Doktryna liberalna. Najważniejsze wartości to: wolność jednostki, poszanowanie prywatnej własności, dążenie do indywidualnych korzyści. Smith - ojciec współczesnej ekonomii - w gospodarce jest niewidzialna ręka rynku, która powoduje powrót rynku do równowagi.D. liberalna zakłada indywidualizm jednostki, każdy ma prawo do realizacji własnych zamierzeń i korzyści. Interes społeczeństwa ma wynikać z interesu jednostki. „Państwo jest bogate bogactwem obywateli”. Jeśli człowiek jest wolny to dobrze się rozwija wolny i nieskrępowany rynek. Każda ingerencja państwa w sferę rynku gospodarczego jest widziana negatywnie. Władza osłabia inicjatywy obywateli, więc nie jest dobra dla gospodarki. Miejsce człowieka wynika z jego natury ( indywidualista, hedonista, racjonalista ). Człowiek najlepiej realizuje się w wolności, w warunkach wolnego rynku, gdzie wyrabia się przedsiębiorczość, zaradność, zapobiegliwość, czyli cechy przyczyniające się do rozwoju. Na świecie jednak sporo jest osób mało przedsiębiorczych. Z myślą o nich liberałowie proponują ideę pomocniczości - pomoc udzielana w pierwszej kolejności przez rodzinę, dalej przez grupy sąsiedzkie, etniczne, religijne, kręgi ludzi dobrej woli. Jest to pomoc zindywidualizowana, pomoc charytatywna ( skuteczna pomoc społeczna ). „Każdy jest kowalem swego losu”. Pomoc ma polegać na użyczeniu wędki, a nie ryby, np. oferta pracy dla bezrobotnego, a nie zasiłek. Trzeba zaktywizować ludzi, a nie pozwolić im biernie czekać na pomoc. Liberałowie są za obniżaniem podatków. Niższe podatki dają więcej wolności dla jednostki, uaktywniają społeczeństwo i dają wyższe dochody dla państwa ( budżetu ). Po przekroczeniu pewnego progu podatkowego wpływy do budżetu zaczynają maleć ( dla różnych państw próg ten jest różny ) gdyż: -ludzie nie rozwijają swojej działalności gospodarczej, bo za dużo muszą płacić państwu ( zmniejsza się aktywność gospodarcza -rośnie „szara strefa” ( nieopodatkowana ), bo zachowuje się zysk dla siebie, -następuje wywóz kapitału za granicę, Przy niskich podatkach przedsiębiorczość rośnie bardzo szybko ( daleka Azja ), a ponadto przechodzenie z niższej grupy dochodowej do wyższej jest bardzo łatwe. Politykę tą uważa się za niezbyt korzystną. Jest to radykalna polityka. Skutkiem prowadzenia polityki liberalnej jest rozwarstwienie społeczeństwa ( bieguny: bogactwa i biedy ). Powszechnie uważa się, że należy prowadzić politykę mieszaną.	Doktryna socjalliberalna. Najważniejsze wartości to: wolność jednostki, poszanowanie prywatnej własności, solidarność, bezpieczeństwo socjalne. Dbając o to, aby każdy mógł żyć bezpiecznie socjalnie, trzeba ubezpieczyć każdego obywatela. Państwo musi pomagać potrzebującym - działalność socjalna państwa. D. socjalliberalna to model pośredni między liberalizmem a socjaldemokracją. Wolny rynek nie zawsze zapewnia dobrobyt ( czasem następuje załamanie ), więc państwo w pewnych sytuacjach może ingerować. Państwo prowadzi politykę mającą na celu zapobieganie załamaniom. Tą doktrynę realizują Niemcy ( wprowadzono ją tam po wojnie i prowadzona jest tam do dzisiaj ). W Niemczech jest bardzo szeroki wachlarz świadczeń, jest pomoc mniejszościom, gospodarka jest skuteczna ekonomicznie i prężna socjalnie, eksport jest na dużym poziomie. Doktryna socjaldemokratyczna. Wolny rynek, wolna przedsiębiorczość, własność prywatna prowadzą do negatywnych skutków ( paraliż jednostki ). Potrzebna jest ingerencja państwa w sprawy gospodarcze i w sferze podziałui w sferze produkcji. Polityka podatkowo - transferowa. Polityka podatkowa - wyeliminowanie dużych różnic ( biedni - bogaci ). Polityka transferowa - likwidacja kominów płacowych. Transfer - zasiłek z pomocy społecznej, dla bezrobotnych, stypendium itp. Taka polityka ma uczynić ludzi równych i sprawiedliwych. W ramach tej polityki należy również dobrze rozwinąć urzędy państwowe ( rozbudowa aparatu państwowego ), aby właściwie rozdysponować środki. Trzeba zabezpieczyć godne życie człowieka dotkniętego przez los.Tą doktrynę realizują państwa skandynawskie (Dania, Szwecja, Norwegia),.Dania była bardzobogatymkrajem, ale prowadząc taką politykę spadła z tego miejsca. Zaczęto tam odchodzić od tak dużej pomocy socjalnej. Przy takiej polityce szerzy się łapówkarstwo i korupcja. Jest to bardzo drogi system.	Doktryna marksistowska. Podstawowe idee to: równość i sprawiedliwość obywateli. Wolny rynek i własność prywatna powodują niesprawiedliwość w gospodarce i nierówności społeczne. Wtedy tylko nieliczni są bogaci, a reszta jest biedna. Należy eliminować własność prywatną a preferować własność społeczną. Przedsiębiorstwa prywatne powinny być oparte na środkach społecznych. Wolny rynek powoduje ogromne załamania w gospodarce. Trzeba wprowadzić makroplanowanie ( ile czego trzeba ? ) - narodowy plan społeczno - gospodarczy.. Należy stworzyć narodowe plany makrospołeczne. Planowanie i zarządzanie odbywać się powinno w makroskali. W praktyce ( np. w Polsce po II wojnie światowej ) plany te często nie były planami dobrymi. Prymat polityki nad ekonomią i nie liczenie się z prawami ekonomicznymi prowadziły niejednokrotnie do katastrofalnych skutków. Plany były hierarchiczne, rozczłonkowane - każdy dostawał cząstkę planu do zrealizowania. Występował centralny przydział zadań i środków. Nie było miejsca na zaradność, przedsiębiorczość.Następowała likwidacja własnej produkcji. Występował brak ubezpieczeń społecznych i niedofinansowanie rolnictwa. Występował podział poprzez pracę. Każdy był pracownikiem najemnym. Duże zarobki mieli ludzie pracujący w górnictwie, hutnictwie, itp. Małe zarobki mieli ludzie pracujący w sferze budżetowej ( nauczyciele, lekarze itp. ), gdyż ich praca była rzekomo nieefektywna. Równości i sprawiedliwości nie dało się tu wprowadzić. Brak demokratycznych struktur mogących poprawiać różne błędy w zarządzaniu i planowaniu, a także brak jakiejkolwiek kontroli społecznej przyczyniały się do pogłębiania takiego stanu rzeczy. System taki musi w końcu zbankrutować ze względów ekonomicznych, gdyż jest systemem wysoce nieefektywnym. Gospodarka oparta na tym systemie to gospodarka permanentnego niedoboru.W takich warunkach rośnie „szara strefa”, szerzy się łapówkarstwo, kumoterstwo itp.	Nauka społeczna Kościoła. Ukazywana jest poprzez encykliki wydawane przez kolejnych papieży. 1893 r. - encyklika „Rerum nova rum” wydana przez Leona XIII. Kościół wypowiedział się po raz pierwszy na temat spraw gospodarczych. Obecnie istnieje kilkanaście encyklik będących nauką społeczną Kościoła, m.in. 1983 r. - encyklika „Lamoret Exerces” ( „Powołany do pracy” ) wydana przez Jana Pawła II. Jest to tzw. różowa encyklika ( nawiązuje do marksistów - poprzez swoje nazewnictwo ). Według niej - praca nie może być tylko darem państwa, praca kształtuje człowieka. Najważniejsze wartości, wedle nauki społecznej Kościoła, to: -godność osoby ludzkiej - niezbywalne prawo człowieka do rozwoju w społeczeństwie, należy tak układać stosunki społeczne, aby żadnemu człowiekowi nie odbierano godności, żadna władza nie może odbierać człowiekowi godności i wolności, -wolność jednostki - brak ograniczeń, nakazów, zakazów. Wszystko co ogranicza rozwój gospodarczy jest niedobre. Prywatna własność gospodarcza jest dobra, bo człowiek lepiej dba o swoje. Kościół opowiada się za drobnymi rodzimymi przedsiębiorstwami, gospodarstwami, -zasada „dobra wspólnego” - należy tak rozwijać stosunki gospodarcze państwa, aby wszyscy mogli osiągnąć „dobro wspólne”. Należy dążyć do takiego stanu, aby wszyscy się dobrze rozwijali, -solidarność - uporządkowana zgoda w dążeniu do „dobra wspólnego”. Wyzbycie się partykularnych interesów i dbanie o interes wspólny. Dobrą drogą do osiągnięcia solidarności są negocjacje, kompromis, brak przemocy ( „Solidarność” tak działała ), -zasada pomocniczości - człowiek sam jest kowalem swego losu, ale gdy sobie nie radzi to pomaga mu, najpierw rodzina i bliscy, a potem państwo. Człowiek powinien być samodzielny,
