C. Levi - Strauss - „Smutek tropików” Rozdział : BORORO

XXI - Złoto i diamenty

-Claude Levi - Staruss pisze o swojej podróży od momentu, w którym znajduje się w wiosce Cuiaba - ok. 400 kilometrów( w linii powietrznej) od Corumby.( Corumba to miasteczko naprzeciwko Porto Esperanca, na prawym brzegu Paragwaju, po prawej stronie Boliwii.) Aby dostać się do wioski Bororo nad Vermelho, Strauss musiał przebyć rzekami od Cuiaby ok. 800 km.

- Cuiaba założona została w połowie XVIIIw., ok. 1720r. przybyli tam eksploratorzy z Sao Paulo, zwani baidenrantes osiedlili kolonów; mieszkańcami byli Indianie Cuxipo, z których niektórzy podjęli się pracy przy karczowaniu.

- Cuiaba okazała się miejscem złóż złota, co spowodowało, że stało się ono polem bitwy, a po czasie przybrała obraz kopców porosłych trawą i krzakami.

- w Cuiabie pozostał powolny i ceremonialny styl życia

- w czasie podróży Strauss spotyka się z gubernatorem, który opowiada o Indianach Bororo, że wolałby, żeby ich nie było, że są zacofani, ale nie są tak okrutni i głupi, dodatkowo dostaje informacje, że ma się nie sprzeciwiać działaniom misjonarzy, którzy byli wcześniej u Bororo, ma nie dawać żadnych podarków w stylu lusterek, naszyjników itp.

-wyprawa do wioski była żmudna i trudna, wymagała jazdy ciężarówką. Zapasy, urządzenia i narzędzia rozmieszczono w taki sposób, by pasażerom umożliwić siedzenie i schronienie podczas deszczu. Należało również przyczepić z boku lewary i narzędzia oraz zapas lin i desek przeznaczonych do zastąpienia zniszczonych mostów.

- po wyczerpującej podróży udaje im się dotrzeć do wioski Bororo nad Vermelho

• przy pierwszym spotkaniu okazuje się, że Bororo znają tylko jedno słowo w języku portugalskim: fumo - tytoń, które wymawiali sumo, ponieważ nie posiadają w swej fonetyce f, l, r.

XXII Dobrzy dzicy

Bororo zamieszkują wsi: Kejara, Pobori i Jarudori, tworzące razem grupę rzeki Vermelho

- domy nie są budowane, lecz wiązane, plecione, tkane, haftowane, nie przytłaczają masą, ale reagują z giętkością na ruchy człowieka; dach to szkielet z gałęzi pokryty liśćmi palmowymi, opadał na dwie strony; architektura uległa wpływom neobrazylijskim- kształt domów był prostokątny, a nie jak dawniej owalny,

- Kejara to rezydencja naczelnika wszystkich wsi nad Vermelho

- wcześniej do Bororo dotarli także misjonarze salezjanie, którzy doprowadzili do zakończenia sporów pomiędzy Indianami i kolonami. Sporządzili wtedy także ankiety etnograficzne. Także metodycznie niszczyli kulturę tubylczą.

Budowa ciała Bororo:

-mężczyźni - Indianie z plemienia Bororo są najwyżsi wzrostem i najlepiej zbudowani spośród Indian Brazylii; mają okrągłe głowy, podłużne twarze o rysach silnych i regularnych, mają atletyczną postawę

-kobiety - przeważnie niższe, słabowite, o rysach nieregularnych

Ubiór:

-mężczyźni byli zupełnie nadzy, pomalowani na czerwono, nos i górna warga przekute pałeczką i lebretem, jedynie zakończenie członka osłonięte mają rożkiem ze słomy; większość pomalowana od stóp do głów przy pomocy ziaren urucu tłuczonych z tłuszczem; dodatkowo podkowa z czarnej błyszczącej żywicy pokrywa czoło i policzki do wysokości ust; do tego pasma białych piórek z ptactwa zwanego arara przekleja się na barki i ramiona

-kobiety nosiły kawał bawełny, przepojonej urucu, , wokół sztywnego pasa z kory podtrzymującego opaskę z białej zbitej i miększej kory, która przechodziła między udami; piersi były przepasane podwójną taśmą ze splecionej bawełny, dodatkowo opaski z wełny miały na kostkach rąk, nóg i na łydkach.

-śpiewać mogli tylko mężczyźni, śpiewali w nocy, gdyż wtedy poświęcali się życiu religijnemu; spali od świtu do południa; jako akompaniament do śpiewu używali kilku instrumentów dętych oraz grzechotek z tykw napełnionych żwirem.

