Szlak bursztynowy

• W szerszym znaczeniu określenie powiązań handlowych pomiędzy europejskimi krajami basenu Morza Śródziemnego, a ziemiami leżącymi na południowym wybrzeżu Bałtyku.

• W znaczeniu węższym przebieg tras zorganizowanych wypraw po bursztyn, nasilonych od I w. naszej ery.

Początkowo bursztyn był przedmiotem wymiany handlowej, w której pośrednikami byli Celtowie. Pierwsze zorganizowane wyprawy po elektron odbywały się w V w. p.n.e.. Nie docierały one jednak do wybrzeży Bałtyku dokonując transakcji z celtyckimi pośrednikami. Dopiero po podboju terenów nad środkowym Dunajem, Rzymianie rozwinęli od I wieku n.e. handel bursztynem na dużą skalę, organizując kilkoma drogami wyprawy z Panonii nad Bałtyk, szczególnie do Sambii. Szczytowy rozwój tego handlu przypada na III w. a od połowy IV w. wymiana stopniowo zamierała. Głównym ośrodkiem handlu bursztynem na terenie imperium rzymskiego była Akwileja.

Dokładny przebieg szlaku nie został jednoznacznie określony. Wiadomo jedynie, że wiódł początkowo przez Bramę Morawską, następnie skręcał na północ i przez Śląsk oraz Kujawy z brodem przez Wisłę w Otłoczynie prowadził nad Bałtyk. Jego warianty są rekonstruowane na podstawie wzmianek starożytnych pisarzy ale głównie poprzez wyniki badań archeologicznych. Szlak znaczą znaleziska rzymskich monet, wyroby z brązu, ceramika rzymska (terra sigillata) i skarby bursztynu. Na szlaku leżał z pewnością dzisiejszy Wrocław. Na terenie jego osiedla Partynice znaleziono w XIX w. duży skarb bursztynu pochodzący z I w. naszej ery, ważący około 500 kilogramów. Chociaż jak to w takich wypadkach bywa, niektórzy mówią o 2 750 kg. Z dużym prawdopodobieństwem można zaryzykować twierdzenie, że główna nitka szlaku, poczynając od przełomu tysiącleci biegła z Wiednia przez Brno, Kłodzko, Wrocław, Kalisz, Świecie.

Stanowisko archeologiczne w Biskupinie położone jest na terenie należącym do wsi Biskupin w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie żnińskim, w gminie Gąsawa (na Pojezierzu Gnieźnieńskim).

Dzieje badań archeologicznych

Osada starożytna w Biskupinie została odkryta w 1933 r. przez uczniów, którzy poinformowali miejscowego nauczyciela, Walentego Szwajcera o swoim odkryciu wystających z wody drewnianych pali, ten zaś powiadomił prof. Józefa Kostrzewskiego z Poznania. badania wykopaliskowe zostały zainicjowane w roku 1934 i kontynuowane były do wybuchu wojny. W czasie wojny specjalny niemiecki oddział SS-Ausgrabung Urstätt pod dowództwem Hauptsturmführera Prof. Dr Hansa Schleifa prowadził w latach 1939-1942 wykopaliska na terenie osady biskupińskiej, w celu wykazania jej pragermańskości. Po wojnie archeolodzy polscy, pod kierunkiem Zdzisława Rajewskiego, wznowili badania i kontynuowali je do roku 1974. Ogółem przebadano ok. 3/4 osiedla. Badania w Biskupinie - zarówno w okresie międzywojennym, jak i po wojnie były przykładem najwyższego możliwego wówczas poziomu metodycznego prowadzenia wykopalisk, stanowiąc wzór do naśladowania nie tylko w Polsce, ale i zagranicą. Zainicjowano w Biskupinie w okresie międzywojennym interdyscyplinarne badania paleoekologiczne, stosowano fotografię dokumentacyjną z aparatów latających, inicjując w ten sposób archeologię lotniczą w Polsce, dokonywano eksperymentów archeologicznych, inicjując w ten sposób archeologię eksperymentalną.

Gród w Biskupinie jest jedynym w Polsce stanowiskiem archeologicznym dla którego opracowano program długoterminowej konserwacji poprzez utrzymywanie wysokiego poziomu wody w jeziorze otaczającym stanowisko oraz wdrożono system monitorowania parametrów środowiska dla zapewnienia autentycznej substancji zabytkowej optymalnych warunków przetrwania.

Gród w Biskupinie uznany został za pomnik historii Polski.

Osada obronna kultury łużyckiej

Osada w Biskupinie wiąże się z tzw. kulturą łużycką, czyli kręgiem kulturowym trwającym od środkowej epoki brązu, od ok. XIV w. p.n.e. po wczesną epokę żelaza, czyli do ok. V w. p.n.e. Kultura łużycka to pojęcie archeologiczne, pod którym różni badacze widzieli różne etnosy - albo Prasłowian, albo Pragermanów, albo Ilirów. Biskupin był kolejno wykorzystywany ideologicznie przez różne siły polityczne w sporach dotyczących praw różnych narodów do ziem dzisiejszej Polski. Obecnie powszechnie przyjmuje się, że etniczności kultury łużyckiej, podobnie jak i innych kultur archeologicznych nie da się konkluzywnie ustalić.