Ekonomia - jest nauką badającą w jaki sposób ludzie ( pojedynczo lub w zorganizowanych zespołach ) wykorzystują zasoby będące w ich dyspozycji w celu zaspokojenia różnorodnych potrzeb materialnych i niematerialnych. Proces gospodarowania: produkcja podział wymiana konsumpcja Cel gospodarowania to: konsumpcja i akumulacja. Potrzeba - odczucie braku czegoś, impuls wewnętrzny skłaniający człowieka do określonego działania.Człowiek jest istotą biologiczną potrzeby biologiczne ( jedzenie, spanie, mieszkanie ).Człowiek jest istotą psychologiczną potrzeby psychologiczne ( psychiczne ) ( rozwój emocjonalny, potrzeba więzi rodzinnych, bezpieczeństwa, autorytetu, potrzeby transcendentne ).Człowiek żyje w grupach potrzeby socjologiczne ( potrzeba więzi międzyludzkich, przewodzenia, autorytetu ).Człowiek jest istotą gospodarującą potrzeby ekonomiczne ( potrzeba posiadania dóbr, dobrego zarządzania tymi dobrami, pracy ).Człowiek jest istotą kulturalną potrzeby wyższego rzędu, kulturalne ( potrzeba tworzenia i odbioru kultury, doznań artystycznych ).Jak zaspokajamy potrzeby ?Środki zaspokajania potrzeb: a). dobra wolne - dane człowiekowi przez przyrodę ( słońce, woda, powietrze, lasy ).b). dobra gospodarcze ( produkty ) - efekt pracy człowieka powstający w procesie produkcji. Produkcja - celowa i świadoma działalność człowieka zmierzająca do przekształcenia zasobów przyrody w produkty zaspokajające potrzeby człowieka: -dobra konsumpcyjne ( żywność, odzież, sprzęty ),-dobra produkcyjne ( maszyny do dalszej produkcji ) c). usługi - celowa i świadoma działalność człowieka, w wyniku której nie powstają nowe dobra, ale, która służy do zaspokajania potrzeb: -usługi materialne ( konserwacje, naprawy ), -usługi niematerialne ( służba zdrowia, oświata, kultura ), Czynniki wpływające na stopień zaspokajania potrzeb: 1). warunki naturalne ( klimat, ukształtowanie terenu, bliskość wód, zasobność lasów ). 2). warunki demograficzne ( ilość ludności, możliwość wyżywienia ). 3). produkcja. 4). technologia - sposób produkcji dóbr przy użyciu odpowiednich środków, użytych w odpowiednich proporcjach ( np. technologia produkcji samochodów, wypieku chleba, czyszczenia odzieży . 5). wiedza i informacja ( szybkość obiegu informacji Zasoby dzielą się na:a). zasoby naturalne - dane przez przyrodę:-nieodnawialne ( raz wyczerpane zanikają ),-odnawialne ( włókna naturalne, zasoby leśne i wodne ), b). zasoby ludzkie - ludzie wraz z ich umiejętnościami i doświadczeniami zawodowymi	c). zasoby kapitałowe: -kapitał rzeczowy ( środki pracy, przedmioty pracy ), -kapitał finansowy ( gotówka, papiery wartościowe, należności, kredyty ), Środki pracy ( grupa środków przy pomocy których przekształcamy zasoby natury ) dzielą się na:∗ narzędzia pracy ( aktywne środki pracy ),∗ infrastruktura ( pasywne środki pracy ),Przedmioty pracy ( elementy środka kapitałowego, które przekształcamy w procesie produkcji ) dzielą się na: ∗ bogactwa naturalne,∗ surowce,∗ półfabrykaty ( półprodukty ), W ekonomii największym problemem do rozwiązania jest problem rzadkości.Występuje on wówczas, gdy zapotrzebowanie ( ilość dóbr i usług, którą społeczeństwo chciałoby posiadać w danym czasie ) jest większe niż możliwości ( ilość dóbr i usług, którą społeczeństwo jest zdolne wytworzyć w danym czasie ).W praktyce potrzeby są nieograniczone w czasie i przestrzeni, a raz zaspokojona potrzeba powoduje niejednokrotnie pojawienie się innych potrzeb.Nieograniczoność potrzeb i ograniczoność zasobów zmuszają człowieka do dokonywania wyborów, zarówno w skali makroekonomicznej ( cała gospodarka narodowa ) jak i w skali mikroekonomicznej ( przedsiębiorstwa, gospodarstwa ). Wybory te sprowadzają się do następujących kwestii:1). co i ile produkować ? ( ile i jakich świadczyć usług ? ) - określenie rzeczowej struktury produkcji i świadczenia usług.2). gdzie produkować ? ( gdzie świadczyć usługi ? ) - określenie przestrzennej struktury produkcji i świadczenia usług, określenie lokalizacji miejsca produkcji bądź świadczenia usług. 3). kiedy produkować ? ( kiedy świadczyć usługi ? ) - określenie czasowej struktury produkcji i świadczenia usług. Czas ma bardzo duże znaczenie w gospodarce. 4). jak produkować ? ( jak świadczyć usługi ? ) - przy pomocy jakich technologii i urządzeń ?: -rozwój kapitałochłonny - kupno nowych maszyn o zaawansowanej technologii, nowoczesność jest bardziej poszukiwana, -rozwój pracochłonny - zatrudnianie nowych pracowników, 5). dla kogo produkować ? ( komu świadczyć usługi ? ) - pytanie o podział w społeczeństwie, jakiej grupie ludzi dany produkt będzie służył Bezrobocie powoduje:-koszty ekonomiczne ( zasiłki wypłacane z budżetu państwa, powiększanie się „szarej strefy” ( nieopodatkowanej ), koszt utraconych możliwości ( gospodarka nie wykorzystuje możliwości tych ludzi ), „histereza” - utrata wartości siły roboczej ),-koszty społeczne, moralne ( depresje, ucieczki w różne nałogi, a przez to utrata zdrowia ),-korzyści ( rośnie dyscyplina w pracy i wydajność ),Gospodarowanie, czyli konieczność dokonywania wyborów ekonomicznych,	jest zawsze zdeterminowane danymi ( dostępnymi ) zasobami i technologią.Możliwości wyborów gospodarczych, jakie w momencie podejmowania decyzji posiadają podmioty gospodarcze, przejrzyście ilustruje granica możliwości produkcyjnych. Granica możliwości produkcyjnych wskazuje na alternatywne kombinacje dwóch grup produktów, które społeczeństwo jest zdolne wytworzyć w danym czasie, wykorzystując w pełni i w jak najlepszy sposób posiadane zasoby i technologie.Na granicy możliwości produkcyjnych znajdują się wybory optymalne.Granica możliwości produkcyjnych oddziela dwa zbiory kombinacji:M1 - zbiór kombinacji osiągalnych.M2 - zbiór kombinacji nieosiągalnych.W zbiorze M1 leżą kombinacje zawsze gorsze niż kombinacje znajdujące się na granicy możliwości produkcyjnych; kombinacje, przy których nie wykorzystujemy w pełni naszych zasobów. Kombinacje ze zbioru M2 oznaczają, że w danej chwili nie jesteśmy w stanie zrealizować czy wytworzyć tylu dóbr cywilnych czy wojskowych. Kombinacje nieosiągalne mogą być realizowane w przyszłości pod warunkiem osiągnięcia wzrostu gospodarczego lub w rezultacie wprowadzenia postępu techniczno - organizacyjnego. Nowe technologie, wzrost kapitału rzeczowego i ludzkiego są głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego.Mamy dwie drogi wzrostu gospodarczego: -droga ekstensywna - zwiększanie ilości czynników wytwórczych potrzebnych do produkcji oraz wykorzystywanie dotychczasowych technologii wytwórczych,-droga intensywna - zwiększanie wydajności pracy dzięki użyciu lepszych narz i materiałów oraz dzięki pracy wykwalifikowanych robotników, Rynek - miejsce, gdzie sprzedający i kupujący spotykają się, określają przedmiot i warunki sprzedaży i kupna oraz dokonują transakcji.Podział rynku:1). z punktu widzenia zasięgu terytorialnego:-rynek lokalny ( np. krakowski ),-rynek regionalny ( np. śląski ),-rynek krajowy ( obszar całego kraju ),-rynek międzynarodowy ( obszar całego świata ),2). z punktu widzenia branżowego:-rynek mięsny, -rynek cukru,-rynek węglowy, -rynek samochodowy,-Te rynki są homogeniczne ( jednorodne ).3). w zależności od przedmiotu obrotu:-rynek dóbr i usług konsumpcyjnych ( rynek żywności, AGD, usług lekarskich ),-rynek czynników wytwórczych ( rynek ziemi, pracy i kapitału ),4). z punktu widzenia otwartości rynku:-rynek otwarty - wejście na rynek jest swobodne ( np. rynek kwiatów ),-rynek zamknięty - wejście na rynek jest utrudnione ze względu ograniczeń prawnych i ekonomicznych ( np. rynek energii elektrycznej ),5). z punktu widzenia	przepisów prawa:-rynek formalny - obrót odbywa się zgodnie z ściśle określonymi zasadami ( giełdy, aukcje ),-rynek nieformalny - pozostałe rynki,6). z punktu widzenia sytuacji rynkowej:-rynek zrównoważony ( popyt = podaż ) - ceny są stabilne,-rynek producenta ( popyt > podaż ) - ceny wzrastają,-rynek konsumenta ( popyt < podaż ) - ceny spadają,7). z punktu widzenia legalności:-rynek legalny,-rynek nielegalny - prowadzenie działalności gospodarczej bez zarejestrowania jej, praca „na czarno”,8). w zależności od liczby podmiotów gospodarczych występujących na rynku:-rynek wolno konkurencyjny - bardzo dużo podmiotów gospodarczych,-rynek konkurencji monopolistycznej - kilkadziesiąt podmiotów gospodarczych,-rynek oligopolistyczny - kilka podmiotów gospodarczych, -rynek monopolistyczny - jeden podmiot gospodarczy,9). z punktu widzenia regulacji państwowej:-rynek wolny - kieruje się swoimi prawami i regułami, nie istnieje na nim żadna ingerencja państwa,-rynek regulowany - państwo może ingerować w parametry rynkowe ( popyt, podaż, ceny ), ceny maksymalne chronią interesy konsumentów, ceny minimalne chronią interesy producentów,Przyczyny oddzielenia rynków.Poszczególne rynki są od siebie oddzielone z powodu:a). odmienności sprzedawanych dóbr ( np. rynek koszul męskich a rynek betonu ).b). barier naturalnych ( np. ocean rozdzielający rynki Wielkiej Brytanii i USA ).c). barier administracyjnych - stworzonych przez państwa ( np. cła ). Popyt ( zapotrzebowanie na jakieś dobra ) - to ujemna relacja zachodząca między ceną danego dobra a ilością tego dobra, którą konsumenci są skłonni i są w stanie kupić w danym czasie przy założeniu niezmienności pozostałych czynników ( ceteris pavibus ).Nie należy utożsamiać popytu z wielkością popytu.Najważniejszym czynnikiem, który zmienia popyt jest cena.Ujemna zależność ceny i popytu występuje z dwóch powodów:1). z powodu istnienia efektu substytucyjnego, polegającego na tym, że przy wzroście ceny danego dobra konsumenci starają się go zastąpić innym dobrem ( substytucja - polega na zastępowaniu danego dobra innym dobrem ).2). z powodu istnienia efektu dochodowego, polegającego na tym, że przy wzroście ceny danego dobra konsumenci stają się coraz ubożsi ( popyt na dane dobro maleje wraz ze spadkiem dochodów konsumentów ).