- mimo zredukowanego ubioru, Bororo mają wiele akcesoriów; kobiety posiadają klejnoty (które córki dziedziczą po matkach) w postaci naszyjników z zębów małp, kłów jaguara, trofea myśliwskie; mężczyźni otrzymują od kobiet plecionki włosów ze skroni, dodatkowo w dni świąteczne noszą wisiorki w formie sierpa; do włosów doczepiają kiście piór białej czapli, długie pióra z ogonów arary, dzioby tukanów przytwierdzonych do łodyg. Mężczyźni lubują się w ozdobach, nawet w dni powszednie, kiedy nie muszą w nich chodzić improwizują dla siebie jakieś przebrania: przepaski, wieńce tip.

Rozplanowanie wsi:

- wioska liczy 100 do 200 mieszkańców. Chaty rozmieszczone są dookoła, jest ich 26, ustawione w jednym rzędzie; w środku koła znajduje się chata o długości 20m i szerokości 8m, a więc dużo większa niż pozostałe - jest to dom mężczyzn(baitemannageo)- tam śpią kawalerowie, a mężczyźni spędzają wolny czas, wstęp do domu jest surowo wzbroniony kobietom, posiadają one domy na peryferii. Ten typ planu wsi jest charakterystyczny dla wszystkich plemion grupy językowej Ges;

- rozmieszczenie jest ważne zarówno dla życia społecznego, jak i praktyk kultu.

*Strauss, aby dowiedzieć się więcej o Bororo, zgłębiał prace salezjanów(ankiety etnograficzne itp.), a także konfrontował ich wnioski z innymi obserwacjami, takimi jak studia Karola von den Steina, który zajmował się także Indianami Bororo. Poza tym, na miejscu przeprowadzał analizę strukturalną wsi, pytając mieszkańców o ich stan cywilny(który ma duże znaczenie dla rozmieszczenie ich miejsca zamieszkania)

Rozmieszczenie wsi i podział ludności:

Podział I:Średnica wsi, równoległa do rzeki, dzieli ją na część: północną, słabą część - Cera i południową, silną - Tugare; człowiek zawsze należy do tej samej połowy, co jego matka, która dziedziczy dom; małżeństwa są zawierane zawsze tylko z członkiem drugiej grupy

Podział II: druga średnica, prostopadła do pierwszej, przecina wieś wg osi północ - południe; wszyscy urodzeni na wschód od osi nazywają się ludźmi „z góry”, urodzeni na zachód - ludźmi „z dołu”; zamiast dwóch połów są 4 sekcje, w związku z tym członkowie Cera i Tugare są częściowo po obu stronach.

- ludność dzieli się na klany, są to grupy rodzin, które uważają się za spokrewnione przez kobiety i pochodzące od wspólnego przodka; członkowie klanu mieszkają we wspólnej chacie lub chatach sąsiadujących. Każdy klan zawiera dwie podgrupy, dziedziczone w linii żeńskiej, w ten sposób w każdym klanie są rodziny „czerwone” i „czarne”. Kiedyś każdy klan był podzielony na trzy stopnie: najwyżsi, średni, najniżsi. Klany kiedyś połączone były szczególnymi więzami: członkowie pewnego klanu Cera zawierali małżeństwa najchętniej z członkami jednego, dwu albo trzech określonych klanów Tugare i odwrotnie.

- „dom mężczyzn”, czyli baitemannageo, jest jednocześnie warsztatem, miejscem do spania dla nieżonatych mężczyzn i miejscem sjesty dla żonatych mężczyzn, tutaj rozmawiają, palą papierosy, chodzą na niektóre posiłki; co 2h jakiś mężczyzna idzie do swojej chaty po gotowaną kukurydzę(minga), przygotowaną przez kobietę. Kobietom zamężnym jest wzbroniony wstęp do baitemannage, młode dziewczęta unikają zbliżania do domu, ponieważ istnieje przekonanie, ze przez to mogą być później porwane. Tylko raz młoda dziewczyna wchodzi do baitemannage - by wybrać sobie przyszłego męża. To również warsztat, klub, świątynia; odbywają się tu ceremonie wyrobu rombów i wprawianie ich w ruch, kobiety nie mogą tego zobaczyć, inaczej zostaną ukarane. Tutaj także odbywają się śpiewy jako przygotowanie do wieczornego obrządku.

-„dom mężczyzn” ma wiele znaczeń. Umiejscowienie domu w centrum wsi nie jest przypadkowe, ponieważ to dom wyraża i ustala stosunki pomiędzy jednostka i wszechświatem, społeczeństwem i światem nadprzyrodzonym, między żywymi i umarłymi.

Pojęcie bogactwa:

- Bororo żyja bardzo skromnie, rozróżnia się jednak poziomy bogactwa.