Brama zrekonstruowanej osady

Na podstawie badań elementów konstrukcyjnych osiedla (drewnianych bali, zob. dendrochronologia) stwierdzono, że powstało ono najprawdopodobniej zimą 738 roku p.n.e. Założono je na podmokłej wyspie na Jeziorze Biskupińskim (obecnie półwysep), o kształcie w przybliżeniu owalnym i powierzchni ok. 2 ha (w obrębie wałów mieściło się ok. 1,3 ha powierzchni). Wyspa wznosiła się 0,8 - 1,2 m ponad wody otaczającego jeziora.

Na terenie osady znajdowało się ok. 106 domostw, o wymiarach przeciętnie ok. 8 x 10 m, usytuowanych szeregowo wzdłuż moszczonych drewnem 11 ulic, o szerokości ok. 2,5 m każda. Ocenia się, że w osadzie mieszkać mogło od 600 do 1200 osób. osada otoczona była wałem drewniano-ziemnym o szerokości 3-4 m i domniemanej wysokosci do 6 m, w którym znajdowała się brama wjazdowa. Gród otoczony był falochronem o szerokości od 2 do 9 m, zbudowanym z ukośnie wbitych pali.

Regularny schemat zabudowy grodu biskupińskiego powtarza się również w przypadku innych grodów kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza (np. Sobiejuchy czy Izdebno na Pałukach, czy Biehla w Saksonii).

Przyczyny budowy grodów obronnych o regularnej wewnętrznej zabudowie szeregowej przez ludność kultury łużyckiej są przedmiotem niezakończonej konkluzywnymi wnioskami dyskusji naukowców. Z punktu widzenia ekonomicznego zamieszkiwanie ludności rolniczej w zamkniętej przestrzeni grodu otoczonego wodą lub podmokłymi obszarami, nie jest racjonalne. W literaturze przedmiotu pojawiły się zatem co najmniej trzy próby wyjaśnienia tego fenomenu:

- zagrożenie ze strony ludów koczowniczych - Kimmerów i Scytów;

- walki wewnątrzplemienne;

- chęć naśladownictwa miast greckich, z którymi społeczności kultury łużyckiej zapoznać się mogły dzięki dalekosiężnej wymianie handlowej organizowanej przez kolonie greckie.

Podobnie nieznana jest przyczyna upadku Biskupina i innych grodów tego typu. W tej kwestii przedstawiono również kilka konkurencyjnych hipotez:

- zniszczenie grodów przez Scytów (rzeczywiście, niektóre grody zostały spalone, w niektórych znaleziono też grociki od strzał scytyjskich);

- podniesienie się poziomu wód w jeziorach w związku z pogorszeniem klimatu;

- jałowienie gleb wokół grodu i konieczność przeniesienia się ludności na inne tereny.

Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne Biskupina i okolic

Obszar Pałuk został ukształtowany przez lodowiec skandynawski, który wyżłobił w czasie ostatniego zlodowacenia liczne doliny. Od północy naturalną granicę Pałuk stanowi Puszcza Notecka, południową granicą jest rzeka Wełna.

Najstarszymi pozostałościami na terenie Biskupina są obozowiska łowców reniferów sprzed 10 tysięcy lat (górny paleolit), a także neolityczny dom pierwszych rolników oraz położone w pobliżu pochówki szkieletowe. Ciekawym obiektem jest tzw. kraal z wczesnej epoki brązu, otoczony systemem rowów.

Pierwotna osada obronna została opuszczona w VI wieku p.n.e. z powodu podniesienia się poziomu wody w jeziorze wskutek zmian klimatycznych. W V i IV wieku p.n.e. powstała na jej miejscu osada otwarta. Ludność Biskupina zajmowała się rolnictwem, łowiectwem, zbieractwem i rzemiosłem (garncarstwo, tkactwo).

We wczesnym średniowieczu na obszarze tym funkcjonowały grody i osady, a ostateczny upadek Biskupina wiąże się ze wzrostem znaczenia Piastów. W XI wieku obszary te należały do biskupstwa gnieźnieńskiego, o czym mówi bulla papieża Innocentego II (1136).

Rekonstrukcja, popularyzacja i edukacja w Biskupinie

Gród w Biskupinie jest jednym z nielicznych stanowisk archeologicznych w Polsce zawierających pełnowymiarowe rekonstrukcje wału obronnego, falochronu, bramy, ulic i budynków mieszkalnych. Rekonstrukcje te są cyklicznie wymieniane na nowe w związku z potrzebą ich aktualizacji w wyniku dokonania nowych ustaleń naukowych. Oprócz rekonstrukcji w Biskupinie znajduje się muzeum, a w każdym trzecim tygodniu września odbywa się tam festyn biskupiński, obejmujący prezentacje eksperymentalne i pokazy odtwórcze. Biskupin jest też jednym z dwóch istniejących w Polsce laboratoriów konserwacji drewna mokrego wydobytego ze stanowisk archeologicznych oraz ośrodkiem archeologii eksperymentalnej.

---