnościowe, behawioralne) powstałe w wyniku narażenia
hematologiczne
nefrotoksyczności
hepatotoksyczności
immunotoksyczności
genotoksyczności
Pomiar występowania choroby lub jej skutków
negatywne mierniki zdrowia
Rozpoznanie choroby w badaniu epidemiologicznym
zawsze ten sam scenariusz wywiadu
test diagnostyczny o odpowiedniej trafności
zdefiniowany zakres wartości prawidłowych
Trafność testu diagnostycznego
Czułość - odsetek stwierdzanych rozpoznań prawdziwie dodatnich
Swoistość - odsetek stwierdzanych testem rozpoznań prawdziwie ujemnych
Zależność pomiędzy czułością a swoistością testu w diagnostyce cukrzycy
(wg Diabetes Program Guide, Public Health Service Publication No. 506, 1960)
Poziom cukru we krwi 2 h po posiłku [mg%] |
Czułość (faktycznie chorzy) [%] |
Swoistość (faktycznie zdrowi) [%] |
70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 |
98,6 97,1 94,3 88,6 85,7 71,4 64,3 57,1 50,0 47,1 42,9 38,6 34,3 27,1 |
8,8 25,5 47,6 69,8 84,1 92,5 96,9 99,4 99,6 99,8 100,0 100,0 100,0 100,0 |
Weryfikacja statystyczna wyniku badania
6