- to, co najbardziej stanowi dla nich wartość to bogactwo w postaci mitów, tradycji, tańców, funkcji społecznych i religijnych. Mity są podstawą przywilejów technicznych, ponieważ wszystkie przedmioty są ozdobione herbami, które pozwalają określić z jakiego klanu i podkolanu pochodzi posiadacz. Np. rozróżnienia można dokonać na podstawie strzały, frędzlów, diademów z piór. Wszystkie przywileje są bardzo strzeżone przez klany. Gdy któryś klan zagarnie przywileje innego wybucha bratobójcza walka. Na tej podstawie ilości sprzętów w chatach można wywnioskować kto jest „bogaty”, a kto „biedny”

- zaopatrzenie chaty jest niewielkie: maty i koszyki z plecionki, bronie, narzędzia, kije-kopaczki(są kobiet, które pracują na roli), naczynia z tykwy i gliniane, miski, czarki; przedmioty te mają czystą formę i wykonane są z prostego materiału, nie są ozdabiane(panuje zakaz religijny, chociaż kiedyś prawdopodobnie ozdabiano naczynia, tak samo jak wykonywano malowidła naskalne).

XXII Żywi i umarli

Śmierć i pogrzeb:

- dla Bororo człowiek nie jest jednostką, tylko osobą, stanowi część świata społecznego, złożonego także zinnych istot żywych; wsi nie tworzy ziemia, ani jej chaty, ale struktura(dlatego właśnie misjonarze salezjanie, sprzeciwiając się tradycyjnemu układowi wsi mogli zniszczyć całą kulturę).

- Bororo żyją w sprzeczności między naturą a kulturą; życie należy do kategorii kultury, śmierć natomiast jest jednocześnie naturalna i antykulturowa - oznacza to, że kiedy Indianin umiera, pokrzywdzeni zostają zarówno jego bliscy, jak i cała społeczność. Śmierć jest szkodą, jaką natura wyrządziła społeczeństwu, w związku z tym zaciąga u człowieka dług(mori). Kiedy ktoś umiera zarządza się zbiorowe polowanie, do której zmarły nie należał.(czyli np. jeżeli umarł ktoś z części Ceru, to polowanie jest powierzone części Tugere). Jest to wyprawa przeciwko naturze, w celu upolowania zwierzyny(np. jaguara), a jego skóra, pazury i kły stanowić będą mori zmarłego.

- po śmierci odbywa się podwójna inhumacja, która polega na złożeniu zwłok najpierw w dole pokrytym gałęźmi w centrum wsi i pozostawieniu ich dopóki ciało nie zgnije, potem następuje umycie szkieletu w rzece, następnie pomalowanie i ozdobienie go mozaiką z przylepionych piór, na końcu kładzie się je w koszyku w głębi jeziora lub rzeki.

- gdy ktoś upoluje zwierzynę, która będzie stanowiła potem mori zmarłego należy mu się: godność uiaddo, czyli wodza polowania, który reprezentuje duszę zmarłego, od rodziny otrzymuje opaskę na ramię z włosów ludzkich, oraz poari - flet zrobiony z tykwy, na którym gra się nad łupem, dalej rozdziel się mięso, skórę, zęby, pazury pomiędzy krewnych zmarłego - w zamian za to daje się obrzędowy łuk, strzały, naszyjnik z muszli i inny flet na pamiątkę sprawowanej przez chwilę funkcji. Następnie należy pomalować się na czarno, aby uniknąć rozpoznania rzez złą duszę, odpowiedzialną za zgon, która zgodnie z regułą mori wciela się w zwierzę i ofiarowuje jako wynagrodzenie za zabraną duszę.

- po pogrzebie dusze zamieszkują dwie wsie, z których jedna znajduje się na wschodzie, a druga na zachodzie.

- ceremonie pogrzebowe trwają tygodniami; każda śmierć jest okazją do sądu rozjemczego pomiędzy światem przyrody a społeczeństwem; gdy zmarły zostanie pomszczony, zostaje włączony do społeczeństwa dusz, odbywa się to w trakcie wielkiego śpiewu żałobnego, roiakurilo.

Czarownicy:

- Bari - nie należą całkowicie ani do świata natury, ani do społeczeństwa - pośredniczą pomiędzy nimi; bari zostaje się z powołania, bari zawiera pakt ze złymi duchami, które opisuje się jako np. owłosione postaci z dziurami w głowach, potworów powietrznych, , jednookich, z dużymi brzuchami. Bari jest postacią aspołeczną, ale z racji związku z duchami ma pewne przywileje: np. może przemienić się w zwierze, korzysta z nadprzyrodzonych mocy przy polowaniu, zna się na chorobach, ma dar przepowiadania,. Z drugiej strony podlega on swemu duchowi, np. duch wciela się w niego, co powoduje u bari transy i konwulsje, duch jest właścicielem jego ciała i majątku. Pan mocy niebieskich i ziemskich, zaczynając od dziesiątego nieba, kończąc na wnętrzu ziemi, w związku z tym siły, którymi rozporządza są rozmieszczone wg osi pionowej. Zazwyczaj bari pochodzi z połowy.