Determinanty popytu - czyli czynniki pozacenowe wpływające na jego wielkość - to: a). dochód konsumentów ( popyt na dane dobro wzrasta przy wzroście dochodów konsumentów ).b). ilość konsumentów ( popyt na dane dobro wzrasta przy wzroście ilości konsumentów ).c). ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych ( popyt na dane dobro wzrasta przy wzroście ceny dobra substytucyjnego, popyt na dane dobro maleje przy wzroście ceny dobra komplementarnego ) ( dobra substytucyjne - dobra, które się zastępują, jedno może być zastąpione drugim, dobra komplementarne - dobra, które się uzupełniają, jedno nie może być użyte bez drugiego ( np. samochód i benzyna )).Popyt na dane dobro zmienia się również w zależności od mody, zwyczaju, tradycji. Preferencje konsumpcyjne mają duży wpływ na popyt. W zdecydowanej większości przypadków, gdy cena danego dobra wzrasta to popyt na to dobro maleje. Sytuację, gdy w odpowiedzi na wzrost ceny popyt rośnie nazywamy paradoksem.Rodzaje paradoksów:1). Paradoks Giffena.2). Paradoks Veblena ( efekt snoba ).3). Paradoks spekulacyjny.ad. 1. Wśród uboższych warstw rośnie konsumpcja dóbr podstawowych ( np. im droższy był chleb tym ludzie bardziej skupiali się na jego cenie, bo nie było ich stać na nic innego ).ad. 2. Warstwy zamożne ( teoria klasy próżniaczej ), grupy ludzi bogatych chcą się wybić i kupują drogie rzeczy chcąc się wyróżnić przez konsumpcję. ad. 3. Popyt będzie się zwiększał wtedy, gdy będą istnieć oczekiwania co do wzrostu cen ( giełda ) Podaż ( masa towarów i usług zaoferowanych na rynku ) - to dodatnia relacja zachodząca między ceną danego dobra a ilością tego dobra, jaką producenci są skłonni i są w stanie zaoferować na rynku w danym czasie przy założeniu niezmienności pozostałych czynników ( ceteris pavibus ) Czynniki pozacenowe wpływające na wielkość podaży:-koszty produkcji: a). technika i technologia ( np. mechanizacja produkcji wpływa na obniżkę kosztów, a ta z kolei na wzrost podaży ).b). ceny czynników wytwórczych ( np. podwyżka płac wpływa na wzrost kosztów, a ten z kolei na spadek podaży ).-ilość przedsiębiorstw w branży,-dostępność zasobów,-rentowność produkcji,-subsydia, podatki i inne parametry ekonomiczne, które zachęcają lub zniechęcają do większej produkcji,-czynniki losowe ( klęska urodzaju lub nieurodzaju ),-sezonowość produktu,-przewidywane ceny, oczekiwania co do zmian cen,	Cztery sytuacje przesuwania się punktu równowagi: 1). Zmiana równowagi rynku pod wpływem wzrostu popytu ( np. wzrost ceny dobra substytucyjnego ). 2). Zmiana równowagi rynku pod wpływem spadku popytu ( np. spadek ilości ludzi kupujących towar ). 3). Zmiana równowagi rynku pod wpływem spadku podaży ( np. klęska nieurodzaju ( zamarznie plantacja kawy, zmniejszy się podaż i cena wzrośnie )).4). Zmiana równowagi rynku pod wpływem wzrostu podaży ( np. klęska urodzaju ( obrodzą obficie jabłka, zwiększy się podaż i cena spadnie )).5). Zmiana równowagi rynku pod wpływem wzrostu popytu i podaży.Elastyczność cenowa popytu i podaży.Miarą reakcji popytu na zmianę ceny jest elastyczność cenowa popytu. Współczynnik elastyczności cenowej popytu ( E ) wyraża związek pomiędzy względną zmianą popytu a względną ( % ) zmianą ceny. E = Δd - przyrost popytu w danym okresied - popyt w wyjściowym okresieΔp - przyrost ceny w danym okresie p - cena w wyjściowym okresie . Współczynnik elastyczności cenowej podaży ( E ) wyraża związek pomiędzy względną zmianą podaży a względną ( % ) zmianą ceny. E = Δs - przyrost podaży w danym okresies - podaż w wyjściowym okresieΔp - przyrost ceny w danym okresiep - cena w wyjściowym okresie	Zależność dochodu i popytu.Miarą reakcji popytu na zmianę dochodu jest elastyczność dochodowa popytu. Współczynnik elastyczności dochodowej popytu ( E ) wyraża związek pomiędzy względną zmianą popytua względną ( % ) zmianą dochodu. E = Δd - przyrost popytu w danym okresie d - popyt w wyjściowym okresie Δr - przyrost dochodu realnego w danym okresier - dochód realny w wyjściowym okresie Elastyczność krzyżowa ( lub mieszana ) - to stosunek względnej zmiany popytu na dobro „i”do względnej zmiany ceny dobra „j” ( np. cena samochodu i benzyny ). E = E > 0 - dobro „i” i dobro „j” są substytutami ( mogą się wzajemnie zastępować ). E < 0 - dobro „i” i dobro „j” są względem siebie komplementarne ( uzupełniają się wzajemnie, jedno nie może być użyte bez drugiego ).	Mechanizm konkurencji. Własność prywatna jest niezbędna, aby istniał wolny, nieskrępowany rynek. Cechy własności prywatnej: a). od strony ekonomicznej: -sprzyja zaradności, przedsiębiorczości, -jest efektywniejsza niż inne formy własności, -sprzyja innowacjom, zwłaszcza postępowi technicznemu, -pozwala na szybkie reagowanie na zmiany rynkowe, -sprzyja podejmowaniu ryzyka, b). od strony społecznej: -jest źródłem niezależności, daje większą wolność jednostki, -jest bliższa naturze człowieka, --jest źródłem antynomii ( nieporozumień ) między pracą a kapitałem ( właściciel a pracownik ), -niesie za sobą niebezpieczeństwo bankructwa, Integralną częścią prawidłowo działającego mechanizmu rynkowego jest konkurencja. Konkurencja - to proces oddziaływania uczestników rynku, którzy realizując swój cel przedstawiają korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości, funkcjonalności, usługi dla zwiększenia liczby zawieranych transakcji. Mechanizm konkurencji oparty jest zatem na takim postępowaniu sprzedawców, które zmierza do wyróżnienia się na tle innych działających na rynku sprzedawców oraz do uzyskania akceptacji tego wyróżnienia wśród nabywców. Instrumentami konkurencji są: -funkcjonalność i jakość produktu, -cena produktu, -usługa, która może występować jako samodzielny instrument konkurencji lub jako instrument powiązany z produktem, -reklama, Podstawą wyróżnienia się sprzedawców na tle konkurentów jest przede wszystkim oferowany produkt. Wyróżnienie produktu można osiągnąć przez: 1). Rozszerzenie zakresu funkcji spełnianych przez produkt ( rozszerzenie jego funkcjonalności ). 2). Podwyższenie jakości produktu. 3). Towarzyszące produktowi usługi ( sprzedaż na kredyt, gwarancje, dostawa do domu, itp. ). Konkurencję dzielimy na: -konkurencję cenową, -konkurencję pozacenową: jakościową i informacyjną ( np. reklama ), Znaczenie poszczególnych instrumentów konkurencji jest różne w zależności od fazy rozwojowej produktu. Każdy produkt ulega zmianom, granice tych zmian wyznacza cykl życia danego produktu. W obrębie tego cyklu można wyróżnić cztery fazy: -fazę eksperymentalną, -fazę ekspansji, -fazę dojrzałości, -fazę ekspresji, Marketing - wiąże się ściśle z konkurencją i obejmuje większość drogi produktu, jaką przebywa on od momentu powstania do momentu sprzedaży. Marketing obejmuje 5p: 1). Produkt. 2). Opakowanie. 3). Cena. 4). Dystrybucja. 5). Promocja. ad. 1. Produkt musi się czymś wyróżniać od produktu konkurencji, musi być niepowtarzalny.ad. 2. Opakowanie to okładka produktu, jest

ono wręcz tak samo ważne jak produkt ( wiele osób „kupuje oczami” ). ad. 3. Cena powinna odzwierciedlać wartość produktu, nie zawsze niska cena zachęca do kupna. ad. 4. Dystrybucja ( na bazarach, przez sieć hurtową, sklepy przyfabryczne, na aukcjach, w supermarketach, dystrybucja wysyłkowa ). Od produktu zależy gdzie go sprzedajemy. ad. 5. ,Należy promować produkty, aby zachęcać do ich kupna. Promocja może polegać na znacznej obniżce ceny produktu lub na dodaniu czegoś do niego ( np. próbki perfum w gazetach, degustacje w supermarketach ). Model gospodarki rynkowej. Założenia modelu gospodarki rynkowej są następujące: -model ten dotyczy gospodarki rynkowej w warunkach kapitalizmu tzn. takiego systemu, gdzie większość zasobów jest własnością prywatną, -gospodarka składa się z dwóch grup podmiotów: gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, -rynek dzieli się na rynek dóbr konsumpcyjnych i kapitałowych oraz na rynek zasobów, Zależność między podmiotami gospodarczymi w modelu gospodarki rynkowej można przedstawić za pomocą wykresu kołowego.I Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa spotykają się na dwóch rynkach: na rynku zasobów oraz na rynku dóbr konsumpcyjnych i kapitałowych. Gospodarstwa domowe są właścicielami zasobów, które oferują na rynku przedsiębiorstwom. Gospodarstwa domowe oferują usługi pracy ( kapitał ludzki ), usługi zasobów naturalnych a także stawiają do dyspozycji własne oszczędności ( kapitał finansowy ).II Poszczególne zasoby, których usługi są oferowane przez gospodarstwa domowe są niezbędne dla przedsiębiorstw jako czynniki produkcji. Przedsiębiorstwa kupują na rynku usługi zasobów ludzkich, naturalnych i kapitałowych. Na rynku zasobów gospodarstwa domowe są podmiotami sprzedającymi ( reprezentują podaż ), natomiast przedsiębiorstwa są podmiotami kupującymi ( reprezentują popyt ).III i IV Przedsiębiorstwa sprzedają wyprodukowane dobra gospodarstwom domowym. Transakcje kupna i sprzedaży odbywają się na rynku dóbr konsumpcyjnych i kapitałowych. Na rynku tym przedsiębiorstwa reprezentują podaż, a gospodarstwa domowe popyt na te dobra. Sprzedaż i zakup zasobów a następnie sprzedaż i zakup dóbr są rzeczowymi strumieniami gospodarki rynkowej. Przepływowi strumieni zasobów towarzyszą pieniężne strumienie skierowane w przeciwnym kierunku.I i II Kupując usługi zasobów od gospodarstw domowych przedsiębiorstwa płacą im za to określone ceny ukształtowane na rynku a więc płace za usługi pracy, renty za usługi ziemi, procenty za usługi kapitału	finansowego. Płatności te są dla przedsiębiorstw kosztami produkcji natomiast dla gospodarstw domowych są dochodami.III i IV Przedsiębiorstwa osiągają dochody pieniężne ze sprzedaży wyprodukowanych dóbr, dochody te są z kolei wydatkami gospodarstw domowych, które dokonują zakupów na rynku dóbr konsumpcyjnych i kapitałowych. Model ten jest uproszczony, bo zawiera tylko dwa podmioty gospodarcze. Trzeci podmiot to państwo, którego w tym modelu brakuje. Państwo występuje jako poborca ( np. podatki ), ale również świadczy różne transfery ( np. zasiłki ). Gospodarstwa domowe mogą świadczyć na rynku usług zasobów zdolność do pracy, zasoby kapitałowe lub naturalne ( np. ziemia ). Na rynku usług zasobów istnieje prawo popytu i podaży, które kształtuje ceny na tym rynku. Mechanizm rynkowy. Alternatywą dla rynku, dla mechanizmu rynkowego był plan. Mechanizm cenowy jest mechanizmem regulacyjnym gospodarki rynkowej. Wahania cen na rynku i oscylowanie tych cen wokół ceny równowagi sprawia, że na rynku tym nie utrzymuje się na dłużej ani stan nadwyżki ani stan niedoboru. Mechanizm cenowy jest społecznym procesem regulacyjnym w gospodarce rynkowej. Zmiana w gustach konsumentów powoduje zmianę w zakupach, a ta z kolei wywołuje niedobór lub nadwyżkę co pociąga za sobą wzrost cen w przypadku niedoboru i spadek cen w przypadku nadwyżki. Wahania cen na rynku oddziaływają na opłacalność produkcji dóbr, która zmienia się jednokierunkowo w stosunku do ceny. Producenci będą przestawiać się z produkcji mniej opłacalnej na bardziej opłacalną. Próby zmiany wzorca produkcji powodują zmiany cen czynników wytwórczych. Popyt na czynniki wytwórcze do produkcji dóbr, na które popyt rośnie będzie się zwiększał a w związku z tym ich ceny również. Zmiany w cenach czynników wytwórczych powodują zmiany w dochodach jakie te czynniki przynoszą. Tak więc zmiana upodobań konsumentów zapoczątkowuje serię zmian na rynku, doprowadzając do realokacji, czyli przemieszczenia czynników z produkcji mniej opłacalnej na bardziej opłacalną. Rynek odpowiada na zbiorowe decyzje konsumentów i producentów. Zmiany w gustach pojedynczego nabywcy czy zmiany w kosztach produkcji pojedynczego producenta nie będą miały wpływu na ceny oraz realokację czynników wytwórczych.System cen wysyła serię automatycznych sygnałów w taki sposób, że ogromna liczba niezależnych jednostek podejmująca indywidualne decyzje reaguje w sposób skoordynowany.	Podmioty występujące na rynku ( przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe ). Przedsiębiorstwa. Biorąc pod uwagę formę własności przedsiębiorstwo ewoluowało od przedsiębiorstwa jednoosobowego przez spółkę do przedsiębiorstwa kolektywno - prywatno - państwowego. Ewolucja przedsiębiorstwa ( forma własności ): 1). Przedsiębiorstwo jednoosobowe ( dominowało w kapitalizmie wolno konkurencyjnym, przeważało do 1873 roku, posiada jednego właściciela ). 2). Spółka ( dominowała w kapitalizmie monopolistycznym, przeważała od 1873 roku do lat 30-tych XX wieku ).3). Przedsiębiorstwo kolektywno - prywatno - państwowe ( dominuje obecnie ). Spółka - jest umownym związkiem osób ( wspólników ) i ich kapitałów powstałym w celu prowadzenia zarobkowej działalności gospodarczej. Stronami w umowie spółki są wspólnicy, udziałowcy ( mogą to być osoby prawne, fizyczne, jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej ). Wnoszą oni wkład kapitałowy, który staje się własnością spółki ( np. środki pieniężne, niepieniężne ( nieruchomości, ruchomości, wierzytelności, prawa majątkowe )). Wkłady rzeczowe w kapitał spółki określa się mianem aportów. Wycena aportu nie powinna być ani zawyżona ani zaniżona. Zawyżenie wartości aportu obniża realną wartość kapitału zakładowego co wprowadza w błąd wierzycieli, a zaniżenie wartości aportu wzbogaca pozostałych wspólników. Spółka cywilna - jest formą trwałego i zorganizowanego współdziałania dwóch lub więcej osób, na podstawie zawartej umowy, dla osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Każdy wspólnik wnosi wkład, a za pracę wspólnika nie przysługuje wynagrodzenie. Ta spółka opiera się na wzajemnym zaufaniu wspólników, każdy ze wspólników jest kierownikiem, każdy ma prawo decydować, a brak zgody w prowadzeniu spółki może ją rozwiązać. Taka spółka opiera się na niezmienności składu osobowego, nie posiada osobowości prawnej tzn. nie występuje na zewnątrz jako samodzielna organizacja, podmiot prawny ( np. nie można zaciągnąć kredytu na spółkę, spółka nie może podpisywać umów ). Powstanie spółki wiąże się z zarejestrowaniem jej w urzędzie np. miasta ( tam, gdzie zgłasza się działalność gospodarczą ), z otrzymaniem tam regonu ( numeru statystycznego ) oraz z podjęciem obowiązku podatkowego i obowiązku ubezpieczeniowego. Wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem osobistym. Ta spółka jest dobra do prowadzenia małych działalności gospodarczych ( punkty handlowe ).	Spółka handlowa - to spółka, której działalność jest regulowana kodeksem handlowym. Spółki osobowe. Spółka jawna jest podobna do spółki cywilnej, też nie posiada osobowości prawnej, wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem. Umowa spółki jest zawierana na piśmie. Wspólnicy mają prawo do zysków. Zewnętrznym wyróżnikiem spółki jawnej jest nazwa spółki, w której powinny wystąpić nazwiska wszystkich wspólników ( udziałowców ) lub jednego z nich i nazwa „spółka” . Spółka komandytowa jest podobna na zewnątrz do spółki jawnej, też nie posiada osobowości prawnej. Występują tutaj dwie kategorie wspólników: I grupa: partner główny ( generalny ), który odpowiada za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem. To tzw. komplementariusz. II grupa: partnerzy bierni, którzy odpowiadają za zobowiązania spółki tylko do wysokości wniesionych środków. Mają oni ograniczone prawa w tej spółce. Są to tzw. komandytariusze. Spółka komandytowo - akcyjna to nowa spółka w polskim prawie. Charakteryzuje się tym, że spółka taka posiada prawo edytowania akcji, które są obejmowane przez komandytariuszy albo niekiedy też przez komplementariuszy. Umowa spółki powstaje w formie statutu. Spółka taka posiada różne organy ( np. walne zgromadzenie akcjonariuszy ). Te spółki są pomyślane w celu ochrony tych przedsiębiorców, którzy zamierzają dokapitalizować swoją firmę przez emisję akcji. Spółka partnerska - jest spółką osobową utworzoną przez wspólników ( partnerów ) w celu wykonywania wolnego zawodu. Partnerami w spółce są wyłącznie osoby fizyczne uprawnione do wykonywania wolnego zawodu ( np. lekarz, tłumacz, aptekarz, radca prawny, księgowy, rzeczoznawca ). Nazwa spółki powinna zawierać nazwisko co najmniej jednego wspólnika i dodatek „partnerzy” lub „spółka partnerska” ( np. „Kowalski i partnerzy” ). Umowa spółki powinna określać: wolny zawód, przedmiot działalności, nazwiska partnerów, którzy ponoszą ograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania spółki w przypadku, gdy zobowiązania te powstają w związku z wykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu. Umowa spółki powinna tutaj też zawierać siedzibę spółki.