- Aroettowaraare- inaczej „mistrz drogi dusz” - dobroczynny, zbiorowy, antropomorficzny mediator, który przewodniczy stosunkom pomiędzy społeczeństwem żywych i zmarłych; nie ma prawa do ofiar, jest zobowiązany do ścisłego przestrzegania przepisów: pewne zakazy co do pożywania i wielka skromność w ubiorze; nie istnieje żaden pakt między nim a duszami, tak jak w przypadku bori, dusze zjawiają mu się w snach, wzywa je tylko dla dobra drugiej osoby; mistrz leczy i uzdrawia, może zmieniać się w zwierze, jednak nie przybiera postaci jaguara, tak jak bari; poświęca się dla dobra ludzi. Przewidzi na osi poziomej, łączącej wschód z zachodem. Mistrz pochodzi zazwyczaj z połowy Ceru.

Apel wieczorny :

- posiada szczególne znaczenie; w nocy rozpala się wielkie ognisko na placu tańca(czyli przy domu mężczyzn), wokół zbierają się przywódcy klanów, herold woła każdą grupę, gdy się zjawiają, komunikuje im się zlecenia na następny dzień.

- gdy zapada wieczór, wszyscy wychodzą ze swych chat, każdy niesie na ramieniu matę, którą kładzie na ziemi okrągłego placu, położonego po zachodniej stronie domu mężczyzn. Każdy kładzie się na niej, na większych matach kładzie się pięciu-sześciu mężczyzn. W tym czasie niewiele się rozmawia. W miarę trwania apelu poszczególni wodzowie rodzin powstają, otrzymują rozkazy i wracają, by aby wyciągnąć się twarzą zwróconą ku gwiazdom;

- kobiety w tym czasie stoją w progach; w czasie apelu odbywają się śpiewy, recytacje, które trwają całą noc.

Tańce:

- tancerze pokryci są liśćmi od stóp do głów, w rękach trzymają łodygi palm lub patyki przybrane w liście.

- Uroczystość trwa 3 dni, a w tym czasie tancerze podzieleni na dwie grupy naprzeciw siebie po dwu stronach wybiegają ku sobie, krzyczą „ho ho” i kręcą się wkoło, dopóki nie zamienią się miejscami początkowymi. Później kobiety wchodzą pomiędzy mężczyzn i tak tańczą.

- po trzech dniach tańców następuje przerwa, by przygotować się do drugiego aktu: tańca morrido.

- Morrido to dwie nierówne drabiny, zwinięte w taki sposób, by tworzyły pełne kręgi postawione sztorcem, większy wys.1,5m- męskie morrido i mniejszy 1,3m - żeńskie.

- gdy morrido jest gotowe i zapada wieczór formują się dwie grupy po 5-6 mężczyzn- jedna idzie na wschód, druga na zachód. Mężczyźni przebierają się w ukryciu w liście i mocują diademy. W ten sposób uosabiają oni dusze zmarłych ze swych wsi na wschodzie i zachodzie, by przyjąć nową duszę, kiedy wszystko jest już gotowe, kierują się ku placowi.

Obrządek ożywia się, gdy mężczyźni zaczynają tańczyć aż do wyczerpania. Zabawa ta ma wymiar religijny, bowiem tubylcy mają uczucie, że w radosny sposób bawią się ze zmarłymi i w ten sposób wygrywają swe prawo pozostania przy życiu. Aktorami w tej uroczystości są tylko mężczyźni.

- wynika z tego, że plan wsi ma głębokie znaczenie nie tylko pod względem społecznym. Kiedy ktoś umiera, obie połowy grają na zmianę role żywych lub umarłych, jedna w stosunku do drugiej. To jednak odzwierciedla także role, jakie przydzielone są raz na zawsze: mężczyźni tworzący bractwo w baitemannageo są symbolem społeczeństwa dusz, podczas gdy okalające chaty, które są własnością kobiet, skazanych na role widzów, są miejscem zastrzeżonym dla żyjących.

Mitologia:

- mity Bororo przedstawiają bohaterów Tugere jako twórców i demiurgów; są odpowiedzialni za istnienie wody, rzek, ryb, roślin, wytworów rąk ludzkich; są nazywani „silnymi, gdyż są bliżsi świata fizycznego.

- bohaterowie Ceru tworzą pokój i ład; zorganizowali świat, uwolnili ludzkość od potworów, wyznaczyli każdemu zwierzęciu odrębne pożywienie, są nazywani „słabymi”, gdyż posiadają władzę polityczną i religijną, czyli są bliżsi świata ludzkiego.

- istnieje mit, który mówi, że najwyższa władza należała co Tugere, jednak zrzekli się jej na korzyść Cera, by móc przejść od żywiołowej przyrody do cywilizowanego społeczeństwa.

---