Spółki kapitałowe. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością ( spółka z o.o. ) - jest spółką, która posiada osobowość prawną, tzn. występuje na zewnątrz jako samodzielna organizacja. Spółka z o.o. jest formą organizowania małych i średnich przedsiębiorstw przez niewielką liczbę wspólników wnoszących stosunkowo wysokie udziały do spółki ( duże zaangażowanie kapitałowe ). Wkłady wspólników przechodzą na własność spółki. W momencie wniesienia wkładu do spółki wspólnicy tracą prawa do dysponowania tymi udziałami, a za to zyskują inne prawa i obowiązki. Udziałowcy ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania spółki tylko do wysokości wniesionego udziału. Do powstania spółki z o.o. konieczne jest zawarcie umowy w formie aktu notarialnego ( spółka musi być zarejestrowana w sądzie ). Następnie udziałowcy wnoszą kapitał zakładowy ( kapitał zakładowy wynoszący minimum 50 000 zł ). Potem następuje ustanowienie zarządu spółki i wpis do rejestru sądowego. Umowa spółki musi zawierać: nazwę spółki i jej siedzibę, przedmiot działalności spółki, wysokość kapitału zakładowego ( tj. określenie: ile, kto i w jakiej wysokości wniósł oraz zaznaczenie czy jest to aport - wkład rzeczowy w kapitał spółki ), czas trwania spółki ( jeśli jest wyznaczony ). W spółce z o.o. udziały są imienne, tzn. wiadomo w każdej chwili, kto jest właścicielem akcji. Statut spółki określa prawa i obowiązki udziałowców. Spółka z o.o. działa poprzez swoje organy: -zarząd - wybrany spośród udziałowców, -rada nadzorcza, -komisja rewizyjna, -walne zgromadzenie akcjonariuszy ( najważniejszy organ spółki ), Zadania walnego zgromadzenia akcjonariuszy: -wybór zarządu, -zatwierdzenie statutu, -ustalanie strategii spółki, -podział zysków, Nazwa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością powinna mieć dopisek „z o.o.”. Spółka akcyjna jest formą organizowania dużych przedsiębiorstw przez zgromadzenie dużego kapitału w drodze emisji i sprzedaży akcji. Spółka akcyjna posiada osobowość prawną. Podstawę organizacji spółki stanowi statut, zaś podstawę działania kapitał akcyjny, który umożliwia wypuszczanie określonej liczby akcji o ustalonych statutowo wartościach nominalnych. Kapitał zakładowy spółki akcyjnej powinien wynosić co najmniej 500 000 zł. Statut spółki akcyjnej powinien zawierać: siedzibę spółki, przedmiot działalności spółki, wysokość kapitału zakładowego spółki,	nazwiska i imiona założycieli spółki. Akcjonariusze odpowiadają za zobowiązania spółki tylko do wysokości wniesionego udziału. Akcjonariusz ma następujące prawa: -prawo głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, -prawo do udziału w dywidendzie ( zysk przeznaczony dla akcjonariuszy ), -prawo swobodnego dysponowania akcją ( sprzedaż, zastawianie, darowanie itp. ), -prawo do informacji o sprawach spółki, Spółka akcyjna działa poprzez swoje organy: -walne zgromadzenie akcjonariuszy, -zarząd, -rada nadzorcza ( organ kontrolny ), -komisja rewizyjna ( organ kontrolny ), Na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy zapadają decyzje dotyczące: wyboru zarządu, zatwierdzenia statutu, ustalania strategii spółki, podziału zysków spółki ( co rok ), emisji nowych akcji na rynek, fuzji ( łączenia danej firmy z inną ) Najwięcej do powiedzenia mają akcjonariusze z kontrolnym pakietem akcji. Zarząd spółki akcyjnej jest najczęściej kilkuosobowy. Publiczne subskrypcje akcji - pozyskiwanie pieniędzy poprzez emisję nowych akcji na rynek. Porównanie spółki akcyjnej ze spółką z o.o.: inny charakter udziałów, możliwość subskrypcji w spółce akcyjnej, Przedsiębiorstwo - to podmiot, w którym są zorganizowane zasoby produkcyjne do wytwarzania dóbr i usług w celu osiągnięcia zysku. Przedsiębiorstwo to wyodrębniona jednostka organizacyjna pod względem prawnym, techniczno - produkcyjnym, organizacyjnym i terytorialnym.-Wyodrębnienie prawne - przedsiębiorstwo posiada osobowość prawną, zdolność do czynności prawnych ( np. do zawierania umów ),-Wyodrębnienie techniczno - produkcyjne - przedsiębiorstwo posiada określony majątek produkcyjny, infrastrukturę w postaci obiektów administracyjnych, -Wyodrębnienie organizacyjne - każde przedsiębiorstwo posiada organizację, składającą się najczęściej z dwóch pionów: produkcyjnego i administracyjnego, -Wyodrębnienie terytorialne - przedsiębiorstwo posiada swoją siedzibę, obszar, na którym jest ono usytuowane, Cele przedsiębiorstwa ( jednostki organizacyjnej nastawionej na maksymalizację zysku ): -maksymalizacja sprzedaży,-optymalizacja zysku, -podnoszenie jakości produkcji, Funkcje przedsiębiorstwa:-ekonomiczne - wytwarzanie i sprzedawanie dóbr i usług,-społeczne - dbanie o dobro i interes załogi ( poczucie integracji poprawia jakość kadr ),	Majątek przedsiębiorstwa - obejmuje kapitał rzeczowy, kapitał obrotowy, dobra kapitałowe i trwałe. Kapitał rzeczowy - to dobra wykorzystywane w produkcji przez dłuższy okres czasu ( maszyny, wyposażenie, budynki ). Roczny koszt związany z użyciem środków trwałych nosi nazwę amortyzacji. Amortyzacja - to utrata wartości dobra trwałego w ciągu roku, będąca rezultatem wykorzystania tego dobra w procesie produkcji. Kapitał obrotowy - występuje w formie materiałów, surowców, zapasów. Cechą charakterystyczną kapitału obrotowego jest to, że jest on wykorzystywany w jednym cyklu produkcyjnym ( np. produkcja butów: kapitał rzeczowy - maszyny do klejenia i szycia butów, kapitał obrotowy - skóra, klej, nici ). Zapasy- to są dobra przechowywane przez przedsiębiorstwo na potrzeby przyszłej produkcji lub sprzedaży ( np. produkcja butów: zapasy - klej, nici, a także wyprodukowane już buty ). Majątek przedsiębiorstwa musi znaleźć odzwierciedlenie w dokumentach prawnych i finansowych. Każde przedsiębiorstwo sporządza takie dokumenty. Najważniejsze z nich to: -rachunek wyników, -bilans, -rachunek przepływów finansowych, Rachunek wyników - to zestawienie przychodów, kosztów i zysków przedsiębiorstwa. Przychód ( utarg ) przedsiębiorstwa to suma pieniędzy uzyskana ze sprzedaży dóbr i usług w pewnym okresie czasu. Koszty to wydatki poniesione na wytwarzanie dóbr i usług w pewnym okresie czasu. Zyski stanowią nadwyżkę przychodów nad kosztami. Bilans - to zestawienie aktywów i pasywów przedsiębiorstwa.Aktywami nazywamy posiadany przez przedsiębiorstwo majątek. Pasywami ( zobowiązaniami ) nazywamy to, co przedsiębiorstwo jest winne innym. Pasywa powinny być równe aktywom. Równowaga bilansowa na dzień Rachunek przepływów finansowych - to zestawienie źródeł przychodów i wykorzystania źródeł finansowania. Źródłem finansowania przychodów może być: zysk, amortyzacja, wyemitowane akcje, obligacje, pożyczki i kredyty. Wykorzystanie przychodów to: wypłacone dywidendy, odsetki od obligacji, odpisy z zysku dla załogi, wydatki inwestycyjne, spłaty pożyczek i kredytów. Rachunek kosztów. W krótkim okresie czasu wyróżniamy dwie grupy kosztów: -koszty stałe ( KS ) - to wydatki związane z funkcjonowaniem	przedsiębiorstwa, które nie zależą od wielkości wytwarzanej produkcji ( np. koszty zakupu ziemi, amortyzacja, koszty dzierżawy, składki ubezpieczeniowe, odsetki od kredytów ), -koszty zmienne ( KZ ) - to wydatki, które zmieniają się wraz ze zmianą wielkości produkcji, Koszty całkowite ( KC ) są sumą kosztów stałych i zmiennych. Funkcje pieniądza: 1). Pieniądz jest miernikiem wartości. 2). Pieniądz jest środkiem cyrkulacji ( obiegu ). 3). Pieniądz pełni funkcję środka płatniczego. 4). Pieniądz pełni funkcję tezauryzacyjną ( gromadzenie majątku ). 5). Pieniądz pełni funkcję pieniądza światowego. ad. 1. Pieniądz służy do określania wartości towaru. Jest ekwiwalentem. Pieniądz kruszcowy to realny miernik wartości towaru, natomiast pieniądz papierowy pełni funkcję miernika idealnie ( wyobrażeniowo ). Na banknocie mamy pieczątkę i podpis prezesa banku narodowego i są one pełnoprawnym środkiem płatniczym. ad. 2. Pieniądz ułatwia wymianę. towar - towar T _ T towar - pieniądz - towar Można rozbić transakcję: kupić wcześniej, sprzedać później. ad. 3. Pieniądz jest środkiem regulowania zobowiązań. Nie wszystkie transakcje są takie, że przy odbiorze towaru następuje płatność. towar - zobowiązanie T _ Z pieniądz - zobowiązanie P _ Z zobowiązanie - pieniądz Z _ P zobowiązanie - towar Z _ T np. nie płacimy elektrowni za każdą godzinę prądu, lecz regulujemy transakcję po pewnym czasie ( np. co miesiąc ). ad. 4. Do gromadzenia majątku najlepiej nadaje się pieniądz kruszcowy, gdyż nie traci on na wartości. W krótkim czasie dobry jest pieniądz papierowy. W sytuacjach kryzysowych ( np. wojny, klęski żywiołowe ) lepszy jest jednak pieniądz kruszcowy ( złoto ). ad. 5. Pieniądz światowy to pieniądz pełniący swoją funkcję w obrocie międzynarodowym. Początkowo takim pieniądzem było złoto i srebro. Jednak było to dość ryzykowne ( transport, kradzieże ). I tak oto pieniądz papierowy stał się wkrótce pieniądzem światowym. W ciągu stuleci w handlu międzynarodowym wykształciły się dwa rodzaje rozliczeń: a). dewizowe. b). bezdewizowe. ad. a. Dewizy - to zagraniczne środki pieniężne, które są stosowane jako środki płatnicze w skarbie międzynarodowym. Dewizami są takie waluty jak: dolar, funt szterling, frank francuski, jen, korona szwedzka itp.
ad. b. Rozliczenia bezdewizowe to rozliczenia w handlu międzynarodowym bez udziału pieniądza, czyli rozliczenia typu „towar za towar” ( np. włoski eksporter wina spotyka się z importerem wina z innego kraju i ustalają warunki transakcji, są to działania czasochłonne ). Inną formą rozliczeń bez użycia pieniędzy jest clearing: -clearing bilateralny - polega na tym, że dwie strony umawiają się na dostawę pewnej ilości towaru ( np. Polska wysyła węgiel do Ukrainy, a Ukraina rudę żelaza do Polski, później liczymy ile i kto dał, a różnica jest regulowana w pieniądzu ), -clearing multilateralny - polega na tym, że kilka stron umawia się na dostawę pewnej ilości towaru, a pieniądzem na końcu są regulowane różnice, W rozliczeniach międzynarodowych, gdy mają miejsce płatności między różnymi krajami, powstaje problem porównywalności walut różnych krajów. Do takich przeliczeń służy kurs walutowy. Kurs walutowy - to liczba mówiąca ile jednostek waluty danego kraju trzeba zapłacić za jednostkę waluty innego kraju. A więc jest to cena waluty zewnętrznej wyrażona w walucie krajowej. Jak każda cena, kurs walut podlega wahaniom pod wpływem zmian popytu i podaży ( duży popyt powoduje wzrost kursu, duża podaż powoduje spadek kursu ). W zależności od amplitudy wahań kursu wyróżnia się: -kurs sztywny - brak wahań, kurs ustalony przez Narodowy Bank Polski ( w przypadku Polski ),-kurs stały - podlega zmianom na skutek wahań w popycie i podaży, ale granica tych wahań jest ściśle ustalona,-kurs zmienny ( płynny ) - nie podlega żadnym ograniczeniom, kształtuje się pod wpływem popytu i podaży,Kurs walutowy jest ważny dla importerów ( np. jeśli dolar jest drogi, to import drożeje ), dla eksporterów ( np. jeśli dolar jest tani, to eksport tanieje ) i dla rządu ( spłacanie kredytów zagranicznych ). Narodowy Bank Polski kształtując kurs walutowy musi brać pod uwagę interes importerów i eksporterów.Prawo ilości pieniądza w obiegu wyraża związki zachodzące między ilością pieniądza w obiegu, szybkością obiegu pieniądza, masą towarów na rynku oraz poziomem cen. Ilościowo można to prawo zapisać przy pomocy prawa Fischera: M • V = P • T M - ilość pieniądza w obiegu,V - szybkość obiegu pieniądza,P - poziom cen,T - masa towarów znajdujących się na rynku,	Deflacja - to taki stan w gospodarce, kiedy ilość pieniądza w obiegu jest za mała w stosunku do wartości masy towarowej. Deflacja występowała najczęściej w dobie pieniądza kruszcowego ( przy szybko rosnącej wymianie towarowej zaczęło brakować kruszcu, który obsługiwałby transakcje ). Deflacji towarzyszy spadek cen i wzrost siły nabywczej pieniądza, czyli aprecjacja. Inflacja - to taki stan w gospodarce, kiedy ilość pieniądza na rynku przekracza wartość towarów i usług, czyli kiedy część masy pieniężnej nie ma pokrycia w towarze. Inflacja prowadzi do deprecjacji, czyli spadku siły nabywczej pieniądza oraz do wzrostu cen. Inflacji towarzyszy spadek kursu waluty. Rodzaje inflacji. Jeśli inflację mierzyć tempem wzrostu cen) to możemy powiedzieć o: 1). Inflacji pełzającej, która charakteryzuje się wzrostem cen do 5 %. 2). Inflacji kłusującej, która charakteryzuje się wzrostem cen 5 ÷ 10 %. 3). Inflacji galopującej, która charakteryzuje się wzrostem cen przekraczającym 10 % i odznacza się szybkim wzrostem cen o ile jeszcze nie zagraża podstawom systemu pieniężnego. 4). Megainflacji, która charakteryzuje się bardzo szybkim wzrostem cen, ale mniejszym niż 50 % miesięcznie. 5). Hiperinflacji, kiedy ceny rosną z dnia na dzień, a nawet z godziny na godzinę. Hiperinflacja kończy się całkowitym rozprzężeniem gospodarki i załamaniem systemu pieniężnego. Wymaga ona bardzo radykalnych posunięć ( cięć, zmiany waluty ). Teorie inflacji. I Teoria ilościowa ( monaterystyczna ) w myśl której, inflacja jest zawsze zjawiskiem pieniężnym i zaczyna się z chwilą naruszenia równowagi Fischera ( gdy M • V > P • T ). Dlatego należy odpowiednio koordynować podaż pieniądza ( ilość pieniądza wprowadzanego do obiegu ). II Teoria kosztowa w myśl której, inflacja to wynik wzrostu kosztu produkcji. Objawia się ona wzrostem cen spowodowanym przez związki zawodowe ( np. płace ) i przez monopole krajowe lub zagraniczne ( np. ropa naftowa ). III Teoria dochodowa w myśl której, inflacja jest spowodowana walką pomiędzy uczestnikami rynku o podział wytworzonego dochodu narodowego. Każdy z uczestników rynku stara się zwiększyć lub utrzymać swój udział w wytworzonym dochodzie narodowym. I tak, przedsiębiorstwa chcą zwiększyć przychody ze sprzedaży dóbr i usług przez zwiększenie cen, gospodarstwa domowe występują z żądaniami zwiększenia płac, a rząd celem pobudzenia koniunktury zwiększa wydatki budżetowe. Impulsy te, w postaci wzrostu wydatków państwowych, wzrostu cen i płac, mają charakter inflacjogenny.	Rodzaje inflacji: 1). Inflacja popytowa ( ciągniona przez popyt i nabywców ) występuje, gdy całkowita ilość planowanych wydatków wzrasta szybciej niż całkowita wielkość produkcji ( ludzie kupują więcej niż produkuje państwo ). Powód: nadmierne wydatki państwa, niska stopa procentowa w bankach, nadmierny deficyt budżetowy, zmniejszenie obciążeń podatkowych płac w przedsiębiorstwach. 2). Inflacja kosztowa ( pchana przez koszty i dostawców ) jest spowodowana wzrostem kosztów wytwarzania. Powód: np. wzrost cen ropy naftowej, mała podaż zboża, podwyżka płac w przedsiębiorstwie, monopolistyczny wzrost cen ( windowanie cen przez monopole ).3). Inflacja strukturalna występuje, gdy producenci nie mogą sprawnie zmienić struktury produkcji w odpowiedzi na zmiany strukturalne w gospodarce ( na zmiany popytu na dane produkty, zmiany technologii, innowacje, postęp techniczny ). Restrukturyzacja często łączy się z przekształceniami strukturalnymi. Tłumienie, przezwyciężanie inflacji. Tłumienia inflacji można dokonać poprzez wprowadzenie polityki stabilizacyjnej. Polityka stabilizacyjna polega na przejściu od waluty o spadającej wartości do waluty o stałej wartości. Polityka stabilizacyjna może przybierać różne formy i przebiegać w różny sposób. W najbardziej radykalnej formie przyjmuje ona postać nullifikacji, która polega na wymianie pieniędzy bez odszkodowania ( likwidacja pieniędzy ). Ma ona miejsce, gdy występuje hiperinflacja ( ceny rosną z godziny na godzinę ). Przy hiperinflacji trzeba zastosować pakiet wielu środków. M • V > P • T _ pieniądz nie ma pokrycia w towarze, należy wypompować część pieniądza z rynku i zwiększyć podaż na rynku. Aby zmniejszyć ilość pieniądza w obiegu należy: -ograniczyć wydatki budżetowe, -zwiększyć stopy opodatkowania, -zwiększyć atrakcyjność oszczędzania ( podniesienie stóp procentowych ), -zdyscyplinować banki, aby nie były skłonne udzielać kredytów ( podniesienie rezerw minimalnych w bankach ), -wypuścić papiery wartościowe ( akcje, obligacje ), aby ludzie inwestowali w to swoje pieniądze, Wzrost podaży rynkowej może dokonać się na drodze zwiększenia stopnia wykorzystania aparatu wytwórczego, uruchomienia zapasów, kredytów importowych. W dłuższym okresie czasu na zwiększenie podaży wpływają inwestycje.W Polsce inflacja była spowodowana niedoborem, więc uruchomiono import ( przedsiębiorstwa zaczęły szukać rezerw ).	Denominacja - wymiana nominalna pieniędzy następująca po bardzo wysokiej inflacji ( w Polsce - obcięcie czterech zer ). Inflacja popytowa a inflacja kosztowa. a). inflacja popytowa b). inflacja kosztowa Gdy cena wzrasta to popyt maleje, a gdy popyt rośnie to cena też rośnie. Inflacja może mieć charakter wewnętrzny lub zewnętrzny. Inflacja w kraju może być kontrolowana lub żywiołowa ( państwo nie kontroluje inflacji i wymyka się ona spod kontroli ). Niekontrolowana inflacja prowadzi do powstania spirali inflacyjnej. Spirala inflacyjna - to proces inflacji o charakterze kumulatywnym, polegający na nieustannym przesuwaniu się w górę ogólnego poziomu cen, a także dochodów i kosztów. W procesie tym między przyczyną inflacji a jej skutkiem ( wzrost cen ) zachodzi zależność zwrotna i sprzężenie to ma charakter automatyczny. Model klasyczny spirali inflacyjnej. Wzrost cen powoduje uzasadnione żądanie wzrostu płac. Płace zaś, będąc elementem kosztów, powodują dalszy wzrost cen. Oczekiwania inflacyjne. Na wielkość inflacji mają wpływ oczekiwania inflacyjne. Jeśli ludzie oczekują inflacji to kupują więcej i sami zwiększają istniejącą inflację. Najlepiej było to widać w latach 80 - tych w Polsce, gdy ludzie starali się chronić swoje pieniądze przed utratą wartości. Pesymizm - wzrost inflacji. Optymizm - spadek inflacji. Gdy podmioty gospodarcze przewidują nasilenie inflacji, postępują wówczas w sposób dodatkowo ją podsycający. Znajduje to wyraz: -w podnoszeniu przez przedsiębiorców cen, w oczekiwaniu na dalszy wzrost kosztów produkcji, -w żądaniu przez pracowników podwyżek płac, w oczekiwaniu na dalszy wzrost kosztów utrzymania, -w nadmiernych zakupach towarów przy jednoczesnym wstrzymaniu się od sprzedaży, Pesymizm w ocenie sytuacji jest więc istotnym czynnikiem inflacjogennym, a optymizm osłabia nacisk na płace i ogranicza bieżący popyt. Koszty inflacji. Inflacja powoduje spadek realnych dochodów ludności. Jeśli rząd nie waloryzuje odpowiednio płac lub nie w takim tempie w jakim rosną ceny to ludność traci na tym. Dochody nominalne - to suma pieniędzy uzyskana z jakiegoś tytułu ( np. pracy, renty, stypendium, zysku w rzedsiębiorstwie ). Dochody realne - to suma dóbr i usług, które można nabyć za dochód nominalny. płaca nominalna rośnie _ ceny stałe _ płaca realna rośnie płaca nominalna stała _ ceny rosną _ płaca realna maleje płaca nominalna rośnie _ ceny maleją _ płaca realna rośnie płaca nominalna rośnie _ ceny rosną _ płaca realna

Rośnie płaca nominalna rośnie o 20 %, ceny rosną o 15 %, płaca realna rośnie o 5 % wskaźnik płac realnych = ( wskaźnik płac nominalnych • 100 ) / ( wskaźnik cen towarów i usług ) Porównując z rokiem 1995: w 1996 roku można było kupić za płace o 3,25 % więcej towarów i usług, w 1997 roku płaca realna spadła o 2,4 %, w 1998 roku płaca realna spadła o 1 %, Rynek pracy. Głównym elementem rynku pracy jest zatrudnienie. Zatrudnienie - to określona ilość osób wykonujących pracę na podstawie określonych norm prawnych. Czynniki, od których zależy zatrudnienie: -czynniki demograficzne - mają bezpośredni wpływ na wielkość i strukturę zatrudnienia, można do nich zaliczyć takie zjawiska jak: wolność, płodność ( ilość urodzeń na 1000 osób ), umieralność ogólna, umieralność niemowląt, przyrost naturalny, emigracja, imigracja, -uwarunkowania społeczne - wynikają ze stosowanej polityki społecznej, mogą ułatwiać lub utrudniać sytuację na rynku pracy, obejmują: wymiar czasu pracy, zakres świadczeń społecznych, warunki przechodzenia na emeryturę, dostępność wykształcenia, bezrobocie, zasiłki dla bezrobotnych, pomoc dla matek z dziećmi, -uwarunkowania ekonomiczne - dotyczą poziomu i struktury dochodu narodowego oraz jego podziału na część konsumowaną i akumulowaną, Rynek pracy posiada otoczenie ekonomiczne. Popyt na pracę zgłaszają tutaj pracodawcy ( przedsiębiorstwa ), a podaż pracy jest reprezentowana przez osoby fizyczne, skłonne do podjęcia pracy w celu uzyskania dochodów. Ceną siły roboczej jest płaca, która zmienia się w zależności od popytu i podaży pracy. Bezrobocie. Rodzaje bezrobocia: -frykcyjne - krótkotrwałe, czasowe bezrobocie, obejmuje ludzi tracących pracę ze względu na zmianę miejsca zamieszkania, zmianę kwalifikacji, -strukturalne - powstaje ze względu na rozbieżność kwalifikacji pracowników i kwalifikacji, na które istnieje popyt ze strony pracodawców, -koniunkturalne - pojawia się w okresach dekoniunktury, gdy popyt globalny się zmniejsza, a w ślad za tym zmniejsza się produkcja i zatrudnienie, -klasyczne - pojawia się wtedy, gdy płaca robocza jest rozmyślnie utrzymywana powyżej poziomu równowagi płacy, -technologiczne - wywołane postępem technicznym, który jest zawsze praco oszczędny, następuje substytucja pracy kapitałem, -sezonowe - spowodowane zanikiem zatrudnienia w określonej branży ( np. w rolnictwie, w ogrodnictwie ), -chroniczne - dotyczy osób, które z różnych powodów ( podeszły wiek, zdrowie, rasa ) nie mogą znaleźć pracy, -dobrowolne - dotyczy osób, które	z własnej woli nie chcą podjąć żadnej oferowanej im pracy, -przymusowe - dotyczy ludzi, którzy skłonni są pracować „za grosze”, a i tak nie mogą znaleźć żadnej pracy, -agrarne - utajone bezrobocie, wiąże się z przeludnieniem na wsi, dotyczy ludzi, którzy mogliby znaleźć pracę w mieście, ale nie czynią tego, Stopa bezrobocia - ilość bezrobotnych w stosunku do wszystkich ludzi aktywnych zawodowo ( zatrudnionych i bezrobotnych ). Skutki bezrobocia: a). ekonomiczne: -obciążenie budżetu państwa, -konieczność wypłaty zasiłków dla bezrobotnych, -koszt alternatywny ( utraconych możliwości ) kapitału ludzkiego - koszt niewykorzystania zasobów pracy tkwiących w bezrobotnych, -utrata wartości siły roboczej ( histereza ), b). społeczne: -bieda, ubóstwo, nędza, pauperyzacja ( ubożenie ), -zanik złych zjawisk w pracy ( pijaństwo, brak dyscypliny ), Pasywne i aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu: a). pasywne: -zasiłki dla bezrobotnych ( najtańszy sposób likwidowania bezrobocia ), -świadczenia emerytalne i przedemerytalne ( pozwalające doczekać do emerytury ), b). aktywne: -szkolenia, -prace interwencyjne, -roboty publiczne, -pożyczki na działalność gospodarczą, -pożyczki na miejsca pracy, -pożyczki szkoleniowe, -programy specjalne, -aktywizacja zawodowa absolwentów, -przygotowanie zawodowe ludzi młodych, Prawidłowości ewolucji ogólnej struktury zatrudnienia: pod wpływem techniki, technologii, wydajności pracy następuje ewolucja ogólnej tj. sektorowej struktury zatrudnienia. Według Clarka, Furastie i Fischera tendencję tą możemy zobrazować następująco: sektor I - rolnictwo, leśnictwo i przemysł wydobywczy, sektor II - przemysł przetwórczy i budownictwo, sektor III - usługi, -przy coraz bardziej zaawansowanym rozwoju gospodarczym następuje bezwzględny i względny spadek zatrudnienia w rolnictwie, -uprzemysłowienie gospodarcze powoduje wzrost bezwzględny i do pewnego momentu względny zatrudnienia w sektorze II, co jest wynikiem przepływu do tego sektora pracowników z rolnictwa i różnic w wydajności pracy obu sektorów, -ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie i ustabilizowanie zatrudnienia w przemyśle powodują bardzo szybki wzrost rozwoju usług, Prawidłowości ewolucji ogólnej struktury zatrudnienia opisują proces przejścia od społeczeństwa przedprzemysłowego ( agrarnego ) do społeczeństwa poprzemysłowego. W społeczeństwie agrarnym podstawowym czynnikiem jest ziemia, dominującą postacią jest właściciel ziemski, a podstawą władzy jest dziedzictwo ( dziedziczona ziemia ). W społeczeństwie	poprzemysłowym podstawowym czynnikiem jest wiedza i informacja, dominującą postacią jest pracownik naukowy, manager, a podstawą władzy jest wykształcenie. Płaca jest ceną siły roboczej. Płaca pełni następujące funkcje: 1). Funkcja informacyjna - dla pracowników, pracodawców, związków zawodowych i państwa płaca stanowi podstawę polityki płacowej. 2). Funkcja motywacyjno - bodźcowa - płaca jest kryterium wyboru ekonomicznego ( gospodarczego ) zarówno dla przedsiębiorców, jak i dla pracowników: -funkcja dochodowa - płaca jest podstawą konsumpcji pracownika i jego rodziny, decyduje o poziomie zaspokajania potrzeb, -funkcja bodźcowa - płaca stanowi bodziec, zachęca pracownika do podnoszenia kwalifikacji, wykształcenia, do większej wydajności, -funkcja kosztowa - płace są dla przedsiębiorców kosztami, dlatego dążą oni do racjonalnego i efektywnego wykorzystania siły roboczej, porównują oni koszty pracy z kosztem innych czynników produkcji i w wyniku tego następuje czasem substytucja, czyli zastępowanie ( np. pracy kapitałem lub odwrotnie ), 3). Funkcja społeczna ( wychowawcza ) - płace kształtują stosunek do pracy i stosunki między ludźmi. Prawidłowa struktura płac sprzyja ładowi społecznemu, zaś zbyt niskie płace, zbyt duże niesprawiedliwości, dysproporcje przyczyniają się do powstawania konfliktów społecznych, różnych napięć, a nieraz nawet trwałych rozruchów.. Rynek kapitałowy - to miejsce, gdzie dokonuje się transakcji kupna i sprzedaży, których przedmiotem jest specyficzny towar, a mianowicie kapitał pożyczkowy. Kapitał ten zostaje wypożyczony na pewien określony czas i po jego upływie zwrócony jego posiadaczowi. Kapitał pożyczkowy ma swoją cenę, tj. procent, którego wysokość kształtuje się pod wpływem wzajemnego stosunku popytu i podaży. Podaż reprezentowana jest przez te jednostki gospodarcze, czy tych obywateli, którzy posiadają kapitał pożyczkowy i są skłonni go wypożyczyć. Popyt reprezentowany jest przez te jednostki gospodarcze, te firmy, które okresowo potrzebują takich środków na cele inwestycyjne.W popycie i podaży występują podobne podmioty gospodarcze ( np. banki, przedsiębiorstwa, instytucje ubezpieczeniowe, państwo, osoby prywatne ). Rynek pieniężny - to miejsce, gdzie dokonuje się transakcji kupna i sprzedaży krótkoterminowych ( do 1 roku ) walorów ( weksle, bony skarbowe, zarówno lokowanie krótkoterminowe, jak i zaciąganie kredytów ), zaś rynek kapitałowy - to całokształt kupna i sprzedaży, gdzie przedmiotem transakcji są krótkoterminowe i średnioterminowe ( powyżej 1 roku ) walory (	Rynek kapitałowy obejmuje: 1). Rynek akcji. 2). Rynek obligacji. ad. 2. Przedmiotem obrotu są tutaj papiery wartościowe o stałym oprocentowaniu. Podstawowym instrumentem na tym rynku jest obligacja, czyli dokument o charakterze wierzycielskim ( dłużniczym ), tj. dokument zawierający zobowiązania emitenta obligacji, czyli dłużnika wobec każdorazowego właściciela tego dokumentu do zwrotu określonej w obligacji sumy pieniężnej i określonego oprocentowania w wysokości i terminach określonych w samej obligacji. Obligacja pełni dwie funkcje: a). dla emitenta jest instrumentem pożyczkowym, dzięki któremu uzyskuje on środki na finansowanie przedsięwzięć rozwojowych i modernizujących jego przedsiębiorstwo. b). dla kupującego jest formą lokaty posiadanego kapitału. ad. 1. Przedmiotem obrotu są tutaj papiery wartościowe o zmiennym oprocentowaniu. Podstawowym instrumentem na tym rynku są akcje ( papiery udziałowe ) dowodzące częściowego udziału posiadacza akcji w majątku spółki. Akcja to papier wartościowy wystawiony na okaziciela, który uprawnia do udziału w zyskach spółki ( czyli dywidendzie ) oraz do prawa głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy. Dochód uzyskiwany z akcji ma charakter zmienny, a poziom dywidend wpływa na popyt na akcje oraz na ich cenę. Banki i ich rola w gospodarce rynkowej. Wpłacając pieniądze do banku tracimy nad nimi kontrolę, nie wiemy w co są inwestowane, zaś lokując pieniądze w obligacjach, wiemy co się z nimi dzieje. Bank - jest przedsiębiorstwem trudniącym się zawodowo różnego rodzaju operacjami pieniężnymi. Głównym zadaniem banku jest gromadzenie wolnych czasowo środków pieniężnych przedsiębiorstw, instytucji oraz oszczędności ludności i udzielanie kredytów producentom, instytucjom i ludności na cele produkcyjne i konsumpcyjne. W systemie bankowym najważniejszą rolę odgrywają banki komercyjne i bank centralny. Banki komercyjne: -prowadzą rachunki bieżące ( czekowe ) dla przedsiębiorstw i różnych instytucji publicznych, -przyjmują wkłady i udzielają kredytów, -prowadzą skup i sprzedaż akcji i obligacji na zlecenie klientów, -prowadzą skup i sprzedaż dewiz, -administrują kapitałami pieniężnymi należącymi do różnych instytucji społecznych, fundacji, -udzielają porad podmiotom gospodarczym chcącym dokonać lokaty, udzielają gwarancji w handlu zagranicznym, -inwestują, często jako współudziałowcy firm budowlanych, przemysłowych, transportowych, handlowych, inwestują w rynek kapitałowy i sferę produkcyjną, unkcje banku:-aktywna - udzielanie
kredytów, -pasywna - przyjmowanie wkładów, Bank gromadzi kapitały pożyczkowe. Bank jako przedsiębiorstwo prywatne prowadzi działalność w celu osiągnięcia zysku. Przy udzielaniu pożyczek bank pobiera procent wyższy niż procent wypłacany.Kredyty: a). krótkoterminowe - udzielane na okres do 1 roku. b). średnioterminowe - udzielane na okres 2 ÷ 3 lat. c). długoterminowe - udzielane na okres dłuższy niż 5 lat. ad. a. Służą do sfinansowania bieżących operacji przedsiębiorstw, a zwłaszcza wzrostu zapasów produkcji. ad. b. Służą do sfinansowania zakupu maszyn, niektórych surowców, półfabrykatów, zakupów ratalnych ludności. ad. c. Służą do sfinansowania dużych inwestycji. Wkłady: a). oprocentowane ( im dłuższy okres wypowiedzenia tym większy % ): -„a wista” - płatne na każde żądanie, -miesięczne, -3 - miesięczne, -półroczne, -roczne, b). oszczędnościowe - gromadzone w formie książeczek oszczędnościowych, 3 - 6 miesięcy. c). walutowe - niżej oprocentowane niż wkłady w walucie krajowej. Rodzaje stóp procentowych na rynku pieniężno - kredytowym: -stopa dyskontowa banków krajowych ( podstawowa ) - stopa po jakiej banki krajowe udzielają kredytów przedsiębiorstwom, -stopa procentowa weksli skarbowych emitowanych przez państwo w celu pokrycia przejściowych niedoborów kasowych, -oprocentowanie pożyczek, jakich nawzajem udzielają sobie banki komercyjne na bardzo krótki termin, dla uzupełnienia chwilowych niedoborów kasowych, -stopa procentowa depozytów terminowych - procent, jaki wypłacają banki depozytariuszom, Banki komercyjne nie mogą emitować pieniędzy, ale mogą zwiększać sumę pieniędzy w obiegu w formie udzielania nowych kredytów. Zależy to od tzw. rezerwy obowiązkowej, czyli minimalnego poziomu depozytów, które bank musi utrzymywać w banku centralnym. Rezerwa ta jest najczęściej nieoprocentowana. Ma ona służyć regulowaniu ilości pieniądza w obiegu i ma być zabezpieczeniem płynności banków komercyjnych. Bank centralny - jest to bank banków, instytucja centralna i publiczna, która sprawuje kontrolę nad prawidłowością funkcjonowania krajowych instytucji finansowych. Funkcje banku centralnego: -emisyjna - związana z tym, że wyłącznie bank centralny ma możliwość wypuszczania pieniądza do obiegu, -bank banków - reguluje cyrkulację emitowanych	pieniędzy, reguluje wielkość pieniądza tworzonego przez banki komercyjne, reguluje płynność całego systemu finansowego, -bank państwa - udziela kredytów rządowi, obsługuje dług publiczny, dokonuje kasowej obsługi budżetu państwa, organizuje i obsługuje płatności zagraniczne, realizuje politykę dewizową ( kursu walut ), Bank centralny może być bankiem rezerwowym dla banków komercyjnych. -kredyt refinansowy - to kredyt udzielany przez bank centralny bankom komercyjnym w celu utrzymania ich wypłacalności ( płynności finansowej ), obniżenie jego oprocentowania to przejaw realizowanej przez bank centralny polityki „miękkiego pieniądza”, -kredyt hipoteczny - podlegający zabezpieczeniu hipotecznemu, służy on do sfinansowania budownictwa przemysłowego, usługowego, mieszkaniowego oraz rolnictwa, -kredyt dyskontowy - to zakup weksli przed upływem terminu ich płatności z potrąceniem procentu ( dyskonta ) przez bank, -kredyt lombardowy - udzielany pod zastaw papierów wartościowych, -kredyt obligacyjny - zaciągany na określone cele przez emitenta obligacji, zabezpieczeniem są tutaj obligacje, -kredyt konsumpcyjny ( ratalny ) - udzielany przez bank na podstawie umowy z firmą sprzedającą dany towar lub bezpośrednio z klientem banku, Polityka monetarna banku centralnego. Celem polityki monetarnej jest: -stabilizacja gospodarcza, a szczególnie dławienie inflacji, pobudzanie inwestycji i wzrostu gospodarczego, -ochrona waluty, finansowanie długu publicznego, Do instrumentów polityki pieniężnej zalicza się: -zmiany oficjalnej stopy procentowej, -regulowanie podaży pieniądza, -system minimalnych rezerw obowiązkowych,-operacje „otwartego rynku”,

---